Аќшаныѕ негізгі теориялыќ аспектілері

Сурет 2 – Аќша ќызметтерініѕ тїрлері

Аќша экономикадаєы рґлін ґзініѕ атќаратын негізгі ќызметтері арќылы орындайды. Аќшаныѕ јр ќызметі тауар айырбасы їдерісінен туындайтын тауар ґндірушілердіѕ нысаны ретінде аќшаныѕ јлеуметтік жјне экономикалыќ мазмўныныѕ белгілі бір жаќтарын сипаттайды.

Аќшаныѕ ќўн ґлшемі ќызметі. Аќша жалпыєа бірдей балама ретінде барлыќ тауарлардыѕ ќўнын ґлшейді. Аќша ќўн ґлшемі ретінде: «мґлшері жаєынан аттас, сапасы жаєынан салыстыруєа келетін тауарлар ќўнын бейнелеу їшін тауарлар дїниесіне материал беру» ќызметін атќарады. Біраќ та тауарларды ґзара ґлшейтін аќша емес, тауарлар ґндірісіне кеткен ќоєамдыќ ќажетті еѕбек олардыѕ бір-бірініѕ ґлшенуіне жаєдай жасады.

Аќшаныѕ айналыс ќўралы ќызметі. Айналыс ќўралы ќызметінде аќша тауар айналысы їдерісінде делдалдыќ рґл атќарады. Тауар айналысы мынадай їдерістерді ќамтиды: тауар сату, яєни оныѕ аќшаєа айналуы, жјне тауарды сатып алу, яєни тауардыѕ аќшаєа айналуы.

Аќшаныѕ тґлем ќўралы ќызметі. Јртїрлі жаєдайлардыѕ болуына байланысты тауарлардыѕ тек наќты аќшаєа єана сатылмайтыны белгілі. Себебі јртїрлі тауарларды ґндіру кезеѕі мен айналыс мерзімініѕ ўзаќтыєыныѕ бірдей еместігі, сондай-аќ бірќатар тауарлардыѕ ґндірісі мен сатылуыныѕ маусымдыќ сипатта болуы шаруашылыќ субъектісінде ќосымша ќаражаттардыѕ жетіспеушілігін туєызады.

Аќшаныѕ ќор жинау жјне ќорлану ќызметі. Аќша жалпыєа бірдей балама ретінде, оныѕ иесіне тауар алуды ќамтамасыз етумен ќатар, байлыќты жинау ќўралы болып табылады. Сондыќтан да адамдар, оларды жинаќтау немесе ќорлануєа тырысады. Ќорлану їшін аќша айналыстан алынады, сґйтіп, тауарды сату жјне сатып алу ќозєалысы їзіледі.

Дїниежїзілік аќша. Сыртќы сауда байланыстары, халыќаралыќ заемдар, сыртќы серіктестерге ќызмет кґрсету барысы дїниежїзілік аќшалардыѕ пайда болуына себеп болды. Дїниежїзілік аќшалар жалпыєа ортаќ тґлем ќўралы, жалпыєа ортаќ сатып алынатын ќўрал жјне жалпыєа ортаќ ќоєамдыќ байлыќтыѕ материалдану ќўралы болыптабылады. Халыќаралыќ тґлем ќўралы ретінде дїниежїзілік аќшалар халыќаралыќ байланыстардаєы есеп айырысуларда ќолданылады. Халыќаралыќ сатып алынатын ќўрал ретінде дїниежїзілік аќшалар елдер арасындаєы наќты аќшамен тґленетін тауарлар жјне кґрсетілетін ќызметтер айырбасындаєы тепе-тендік бўзылєан жаєдайда ќызмет етеді.

1.3 Аќша айналыс заѕы

Аќша айналысы заѕы – ќўн заѕыныѕ айналыс аясындаєы кґрінісі. Ол тауар – аќша ќатынастары болатын барлыќ ќоєамдыќ формацияларєа тјн. Айналыстаєы аќшаныѕ саны К. Маркс ашќан аќша айналысы заѕымен реттеледі. Тауар айналысына ќызмет ету їшін ќажетті аќша мґлшері екі факторєа: біріншіден, бір кезеѕде, айталыќ бір жылда сатылуєа тиіс таурлар баєасыныѕ ќосындысына, екіншіден аќша айналысыныѕ жылдамдыєына байланысты ґзгереді.

