Ақша-несие саясаты және оның мақсаттары, түрлері

2011 жылы инфляция  өсуінің негізгі факторлары бірқатар  құрылымдық проблемалар мен факторларға  байланысты болды, олардың ішінде  әлемдік тауар нарықтарындағы  тұрақсыз ахуал, шикізат пен азық-түліктің әлемдік бағаларының өсуі, баға қалыптастыру тетігінің тиімсіздігі, тауарлар мен қызметтердің жекелеген нарықтарындағы төмен бәсекелестік олардың ішіндегі ең маңыздылары болды.

Бұдан басқа  Кеден одағының ағымдағы кезеңде  жұмыс істеуі де Қазақстанның ішінде баға қалыптастыруға қысым көрсетеді. Бұл ретте егер өзара сауда көлемінің айтарлықтай болмауына байланысты Беларусияның тұтыну нарығындағы ахуал Қазақстанға айтарлықтай әсер етпегенмен, Ресейдің тұтыну нарығы Қазақстандағы инфляцияға белгілі бір дәрежеде ықпал етеді.

Белгіленген бағдарларға  қол жеткізу шеңберінде Қазақстан  Республикасының ақша-несие саясаты теңдестірілген сипатта болды. Бұл ақша ұсынысын төмен деңгейде ұстаумен қатар жүрді. 2011 жылдың қорытындылары бойынша ақша базасы 10,3%-ға кеңейді, ақша массасының өсу қарқыны 15,0% құрады, бұл экономиканың нақты өсу қарқынынан төмен.

Банк секторының дамуының оң динамикасы байқалады, бұл  банктердің несиетік белсенділігінің біртіндеп қалпына келуімен қатар жүреді. Банктер сыртқы қарыздарының көп бөлігін өтеді. Олардың ресурстық базасы ағымдағы сәтте сыртқы борыштың қалған бөлігін дербес төлеуіне мүмкіндік береді. Соған байланысты отандық банктер несиетік ресурстардың сыртқы экономикалық қаржы көздеріне қатты тәуелді емес.

Банктердің несиетік белсенділігінің үш жылдық стагнациясынан кейін 2011 жылы несиетеудің аздап өсуі байқалады. Мәселен, 2011 жылдың қорытындылары бойынша несиетердің көлемі 15,7%-ға ұлғая отырып, 8,8 трлн. теңгеге жетті. Бұл ретте ұлттық валютамен несиетеу 29,6%-ға 5681,6 млрд. теңгеге дейін ұлғайды, ал шетел валютасымен несиетеу 3,4%-ға 3099,7 млрд. теңгеге дейін төмендеді.

2011 жылы резиденттердің  оң динамика көрсеткен депозиттері  банктердің іс жүзіндегі жалғыз  қорландыру көзі болып табылды.  Мәселен, резиденттер депозиттерінің көлемі 2011 жылы 14,3%-ға 8385,4 млрд. теңгеге дейін ұлғайды, бұл ретте заңды тұлғалардың депозиттері 10,2%-ға, жеке тұлғалардікі 24,1%-ға өсті. 2011 жылы шетел валютасындағы депозиттер 2,8%-ға 2629,7 млрд. теңгеге дейін, ұлттық валютадағы 20,5%-ға 5755,7 млрд. теңгеге дейін ұлғайды.

Банктерді қорландыру базасын қалыптастыру кезінде ішкі қаржы көздерінің орнықтылығын көтеру, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету және депозиторлардың мүдделерін қорғау мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2011 жылы «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» АҚ капиталдандыруды 10%-ға 133,1 млрд. теңгеге дейін ұлғайтты. 

Халықтың қаржы  секторына сенімін көтеруге бұдан  кейін қаржы ұйымдарының тәуекелдерін барынша азайту мәселелері бойынша заңның қабылдануы ықпал ететін болады. Бұл заң 2012 жылға дейін қолданылған жеке тұлғалардың депозиттері бойынша 5 млн. теңге мөлшеріндегі кепілдікті өтеу сомасының тұрақты негізде сақталуын көздейді.

2011 жылы елде  баға тұрақтылығын қамтамасыз  ету және жылдық инфляцияны 6-8% шегінде ұстап тұру Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты болды.

Қазақстан Республикасының  ақша-несие саясатының шаралары елдің тұтыну нарығында тұрақтылықты сақтап қалуға мүмкіндік берді. 2011 жылдың қорытындылары бойынша жылдық инфляция мақсатты дәліз шегінде 7,4% деңгейінде қалыптасты.

2009 жылдың соңынан  басталған ұлттық валютаны нығайту  үрдісі 2011 жылдың басында да жалғасты.  Бұл ретте нарықта теңге бағамының  ауытқу диапазоны айтарлықтай  тар болды және оның мәндері 2010 жылғы ақпанда кеңейген валюталық дәліздің шекті мәндеріне жақындаған жоқ. Тиісінше, 2010 жылы валюталық дәліздің болуы айтарлықтай рөл атқарған жоқ. Осыған байланысты 2011 жылғы ақпанның соңында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі валюталық дәлізді алып тастай отырып, теңгенің басқарылатын өзгермелі айырбастау бағамының  режиміне өтуді жүзеге асырды.

