Ақша қаражаттарының есебі

 

Аккредитивтермен есеп айырысу. Шаруашылық субъектілер 421-«Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар» — деп аталатын шотта жабдықтаушы және басқа  да кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың  аттарына ашылған аккредетивтегі ақша қаражаттарын есептейді. Негізінен  есеп айырысудың бұл түрі басқа қаладағы (субъекті орналасқан жерден басқа  жерде тұратын) жабдықтаушылармен  қолма қол ақшасыз есеп айырысу  үшін қолданылады. Есеп айырысудың бұл  түрі басқа қолма қол ақшасыз  есеп айырысуға ұқсас болып келеді.  Бұл  есеп айырысу құжаты бойынша  сатып алушы өзіне қызмет күрсететін банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет көрсететін банктен аккредетив ашады. Есеп айырысудың бүл түрі 1931 жылдан қолданылып келеді. Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар бойынша есеп айырысу жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде төленуін қамтамасыз етеді.

 

Аккредитив — сатып  алушыға қызмет ететін банк мекемесінің  осы кәсіпорынды немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет көрсететін банк мекемесіне тауарларының жіберілгендігін  немесе қызметтерінің күрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем  төлеу жайлы тапсырмасы.

 

Аккредитив тек бір  ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға  арналады. Ал аккредитивтің мерзімі  жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келісім-шартқа сәйкес бекітіледі.  Бұл  шартта мыналар күрсетілуі қажет:

 

1.    Төлеушінің тапсырмасы  бойынша аккредитивті ашқан банктің    (банк имитенттің) аталуы

 

2.    Аккредитивтің  түрі және оның орындалуы мен  пайдалануының әдісі мен тәсілі

 

3.    Аккредитив бойынша  қаржы (ақша) алу үшін жабдықтаушының  өзіне қызмет ететін банкке  тапсыруға тиісті құжаттардың  толық тізімі және нақты сипаттары

 

4. Тауарларды, материалдарды  тиеп-жөнелткеннен немесе жұмыстарды, қызметтерді    орындағаннан    кейін    қүлсаттардың    банк    мекемесіне тапсырылу  мерзімі және олардың орындалуына  қойылатын талаптар. Жабдықтаушыларға  аккредитив жайлы, яғни оның  ашылғандығы туралы хабарлау.

 

5.    Басқа да керекті  құжаттар мен шарттар.

 

Аккредитивтердің «өтелінген» (депоненттелген) және «өтелінбеген» (депоненттелінбеген) — деп аталатын түрлері ашылуы мүмкін. Аккредитив сонымен қатар  «кері шақырылатын» және «кері шақырылмайтын» болып екі түрге бүлінеді.

 

Тапсырыс берушінің үзінің шотындағы ақша қаражаты есебінен немесе оған күрсететін банкінің берген несиесінің есебінен жабдықтаушы кәсіпорынға  қызмет күрсететін банкке келісім —  шарт бойынша алдын ала аударылған қаржысы — «Өтелінген аккредетив (депоненттелген)» болып есептеледі.

 

Ал сатып алушы кәсіпорын  мен жабдықтаушы кәсіпорындарға қызмет көрсетуші банк мекемелері арасында аккредитивте көрсетілген қаржы  сомаларын аударуға тек қана келісім-шарт жасалынып келісілген, яғни ақша әзірге аударылмаған болса онда бұл — «Өтелінбеген аккредитив» түрі қатарына жатқызылады.

 

Аккредитив ашу жайлы  келісім-шартта қарастырылған келісімдерді өзгертуге, жоюға тек сатып алушы, яғни қаржы төлеуші шаруашылық субъектінің  ғана құқы болса, ондай аккредитив . — «Кері шақырылатын аккредитив»  болып саналады.

 

Аккредитивті ашу үшін төлем төлеуші кәсіпорын үзіне  қызмет көрсететін банк мекемесіне арыз береді және сонымен қатар мына құжаттарды көрсетулері қажет:

 

1. Жабдықтаушы шаруашылық  субъектісінің аты.

 

2.  Аккредитив ашылатын  келісім-шарттың көшірмесі.

 

3.   Аккредитив ашылатын  банктің аты.

 

4.  Аккредитивтің орындалатын  уақыты және жері.

 

5.  Аккредитивтен төлем  төлеуге қажет болатын құжаттардың  толық және нақты аты.