Аќша айналысы — шаруашылыќтаєы тауарларды ґткізуге, сондай-аќ тауарлы емес тґлемдерді жјне есеп айырысуларды жїзеге асыруєа ќызмет ететін ќолма - ќол жјне ќолма - ќолсыз аќша нысандарындаєы аќшалардыѕ ќозєалысы.

Аќша айналысы заѕыныѕ мјні – аќшаныѕ айналыс ќўралы ќызметін орындауы їшінќажетті аќша мґлшері сатылуєа тиіс тауарлар баєасыныѕ кґбейтіндісінбір аттас аќша ґлшемініѕ айналым санына (айналым жылдамдыєына) бґлгенге теѕесуі керек.

Аќша тек айналыс ќўралы єана емес, сонымен бірге тґлем ќўралы ќызметін де атќаратындыќтан айналысќа сомасына байланысты азаяды. Ќарыз міндеттемелерініѕ бірсыпырасы ќолма – ќол аќшасыз есеп айырысќанда ґтеледі, яєни олар ќарыз талаптары мен міндеттемелерін ґзара есептеу жолымен де ґтеледі. Сґйтіп, несиеніѕ даму дјрежесі аќша мґлшеріне кері јсерін тигізеді: тауардыѕ неєўрлым кґп бґлігі несиеге сатылса, айналысќа соєўрлым аз аќша мґлшері ќажет. Одан басќа, айналыстан шыєарылєан јлдеќандай аќша мґлшері шаруашылыќтыѕ жјне халыќтыѕ тўраќты аќша ќорын ќўрайды.

Экономикада сатылєан тауарлар баєасынан айналыста јлдеќайда кем аќша жиыны жїруініѕ себебі тґлемеушілік проблемасыныѕ болуынан. Ол кезде Ї мґлшері теріс сан болады. Біраќ бўл Ќазаќстанда жјне басќа да директивалы экономика їлгісінен нарыќтыќ їлгіге ґтуші мемлекеттерде кездесіп отырєан кјсіпорындар арасындаєы тґлемеушілік кґптеген себептері бар: тґлем тјртібініѕ босаѕдыєы, тґлемеушіліктіѕ тізбегінде јлеуетті кїйреушілердіѕ болуы, кїйреушіліктіѕ тиімді тјжірибесініѕ болмауы, жеке меншіктендіру їрдісініѕ аяќталмауы, тґлем ќўралдарыныѕ дамымауы жјне т.б.

Ал аќша айналысына јсер ететін жаєдайлар мыналар:

      несиеніѕ даму деѕгейі, егер тауардыѕ кґп бґлігі несие сатылса, айналысќа сонша мґлшерде кем аќша ќажет;

      ќолма – ќол аќшасыз есеп айырысудыѕ дамуы;

      аќша айналысы саныныѕ ґсуі.

Аќша айналысыныѕ кўрылымына ќолма - ќол аќшалар айналысы мен ќолма - олсыз аќшалар айналысы кіреді.

Ќолма - ќол аќшалар айналысы — бўл наќты аќшалар ќозєалысын білдіреді. Оєан банкноталар, монеталар жјне ќаєаз аќшалар (ќазыналыќ билеттер) ќызмет етеді. Дамыєан елдерде наќты аќшалар айналысыныѕ едјуір белігін орталыќ банктерден шыєарылєан банктік билеттер ќўрайды. Аќша шыєарудыѕ кішкене белігі ќазыналыќ билеттерді шыєарушы ќазынашылыќтыѕ їлесіне тиеді.

Ќолма - ќолсыз аќшалар айналысы — ќолма - ќолсыз аќшалар айналымы аќшаларыныѕ ќозєалысы. Мўндаєы, ќолма - ќолсыз аќшалар — чектер, пластикалыќ карточкалар электрондыќ аударымдар кґмегімен пайдаланылатын клиенттердіѕ шоттардагы саќтаєан аќшалары (депозиттер).

