Ақша қаражаттарының есебі

 

Бүгінгі таңда 2 млрд. астам  карточкалар әлемнің барлық елдерінде  қаржылық қүрал ретінде қолданыста жүр. Әлем бойынша 14 млн. астам төлем  карточкаларын қабылдайтын кәсіпорындар бар.

 

Қазақстан Республикасының  территориясында төлем карточкаларын  ҚР Ұлттық Банктің карточканы шығаруға лицензиясы бар банктер ғана шығара алады. Келісім — шартқа банк мекемесіне заңды (жеке) түлғаның үтініші негізінде  отырады, оның мазмүлы келесідей  болу керек:

 

-    төлем карточкаларын  беру шарттары;

 

-    төлем карточкасын  қолдану арқылы төлемді жүзеге  асыру шарттары;

 

-    қосымша карточка  берілетін түлғалар тізімі немесе  түлғалар тізіміне сілтеме;

 

-    төлем карточкасын  жою шарттары;

 

-    төлем карточкасы  жүніндегі келісім — шарттың  мерзімдері; т   екі жақтың қүқықтары  мен міндеттері;

 

-    екі жақтың  жауапкершілігі;

 

Төлем    карточкаларын   қолдану   арқылы    жүретін   төлемдер   төлем құжаттары   мен   төлем   карточкасының   реквизиттері   арқылы   жүзеге   асады.

 

Қазақстан   Республикасы   территориясында   төлем   карточкаларын   қолдану арқылы жүретін төлемдер тек ұлттық валюғада жүзеге асады.

 

Егер төлем басқа валютада, ал карт — шот басқа валютада жүргізілсе, карт — шоттан ақша алу  төлем валютасының конвертациясынан кейін ғана жүзеге асады. Төлем валютасын  шот валютасына конвертациялау төлем  карточкаларының жүйесінің қатысушылары арасындағы келісім — шарт негізінде, төлем карточка жүйесінің ішкі ережелеріне  сәйкес жүзеге асады.

 

Төлемді жүргізудің алдында  кәсіпорын төлемнің авторизациясын жүргізу қажет. Авторизация автоматтандырылған (кәсіпорын төлем терминалын қолдану) немесе дауысты (телефон байланысын қолдану) жағдайда жүзеге асады.

 

Авторизация — төлем карточкасын  қолдану арқылы төлемді жүзеге асыруға  банктің рұқсат беруі.

 

Карточка қолдану арқылы төлем жүзеге асқанда, төлем құжаты ресімделеді. Авторизация берілгеннен  кейін банк алдында осы төлем  құжатын түлеу бойынша міндеттеме туады.

 

Төлем құжаты — сатып алынған  тауарлар немесе көрсетілген қызметтер  үшін ақша төлеу жүнінде эквайерге  тапсырмасы.

 

Эквайер — төлем карточкасы бойынша қолма — қол ақшаның  берілуін, сонымен қатар, карточка иесі пайдасына түскен ақша қаражаттарды қабылдауды немесе келісім — шартта күрсетілген басқа да шарттарды  жүзеге асыратын банк мекемесі.

 

Қазақстан Республикасында  тауарлар мен қызметтердің ақысының төлем карточкасын қолдану арқылы төлемі сатып алу сомасына сауда  чектерінің екі данасымен немесе слиппен расталуы тиіс.

 

Слип — қағаз бетінде  ресімделеген төлем құжаты. Ол үш данада ресімделеді: біріншісі банкке беріледі, екіншісі кәсіпорында (тауар сататын, қызмет күрсететін) қалады, үшіншісі —  төлем карточкасының иесіне беріледі.

 

Төлем құжатында келесі реквизиттер  болу керек:

 

-    төлем құжатының  номері, оның ресімделу күні, айы,  жылы;

 

-    операцияны жүзеге  асырып жатқан ұйымның және  банктің толық атауы;

 

-    төлем карточкасының  реквизиттері;

 

-    төлем сомасы;

 

-    төлем валютасы;

 

-    карточка үстаушының  қолы;

 

-    эквайер немесе  үкілетті түлғаның қолы;

 

-    төлем мақсатының  коды;

 

Қағаз бетінде құрылған төлем  құжаттарында еш бір түзету рұқсат етілмейді.