 

6.  Аккредитивтің түрі.

 

7.   Аккредитивтің   қандай  тауарға,   затқа   немесе   орындалатын  жұмысқа  төлем түлеуге арналғандығы және  оны төлеу үшін банк мекемесіне  табыс етілетін құжаттардың тізімі.

 

8.  Аккредитивтің сомасы.

 

Аккредитивтен қаржы алу  үшін жабдықтаушы кәсіпорын тауарды  тиеп жібергеннен кейін аккредетивтің  шартында қаралған құжаттарды банк мекемесіне табыс етеді.  Бұл  құжаттар аккредетивте күрсетілген шарттарды толық  қанағаттандыратындай болуы керек. Егер аккредетивте қарастырылған бұл  шарттың біреуі орындалмаған жағдайда аккредитивтен қаржы түленбейді. Егер аккредитивте қарастырылған шарт бойынша сатып алушы кәсіпорынның өкілі шотты акцептеуі керек болса, онда ол адам орындаушы, яғни қызмет көрсетуші банкке мына құжаттарды күрсетуі қажет:

 

1.     Төлқұжат немесе  оның орнына жүретін басқадай  құжаттар.

 

2.     Аккредитив  ашқан кәсіпорын берген іс-сапарлық  куәлік пен сенімхат.

 

3.     Өзінің қолтаңбасының  үлгісі.

 

Жабдықтаущысының баңкісінде аккредитив мынадай жағдайларда  жабылады:

 

1.  Аккредитивтің мерзімі  біткенде.

 

2.  Аккредитивті жабу  туралы жабдықтаушының берген  арызы бойынша. Аккредитив жабылған  уақытта пайдаланылмаған сома  сатып алушының (төлеуші субъектінің)  банкісіндегі тиісті шотына аударылады. Ашылған аккредитив сомасы 421-«Аккредитивтердегі  ақшалай қаржылар» шотының дебетіне  қай шоттан аударылғанына қарай,  егер есеп айырысу шотынан  аударылса, 441-шотының, валюталық  шоттардын аударылса: 431 немесе 432 шоттардың,  банктерден алынған несиелердің  есебінен аударылса: 601-шоттың, банктен  тыс басқа да мекемелердің  несиелері есебінен аударылған  болса: 602 немесе 603 — шоттың кредитіне  жазылады. Ал жабдықтаушыға аккредитивтен  түленген сома бухгалтерияда  671-«Мердігерлдер мен жабдықтаушылармен  есеп айырысу» шотының дебетіне 421-«Аккредитивтегі ақшалай қаржы»  — деп аталатын шоттың кредитіне  жазылады. Ал аккредитив жабылған  уақыттағы пайдаланылмаған немесе  жүмсалынбаған сома 441, 431, 432, 601, 602 және 603-шоттардың тиестілерінің дебетіне, 421-шоттың кредитіне жазылады.

 

Чектермен есеп айырысу. Есеп айырысудың бұл нысаны бойынша шоттың иесі (чек беруші) үзінің шотынан  сатып алушының (чек ұстаушы) шотына қаражаттың белгілі бір сомасын  аудару жүнінде үзіне қызмет көрсететін банкке чек түрінде жазбаша тапсырма береді. Чектер алынған өнімдер, көрсетілген  қызметтер үшін есеп айырысқанда  және «Қазақстан Республикасында чектермен  есеп айырысу ережесінде» көзделегн  басқа жағдайларда қолданылады. Чектер үтелген және өтелмеген болып  бүлінеді. Біріншісі — депозитпен өтелген, екіншісі — алдын-ала депозитпен үтелмеген. Сонымен қатар чектер түленуі жүнінде банк кепілдемесіне  ие болуы мүмкін, соның ішінде өтелмеген  чектер бойынша да. Чек беруші мен  банктің құқықтары мен міндеттері чекті қолдану келісім — шарты  негізінде туындайды. Яғни, чек беруші банкі клиенті — чек берушінің (заңды немесе жеке түлға) чектерін төлеу міндеттерін өзіне алады, ал клиент өзіне банктің белгілеген чекті беру және қолдану тәртіптерін  сақтау міндетін жүктейді. Чек үстаушы  қүқықтары чек берушіден чекті  алу моментінен бастап туындайды.