Ќолма - ќол аќша мен ќолма - ќолсыз аќшалар арасында тыєыз байланыс пен ґзара тјуелділік бар. Ол аќшаныѕ їнемі бір айналыс аясынан екінші біріне ґтіп отыруынан байќалады. Айталыќ, ќолма - ќол аќшалардыѕ банктегі депозитке салынуы, олардыѕ ќолма - ќолсыз аќшаєа айналуын білдірсе, ал, банктен жалаќы, жјрдемаќы, стипендия, зейнетаќы жјне т.с.с. тґлеу їшін аќша алєан жаєдайларда ќолма - ќолсыз аќшалар ќолма - ќол аќшаларєа ауысуы байќалады. Аќша айналымыныѕ екі жаєыныѕ бірлігі, олардыѕ бір тїрініѕ екіншісіне ауысуы жалпы аќша жиыны ќўрамын аныќтауды ќажет етеді. Белгілі бір мерзім аралыєында жјне белгілі бір кїнге аќшаныѕ айналымындаєы сандыќ ґзгерістерді талдау їшін, сол сияќты аќшаныѕ жиыныныѕ кґлемін жјне оныѕ ґсу ќарќынын реттейтін іс – шаралар жїргізу їшін јр тїрлі кґрсеткіштер ќолданылады.

2 ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЄЫ АЌША ЖЇЙЕСІН ТАЛДАУ

2.1 Ќазаќстан Республикасындаєы аќша реформасыныѕ ерекшеліктерін талдау

Аќша реформасы - француздыѕ "reforme" жјне латынныѕ "reformo" -ґзгертемін деген сґзінен шыќќан. Бўл — мемлекет билігімен аќша жїйелерініѕ толыќ немесе ішінара ґзгеруі жјне аќшаныѕ бір жїйесініѕ жаѕа белгіге ауыстырылуы.

Тјуелсіз мемлекеттіѕ міндетті рјміздерініѕ бірі — оныѕ ўлттыќ валютасы болып табылады. Кез келген мемлекеттіѕ тарихына оныѕ бір - аќ рет енгізілетін ґз валютасыныѕ тарихы да кіреді. Басќа кґптеген елдердіѕ ўлттыќ валютасыныѕ тарихы сан єасырлар бойы ќалыптасќан. Барлыќ ўлттыќ валюта елдіѕ ґткенін, бїгінгісін жјне болашаєын бейнелейді. Ал теѕгеніѕ - Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Валютасыныѕ тарихы - 1993 жылы 12 ќарашада Ќазаќстан Республикасыныѕ Президенті Н.Ј.Назарбаев "Ќазаќстан Республикасына Ўлттыќ валютаны енгізу туралы" Жарєыєа ќол ќоюмен басталады.

Ўлттыќ валютаныѕ Елтаѕбамен, Тумен жјне Јнўранмен бірге егеменді мемлекеттіѕ нышаны больп табылтыны белгілі. Ќазаќстан Республикасыныѕ ўлттыќ валютасы — теѕге —елдіѕ барлыќ аумаєына 1993 жылы 15 ќарашада айналысќа енгізілген болатын.

2006 жылы жаѕа дизайндаєы банкноттарды енгізді. Жїруіне жол берді. Ал 1993 жылы 18 ќарашасынан ўлттыќ валюта Ќазаќстан Республикасыныѕ аумаєында жалєыз заѕды тґлем ќўралы болып табылады. Алєашќы кезде теѕгеніѕ бірінші шыєарылєан ќатары мынадай номиналдардан тўрды 1, 3, 5, 10, 20, 50 жјне 100 теѕге. Бір теѕге ќўны 1, 2, 5, 10, 20 жэне 50 тиын болатын 100 тиыннан тўрды. 1994 жылы ўсаќ ќаєаз тиындардыѕ орнына ќўны 2, 5, 10, 20 жјне 50 тиындыќ латунь металл аќшалар шыєарылды. Ќазіргі уаќытта Ќазаќстан Республикасыныѕ аумаєында "нейзильбер", "нибрасс" ќоспасынан жасалєан теѕгелік металл аќшалар айналыста жїр. Сонымен, ґзініѕ ўлттыќ валютасын енгізу арќылы Ќазаќстан Республикасы дербес макроэкономикалыќ саясат жїргізу мїмкіндігіне ие болды.