 

Төлем карточкаларын қолданумен жүзеге асқан. операциялар карточка ұстаушының карт — шотында күрсетіледі. Орын алған төлемдер жүнінде ақпараты бар банк күшірмелері үхтаушыға  үсынылып отырады. Төлем карточкаларын  қолдану жағдайларына сәйкес шоттар корреспонденциясымен мысал келтірейік:

 

Мысал.   VISA   халықаралық   корпоративті   карточкасын   шығару   мен қолдану жүнінде  кәсіпорын банкпен келісім —  шартқа отырды. Бір жалпы карт -шот  ашылды  және  іс — сапар,  кеңсе,  үстеме  шығындарын  түлеу үшін   10 қызметкерге   карточка   берілді.   Карт   -   шот   шетел   валютасында   -   АҚШ долларында ашылды.

 

Карт — шоттағы орналасқан ақшалар 423 «Банктегі арнайы шоттағы  ақша қаражаттар» шотында күрсетіледі. Олардың келіп түсуі 423 шоттың дебетінде  және 441, 431 шоттың кредитінде күрсетіледі.

 

Төлем карточкалары арқылы ақша қаражаттарды шығысқы шығару 423 шот  кредиті және сэйкес шоттардың дебеті:

 

333 «Қызметкерлер мен басқа  да түлғалардың борышы» — іс  — сапар және шаруашылық шығындарды  авиа — теміржол билеттерін  түлеу үшін қолма қол ақша  қаражаттарды алған кезде.

 

821 «Жалпы және әкімшілік  шығындар», 811 «Өткізу бойынша шығындар», 938 «Басқалар» — күрсетілген қызметтерге  корпоративті карточка арқылы  төлем ақыны жүзеге асырған  кезде.

 

821 «Жалпы және әкімшілік  шығындар» — Банк комиссиясының  сомасына

 

20 бөлімше «Материалдар», 222 «Сатып алынған тауарлар» —  карточка арқылы тауарлы материалдық  қорларды сатып алған кезде.

 

Карт — шот бойынша  күшірмеде екі күн күрсетіледі.

 

-    «шот бойынша  күн» — шотта операцияның шотта  күрсетілу күні

 

-    «күн» — операцияның  нақты орын алған күні. Шоттар  корреспонденциясын құрайық

 

1.   банкоматтан кеңселік  шығындарды жабу мақсатында қолма  қол ақша алынды: Д-т 333; К-т 423;

 

2.   валюталық   шоттан   карт  -   шотты   толтыру   үшін   ақша   қаражаттар  аударылды (Ұлттық Банк бағамы  бойынша):

 

Д-т423;К-т431;

 

3.   Астана қ. қонақ  үйінде түрудың 1 күннің ақысы  түленді: Д-т 811; К-т .  . 423;

 

4.   Карт -шоттағы депозит  бойынша гфоценттер есептелді:  Д-т423;К-т724;

 

5.   банк комиссиясы  кәсіпорын шығындарына жатқызылды: Д-т 821; К-т 423;

 

6.   Валюталық шот  бойынша бағамдық айырым күрсетілді: Д-т 423; К-т 725;

 

2.3 Ақша қаражаттар қозғалысының  есебі.

 

Ақша қаражаттар қозғалысының есебі №4 БЕС сәйкес жасалынады. Есеп беруді құрудың қажеттілігі  ақша қаражаттардың келіп түсуі  мен шығуы бойынша ақпарат  алуда және қаржылық қызметі жүнінде  мәліметке ие болуда жатыр.

 

Ақша қаражаттар қозғалысы  туралы есебі ақпарат қолданушыларға кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы үзгерістерді бағалауға мүмкіндік береді, шаруашылық субъектінің операционды, инвестициялық  және қаржылық қызметі бойынша есепті мерзімде ақша қаражаттардың келіп  түсуі мен шығысы туралы мәліметтермен  қамтамасыз етеді.

 

Операционды қызмет — заңды  тұлғаның табыс табу мақсатындағы негізгі  қызметі, сонымен қатар инвестициялық  және қаржылық қызметке жатпайтын басқа  да қызмет.

 

Инвестициялық қызмет — үзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату.

 

Қаржылық қызмет – нәтижесінде  меншіктік капитал мен заемдық  қаражат құрамы мен мөлшерінің өзгеруі  болып табылатын заңды тұлғаның қызметі.

 

Операционды қызметтен түскен ақша қаражаттардың қозғалысын кәсіпорында  тікелей және жанама әдістерді қолдану  арқылы көрсетеді.