 

Чек кітапшасын алу үшін банкке үтініш беріледі. Лимиттелеген чек  кітапшасы иесінің жеке шотындағы  қаражаты депоненттеуге арналған, субъектінің  шоты бойынша операциялар жасауға  арналған құжаттарға қол қоюға құқығы бар адамдардың қолы қойылған төлем  тапсырмасы мүртаңбасы қойылып, оған қоса беріледі. Чек кітапшасының лимиті чек жазып беріле алатын және банк түлеуге тиісті шекті соманы білдіреді. Ол банк белгілеген сомадан кем болуы  мүмкін емес, бірақ тауарлар мен  қызметтерді түлеуге арналған қаражаттардың  айлық түтынысынан эдетте күп  болуы да мүмкін.

 

Чектермен есеп айырысу есебі  активтік 422 «Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары» шотында жүргізіледі.

 

1.  Лимиттелген чек кітапшасын  онда күрсетілген лимит сомасында  алған кезде Д-т 422 К-т 441, 431, 601

 

2.   Банктен алынған  чек кітапшалары бойынша сомалар  субъект берген чектердің түленуіне  қарай есептен шығарылады, яғни  жеткізушілер, үзге де кредиторлар  үсынған чекті банктің үтеу  сомасы Д-т 671, 687 К-т 422

 

3.    Пошта-телеграф  шығындары чекпен түленді Д-т  821 К-т 422

 

4.  Іссапарға жіберілген  адамдар үшін жол жүру билеттері  сатып алынады Д-тЗЗЗК-т422

 

5.  Чек    кітапшасы    лимитінің    пайдаланылмаған    қалдығы    қаражаттар депоненттелген  шотқа есептелді Д-т 441, 4314, 601 К-т  422

 

422, 423 -шоттардың кредиті  бойынша және 42-бөлімшенің басқа  шоттары бойынша операциялар   банк күшірмесінің негізінде  №3  журнал-ордерде (кредитінде) күрсетіледі.

 

Жолдағы аударымның және банктегі арнайы шоттардағы қаражаттардың есебі. Аударылған, бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске  алынбаған ақша қаражаттары жолдағы  ақшалай қаржылар болып саналып, Ал олардың есебі 411-«Аударылған  жолдағы ақшалай қаражаттар»-деп  аталатын шотта жүргізіледі.  Бұл  шот ай соңында кәсіпорынға немесе фирмаға басқа кәсіпорын, ұйым немесе фирмалардан аударылған, бірақ эзірге келіп түспеген, яғни кіріске алынбаған  жолдағы ақшалай қаржылар жайлы  ақпараттарды қорытындылауға арналған.  Бұл  шотта кәсіпорындар, фирмалар немесе ұйымдар үздерінің қарамағындағы  филиалдардың, бөлімшелердің, сондай-ақ сатып алушылардың банктерге, сақтық кассаларына, почта бөлімшелеріне салған, бірақ тиісті шотқа әлі түспеген, аударылғандығы туралы тиісті құжаттармен дәлелденген ақшалай қаржыларды есептейді. 411-«Жолдағы ақшалай қаражаттар» шотында ақша қаражаттарын есептеу үшін мынадай құжаттар болуға тиіс:

 

1.   Саудадан  немесе   басқа  да  операциялардан  түскен  түсімді   банкінің  қабылдағанын дәлелдейтін құжат.

 

2.  Почта бөлімінің ақшаны  қабылдағаны жайлы квитанциясы.

 

3.  Басқа кәсіпорындардан  олардың ақша аударғаны жайлы  берген авизасы (бұл авизада  ақшаны аударған күні, сомасы, оны  қабылдаған банк немесе почта  аты көрсетіледі).

 

Кәсіпорынның, ұйымның және фирманың бухгалтериясы аударылған жолдағы ақшалардың банктердегі  есеп айырысу немесе басқа да тиісті шоттарға уақтылы да, дер кезінде  түсіп есепке алынуына бақылау жасап  отыруы керек. Кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар арасында жолдағы аударылған шетел  валютасы да осы 411 «Жолдағы аударылған ақшалай қаражаттар» шотында  есептелініп, бірақ бүлек күрсетіледі.