2011 жылдың ортасында  әлемдік нарықтағы ахуалдың аздап  тұрақсыздануынан және мұнай  бағасының төмендеуінен болған  бағам құбылмалылығы ұлғайды. 2011 жылғы мамырдан бастап теңге бағамының әлсіреу үрдісі байқалды, ол 2011 жылғы тамызда және қыркүйекте күшейді.

Бағамның айтарлықтай  дүмпуіне жол бермеу және валюта нарығындағы  тұрақтылыққа қолдау көрсету мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі нарыққа жағдайға қарай шетел валютасын сатып алушы ретінде де, сатушы ретінде де қатысты.

2011 жылы Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің  пайыздық ставкаларының дәлізі  өзгерді. Өзгерістер дәліздің  жоғарғы шегі – ресми қайта  қаржыландыруда да болды. Жылдың басында инфляциялық қысымның күшеюіне байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2011 жылғы 9 наурыздан бастап ресми қайта қаржыландыру ставкасын 7,0%-дан 7,5%-ға дейін көтеру туралы шешім қабылдады.

 Ақша нарығындағы  қысқа мерзімді ставкалар дәлізінің төменгі шегі ретінде алынатын банктерден тартылатын депозиттер бойынша ставка бүкіл 2011 жыл бойына өзгеріссіз қалды және 7 күндік депозиттер бойынша 0,5% және 1 айлық депозиттер бойынша 1,0% құрады.

Халықаралық нарықтағы  нарықтық ставкалар Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ставкалар дәлізі шегінің төменгі шекарасында қалды, ол көбіне нарыққа қатысушылар белсенділігінің төмен болуымен және артық өтімділігімен байланысты.

Ақша нарығындағы  қысқа мерзімді өтімділікті реттеуді Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарды шығаруы және банктерден депозиттер тартуы арқылы жүргізді. Пайыздық ставкалардың ең төменгі деңгейде сақталғанына қарамастан, банктердің тарапынан бұл құралдарға деген сұраныс бүкіл жыл бойына жоғары күйінде қалды.

Жекелеген банктердің сұратуы бойынша Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі олардың ағымдағы өтімділігіне қолдау көрсету үшін заемдар берді. Бұл операциялардың мерзімі 1 айдан  асқан жоқ.

Ең төменгі  резервтік талаптардың тетігі 2011 жылы өзгерген жоқ. Соған қарамастан банктерге қойылатын ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері 2011 жылғы 31 мамырдан бастап ішкі міндеттемелер бойынша 1,5%-дан 2,5%-ға дейін және өзге міндеттемелер бойынша 2,5%-дан 4,5%-ға дейін көтерілді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің дағдарысқа қарсы шараларының, сондай-ақ әлемдік шикізат нарықтарындағы қолайлы ахуалдың арқасында 2011 жылы елімізде экономикалық өсудің қалпына келуі жалғасты. Бұл ретте мемлекеттің экономикалық саясаты орта мерзімді перспективада экономиканы әртараптандыруға және оның 7% шеңберінде өсуін қамтамасыз етуге бағытталатын болады.

 

 

 

 

2. Ақша-несие саясатының жетілдіру жолдары

 

 Қазақстан  Республикасының экономикасы дамуының 2012-2014 жылдарға арналған сценарийлік нұсқалары еліміздің экономика және ақша-несие саясатын жетілдіру жолдарының бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу шеңберінде келесі үш жылға арналған сценарийлік болжамдарды қарады.

Көрсетілген сценарийлер  Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2012-2014 жылдарға арналған болжамдарын қалыптастыру кезіндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің бағаларымен үйлестірілген және келісілген.

Қазақстан Республикасының экономикасына ықпал ету дәрежесін ескере отырып, 2012-2014 жылдарға арналған ақша-несие саясатын әзірлеу кезінде мұнайдың әлемдік бағасының орташа жылдық деңгейі сценарийлік нұсқаларға бөлудің негізгі өлшемі болып айқындалды. Мұнайдың мынадай бағаларын болжайтын макроэкономикалық ахуалдың дамуының үш сценарийі қарастырылды (1-кесте)

 

                                                                                                           1 - кесте

 

	2012			2013			2014
	I	II	III	I	II	III	I	II	III
Мұнай бағасы, Бір баррель  үшін АҚШ доллары	40	90	100	40	70	100	40	70	100

Дерек көзі: http://www.nationalbank.kz

 

Қазақстан Республикасы ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамдары төлем балансының жеткілікті дәрежеде консервативті болып табылатын болжамдарына негізделген.

Сценарийлер Қазақстан  Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлігінің   республикалық  бюджеттің әлеуметтік қамтамасыз етуге  және әлеуметтік көмекке арналған шығыстарын 2012-2014 жылдар бойы ұлғайтуға қатысты деректерін ескере отырып құрылды. Көрсетілген шығыстар жиынтық сұраныстың артуын білдіреді, ол тиісті жиынтық ұсыныспен теңдестіріледі. Соңғысы өндіріс саласымен, сондай-ақ өндірістік өсу үшін қолайлы жағдайлар жасау бойынша тиісті шаралармен қамтамасыз етілуі тиіс.