 

Тікелей әдіс ақша қаражаттардың  келіп түсуі мен төлемдердің  негізгі түрлерін ашып қарастыруды  және олар қызметтің қай түріне жататынын  анықтауды күздейді.  Бұл  әдіс бойынша қаржы шаруашылық қызметі  нәтижесі туралы есеп берудің әр бір  бабына түзету жасалынады. Мысалы, өнімді сатудан түскен түсімнен материалдарды  сатып алу бойынша төлем ақыларын, тасымалдау шығындарын, материалды сатып  алуға алынған несие үшін пайыздарды төлемін, бюджетке төлемдер сомасын  азайтып тастайды.

 

Тікелей әдісті қолданған  кезде операционды қызмет нәтижесінде  ақша қаражаттардың келіп түсуі  мен шығысы өнімді, жұмысты, қызметті сатудан түскен түсімнен, алынған  аванстан, проценттен, дивидендтен, роялти және басқа да табыстардан; жабдықтаушы  мен мердігерлер алдындағы қарызды  үтеуден, берілген аванстардан, еңбек  ақы, бюджеттік мекемелерге және бюджеттен тыс қорларға төлемдерінен тұрады.

 

Жанама әдіс — бұл тәсілді  қолданған кезде таза табыс немесе зиян ағымдағы активтер мен міндеттемелер, қаржылық емес операциялар, сонымен  қатар алдыңғы есеп беру мерзімімен салыстырғандағы табыстар мен шығыстар өзгерісіне түзетіледі.

 

Тәсіл баланстағы және қаржы  — шаруашылық қызметінің нәтижесі бойынша есеп берудегі ақпаратқа  негізделіп қолданылады. Бұнда қаржы -шаруашылық қызмет нәтижесі бойынша  есеп берудегі әр бір бап түзетілмейді, есепті мерзімде алдыңғы есеп беру мерзімімен салыстырғандағы үзгерістер сомасына тек таза табыс (зиян) қана түзетіледі.

 

Түзетуді жүргізу операциялары.

 

Негізгі құралдар мен материалды емес активтерге тозуды есептеу.

 

Есептелген амортизация  сомасы таза табыс (зиян) сомасына қосылады, себебі олар ешқандай шығынға әкелген  жоқ

 

Ағымдағы активтер сомаларының  өзгерісі: дебиторлық борыш, қорлар, болашақ  кезең шығындары, басқа да ағымдағы активтер және т.б.

 

Ағымдағы активтердің  артуы есепті кезең мерзімінде ақша қаражаттар ағымын төмендетеді де олардың  шығысын үлғайтады және керісінше  ағымдағы активтердің азайуы ақша қаражаттар ағымын ұлғайтып, олардың келіп түсуін білдіреді

 

Ағымдағы міндеттемелер (қысқы  мерзімді банк несиелерін қоспағанда) кредиторлық қарыз, салық төлемдері  және басқа да ағымдағы міндеттемелер  сомаларының үзгерісі

 

Ағымдағы міндеттемелер  сомасының үлғайуы ақша қаражаттардың  ағымын үлғайтады және олардың түсімін  білдіреді; ағымдағы міндеттемелердің азайуы ақша қаражаттар ағымын азайтып, олардың шығысын білдіреді.

 

Инвестщиялъщ және қаржылъщ цызмет.

 

Инвестициялық қызмет — ұзақ мерзімді активтерді алу және сату, үтелетін несиелерді беру және алу. Инвестициялық  қызметке жататындар:

 

-    материалды емес  активтерді, негізгі  қүралдарды  басқа да ұзақ мерзімді активтерді  сатып алуға кеткен ақша қаражаттардың  шығысы;

 

-    қаржы   инвестициялярын   сатып   алу;   басқа   кәсіпорындарға   заемдар үсыну; басқа да төлемдер.

 

Инвестициялық қызмет бухгалтерлік баланста ұзақ мерзімді активтерді енгізетін  бөлімшеде күрсетіледі. Бүған, сонымен  қатар қаржылық ивестицияларға әсер ететін опреацияляр да жатады, олар бухгалтерлік баланстың — ағымдағы активтер бөлімшесінде күрсетіледі. Акцияларды, негізгі құралдарды үткізумен байланысты табыстар немесе шығындар күрсетілген жағдайда ғана инвестициялық қызмет ақша қаражаттары қозғалысы туралы есебінде үз орнын табады.