Кеѕестік аќша реформаларыныѕ тјжірибесіне сїйене отырып, комиссия аќша айырбасты тек ќана екінші деѕгейдегі банктердіѕ бґлімдерінде єана жїргізілмеуі керек, бўл жўмысќа пошта бґлімдері жјне сол сияќты ќызметшілері кґп кјсіпорындар да ќосылуы тиіс деп шешті. Теѕге айырбастаудыѕ бірінші кїнінен бастап заѕды тґлемаќы ќўралына айналатындыєы, ал айырбастау кезеѕіндегі бес кїнніѕ ішінде рубльді заѕды тґлемаќы ќўралы ретінде толыќ пайдалануєа болатыны жарияланды. Сонымен бірге біз бўл кїні рубльдіѕ айналымєа кґптеп шыєарылуыныѕ жјне тауарларды жаппай сатып алудыѕ алдын алатын шараларды ќабылдауєа тырыстыќ. Ўлттыќ валютаны тґрт ќайнар кґзден: Ўлттыќ банктіѕ алтын валюта резервінен, Республикалыќ валюта ќорынан, Ішкі тўраќтандыру ќорынан жјне тґлем балансыныѕ тиімді сальдосынан ќамтамасыз етуді жјне ойластырдыќ. Одан кейінгі басты міндет - экспорт кґлемін кеѕейту жјне экспорттан келетін валюталыќ аќшаныѕ тїсуіне тјртіп орнату болды. Ўлттыќ валютаны орныќтырудыѕ алєашќы жылдарында шетел валютасыныѕ сўранымына ішкі кґздердіѕ біршама тапшылыєы байќалды. Валюталыќ ќаржыныѕ елден кетуі валюталыќ баєамныѕ тўраќтылыєына ќауіп туєызды. Бўл їшін капиталдыѕ резиденттерден резидент еместердіѕ пайдасына ґтуін ќарастыратын валюталыќ операциялар, теѕге енгізілген кїннен бастап лицензиялануы тиіс болды, ал бўєан дейін аєылып келген капитал тек статистикалыќ есеп їшін єана тіркелетін. Ўлттыќ валютаны енгізу принципті тїрде жаѕа міндеттерді туєызды. Теѕгеніѕ тґлемдік ќызметін кїшейтті, ўлттыќ валютаєа деген сенімді арттыру негізгі міндеттердіѕ біріне айналды. Осы баєытта мына шаралар іске асырылды: экспорттыќ жјне импорттыќ тґлемдерді, баж салыќтарын теѕгеге ауыстыру, бґлшек сауданы шетел валютасы есебінен жїргізуге тыйым салу, ЌР - ныѕ резиденттері болып табылатын заѕды тўлєалардыѕ баспа - бас айырбас операцияларын жасауєа тыйым салу. Осыныѕ бјрі ахуалды тўраќтандыруєа жјне біздіѕ ўлттыќ валютамыз - «теѕгені» аяєынан тўрєызуєа мїмкіндік берді.

2.2 Ќазаќстан Республикасында айналымдаєы аќша динамикасын талдау

Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ банкі ґзі жїргізетін операциялар бойынша ресми ќайта ќаржыландыру мґлшерлемесін, сол сияќты басќа да мїдделендіру мґлшерін белгілейді. Ресми ќайта ќаржыландыру мґлшерлемесін аќша нарыєыныѕ жалпы жаєдайына несие бойынша сўраныс пен ўсынысќа, инфляция деѕгейіне байланысты белгілейді. Ќазаќстан Республикасында айналымдаєы аќша динамикасын талдауда Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкініѕ деректеріне сїйене отырып, 2009 жыл мен 2011 жыл аралыєын ќарастыралыќ.

Кесте 2.1 – Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Банкініѕ аќша базасы (резервтік аќша) кґрсеткіштері (2009 ж. – 2011 ж.)