2012-2014 жылдары   инфляция аясының ағымдағы деңгейде  сақталуы күтіледі. Инфляцияның  өсуінің негізгі тәуекелдері,  бұрынғысынша, ішкі нарықтық бәсекелес  ортаның дамымауы, нарықты монополизациялаудың жоғары дәрежесі, сауда инфрақұрылымының нашар дамуы, сондай-ақ әлемдік тауар нарықтарындағы ахуалдың тұрақсыздығы болып қала береді. Әлемдік тауар нарықтарына қатысты Қазақстанның экономикалық мүддесі бірінші кезекте мұнайдың, сонымен қатар жанар-жағар май материалдарының (ЖЖМ)  әлемдік бағасына байланысты. Соңғылары ЖЖМ баға арқылы, сондай-ақ барлық басқа да тауарлар және қызмет көрсету арқылы инфляция деңгейіне екі жақты ықпалы бар, олардың өзіндік құнына ЖЖМ құны өзгеріссіз кіреді.

Бұл ретте 2012-2014 жылдары монетарлық факторлардың Қазақстан  Республикасындағы инфляциялық  үдерістердің қалыптасуына ықпалы барынша  аз болады. Бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің тарапынан  ақша ұсынысын барабар деңгейде қолдаумен қамтамасыз етіледі.

2012-2014 жылдары  Қазақстан Республикасының экономикасын  дамытудың барлық сценарийлерін  іске асыру кезінде Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің  негізгі мақсаты баға тұрақтылығын  қамтамасыз ету болып табылады, бұл инфляцияны  6,0-8,0% дәлізде ұстап тұруды болжамдайды.

Бірінші сценарий – орташа  перспективадағы әлемдік  тауар және қаржы нарықтарында ахуал  нашарлаған жағдайда пессимистік болжамдарды  ұсынады.

Осы сценарийді іске асыру кезінде 2014 жылы экономиканың 2%-ға дейін нақты өсуін қалпына келтіре отырып 2012 жылы Қазақстан экономикасының аздап қысқаруы күтіледі.

Осы сценарий шеңберінде іскерлік белсенділіктің төмендеуі, жиынтық  сұраныстың қысқаруы, төлем балансы  көрсеткіштерінің нашарлауы және ақша ұсынысының төмендеуі күтіледі.

Төлем балансы  болжамының пессимистік сценарийі 2012 жылы  тауар экспортының 45,1%-ға  43,1 млрд. АҚШ долл. дейін айтарлықтай қысқаруын және  2012 жылмен салыстырғанда 2014 жылы кейіннен 2%-ға  44,1 млрд. АҚШ долл. дейін өсуін есепке алады. Бұл ретте экономиканың өсу қарқынының баяулауы және кірістердің қысқаруы салдарынан болжамды жылдары тауар импорты 2014 жылы 31,3 млрд. АҚШ долл. дейін кейіннен аздап өсуімен 2012 жылы 23,4%-ға 30,4 млрд. АҚШ долл. дейін төмендейді деп күтіледі. Сонымен бір мезгілде тауар экспортының қысқаруы резидент еместерге төленетін кірістердің төмендеуімен жойылады. Осыған байланысты, барлық болжамдық кезең ішінде ағымдағы операциялар шотының тапшылығы ЖІӨ-нің 5%-нан аспайды.

Әлемдік қаржы  нарықтары негізінен сыртқы қарыз  алу үшін жабық болады. Алайда, болжамдық  кезеңнің бастапқы жылдары Қазақстан  экономикасына, ең бастысы бұрын жасалған шарттар есебінен қамтамасыз етілетін шетелдік инвестициялаудың, оның ішінде Үдемелі индустриялық-инновациялық дамытудың мемлекеттік бағдарламасының жобаларын қаржыландыру мақсатында айтарлықтай көлемі байқалатын болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына таза түсімдердің төмендеуі және республикалық бюджетке кепілдік берілген трансферттің сақталуы жағдайында қаралып отырған кезеңде Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының сыртқы активтерінен қаражаттың ағыны байқалады. Жоғарыда көрсетілген  факторлардың қиылысуы капиталмен және қаржымен операциялар шоты бойынша әкетуді қысқартуға себепші болады.

2012-2014 жылдары  жалпы төлем балансының тапшылығы   ЖІӨ-нің 2,5% деңгейінде болады, бұл  тауарлар және қызмет көрсету  импортын қаржыландырудың жеткілікті деңгейдегі халықаралық резервтерін сақтауға мүмкіндік береді.

Экономиканың  ақшаға сұранысының төмендеуі 2012 жылы ақша ұсынысының қысқаруымен бірге  жүреді. 2013-2014 жылдары ақша ұсынысы  ұлғаяды, алайда оның өсу қарқыны  шектеулі болады.

Ақша ұсынысының түрлі бағыттағы динамикасы монеталандыру деңгейінің айтарлықтай төмендеуіне ықпал ететін болады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағалауы бойынша осы  сценарийді іске асырудың ықтималдылығы  барынша төмен.