 

Қаржылық қызмет — нәтижесінде  үзіндік капитал мен заемдық  қаражаттардың құрамы мен мүлшері  үзгерген қызмет.

 

Оған жататындар:

 

-    акция   және   басқа   да   құнды   қағаздарды   шығарудан   түскен   ақша  қаражаттары,   банктік  және  банктік  емес   кредиттерді   алу,   басқа  да түсімдер;

 

-    банктік   және   банктік   емес   ақша   қаражаттардың   шығысталуы,   үз акционерлерден акцияларды  сатып алу, дивидендтерді түлеу,  басқа да төлемдер.

 

Кәсіпорын ақшалай емес инвестициялық  және қаржылық операцияларды жүзеге асыру мүмкін. Оларға:

 

-    материалды емес  активтерді, негізгі қүралдарды  ұзақ мерзімді несие есебінен  сатып алу;

 

-    кредиторларға   акция  мен  басқа да  құнды   қағаздарды   беру  арқылы кредиторлық  қарызды үтеу;

 

-    басқа кәсіпорындардың  акциясын оларға эквивалентті  дайын өнім мен сатып алынған  тауарларға айырбастау арқылы  иемдену т.б.

 

Ақша қаражаттар қозғалысы  туралы есебін жасағанда арнайы үңделген таблицалар қолданылады, оларда келесі ақпарат келтірілген (ақша қаражаттар қозғалысын есептеудің жанама әдісі)

 

-    алдыңғы жыл  және есеп беру жылы бойынша  баланстар, олар әр бір бап  бойынша   мәліметтерге   салыстыру   жүргізіп,   әр   қайсысы   бойынша ауытқуды (+;-) табуға мүмкіндік  береді;

 

-    қаржы шаруашылық  қызметінің нәтижесі бойынша  алдыңғы жыл мен есепті жылдың  есеп берулері, бүлар табыс пен  шығыстың, сонымен қатар есепті  жыл соңындағы бүлінбеген пайданың (зиян) барлық баптары бойынша  мәліметтерді салыстыруға мүмкіндік  береді.

 

Мәліметтерді салыстыру  арқылы ақша қаражаттардың келіп  түсуі немесе шығысын арттыратын не кемітетін сомалар қызметтің  қай түріне жататынын (операционды, инвестициялық, қаржылық) анықтауға  болады.  Бұл  мэліметтер үңделген кестеге жалпыланып, есеп беруге сэйкес түзетулер енгізуге мүмкіндік туғызады.

 

Операционды қызметтің нэтижесіндегі  ақша қаражаттардың қозғалысын тікелей  әдіспен анықтаған кезде, олардың  қозғалысына әсер еткен, тікелей  келіп түсуі мен шығысымен  байланысты операцияларды айқындайды, яғни ақша қаражаттар есебі бойынша  шоттар корреспонденциясындағы операциялар  және ақшалай емес операциялар болған жағдайда, олар біріктіріліп есеп беруде бір жолда күрсетіледі.  Бұл  кезде қызмет түрі бойынша операцияларды  алдын — ала бөліп алу қажет (операционды, инвестициялық, қаржылық).

 

 

 

Қорытынды

 

Сонымен, бухгалтерлік есеп бүгінгі таңда басқару жүйесінде  маңызды орындардың бірін алады. Ол өндірістің, айналыстың, бүлудің  және түтынудың нақты үрдістерін күрсетіп, кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап, басқарушы шешімдерін қабылдаудың  негізі болып табылады. Қазақстан  Республикасында бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп стандарттарында  және Типтік шоттар жоспарында бекітілген принциптеріне сэйкес жүргізіледі.

 

Әр бір кәсіпорын үзінің қызметі барысында сатып алынған  тауарлар, күрсетілген қызметтер, орындалған жұмыстар үшін басқа шаруашылық жүргізуші  субьектілермен, бюджеттік мекемелермен, бюджеттен тыс қорлармен және т.б. мекемелермен есеп айырысады. Ал, есеп айырысу операцияларының тиімділігі күбіне ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебінің жағдайына байланысты. Ақша қаражаттар бойынша есеп айырысу  қолма қол және қолма қолсыз нысанда  жүреді. Қолма қолсыз ақшаның есебі  есеп айырысу шоты, валюталық шот, банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттар операцияларының есебі арқылы, ал қолма қол ақшалардың есебі касса  операцияларының есебі бойынша  жүзеге асады.