 

Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде нақты ақшамен қатар  почта маркалары, демалыс және емдеу, сауықтыру орындарының жолдамалары, жол билеттері, сонымен қатар  үкіметтің жәрдемі ретінде берілген қаражаттары, яғни үлкен жауапкершілікпен сақталуын қадағалауды талап  ететін басқа да қаржылар сақталады.  Бұл ар «Банктердегі арнайы шоттардағы ақшалай қаржылар» шотында есептеледі:

 

1 .Әлеуметтік мекемелерді  үхтауға пайдаланушылардан келіп  түскендері Д-т 423 К-т 334

 

а)  электр энергиясын, жылуды, суды, отынды жеткізу қызметін төлеу  Д-т 671К-т423

 

б) ТМҚ, инвентарь сатып  алу Д-т 201-206, 208, 125 К-т423

 

4.  Ұзақ    мерзімді    инвестицияларды    қаржыландыруға    алынған    және инвестордың  өтініші бойынша жеке шоттан  жұмсалатын қаражаттар Дт 423 К-т  687/мақсатты қаржылар, 641-643

 

5.  Атқарушы билік органдарының  демеу қаржысы (субсидия) Д-т 423 К-т 726.

 

Вексель қаражаттарының есебі. Вексель (қарыздық қолхат, міндеттеме) -бүл вексель берушінің вексель  ұстаушыға (вексель иесіне) белгілі  бір соманы мерзімі жеткен бойда  қарыздық міндеттемені сөзсіз төлеуді  куәландыратын бағалы қағаз.

 

Вексель - бұл вексель айналымы жолымен берілетін коммерциялық несиенің түрі (вексельдің бір иегерден басқасына берілуін ақша алмастырады). Вексельдің екі түрі болады:

 

1. Жай вексель — оны  борышкер жазып береді және  оған қол қояды. Екі тарап  қатысады: вексель беруші және  вексель ұстаушы. Вексельде берілген  орны мен күні, міндеттеменің  жалпы сомасы немесе % төлеу жүніндегі  міндеттеме бөлек түрде, төлемнің  мерзімі мен орны, алушының атауы,  екі тараптың қойған қолдары  күрсетіледі.

 

2. Аудармалы вексель (тратта) — бұл вексельде көрсетілген  соманы белгіленген  мерзімде  үсынушыға немесе үшінші  тұлғаға  (эмитентке)  төлеу

 

жүнінде кредитордың (трассантың) борышкерге (трассатқа) берген бұйрығы. Аудармалы вексельді төлеуші (трассант) табыстау қолының (индосаменттің) көмегімен  акцептеуге тиіс. Вексель бірнеше  рет пайдаланылуы мүмкін, сүйтіп әмбебап  несиелік-есеп айырысу құжатының  рөлін атқарады. Вексель қаражаттардың  айналымын, банктегі вексельдегі есебін (дисконттауды) жылдамдатады. Мұндай жағдайда вексель ұстаушы индосаменттің  көмегімен вексельді төлем мерзімі  басталғанға дейін банкке табыстайды және банк пайдасына берілетін процентті (дисконтты) шегеріп тастап, вексель  сомасын алады. Бухгалтерлік есепте вексель емес, вексельді қамтамасыз ететін берешек сомасы күрсетіледі. Ал вексельдің өзі баланстан тыс 006 «Қатаң есеп беру бланкілері» шотында  ескерілуі мүмкін. Алынған өнімдер, жұмыстар мен вексельге алынған  қызметтер үшін сатып алушылармен  және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың 302-«Алынған вексельдер» шотында  жүргізіледі.[2]

 

Банктегі   арнайы   шоттағы   ақша   қаражаттар   бойынша   операциялар   есебін төмендегі сызба арқылы көруге болады.

 

 

 

2.2 Төлем карточкаларының  есебі.

 

Инкассация шығындарын төмендету, бухгалтерия жүктемесін азайту, Қазақстаннан әлемнің кез — келген жеріне ақшаны автоматты тез түрде аудару мақсатында кәсіпорындар төлем карточкаларын  қолданады. Төлем карточкасы — карточка үстаушыға төлемді жүзеге асыруға, қолма — қол ақшаларды алуға, валюта айырбастауға және карточка шығарушы банкпен белгіленген басқа операцияларды  жүргізуге мүмкіндік беретін  ақпараты бар элетронды терминал немесе үзге де қондырғылар арқылы ақша қаражаттарға қол жеткізу әдісі.

 

Төлем карточкаларының түмендегідей түрлері бар:

 

Дебеттік - осы карточканы үстаушыға карт — шоттағы (төлем  карточкасын қолдану арқылы іске асатын төлемдерді күрсететін ағымдағы шоттар) ақша қаражаттар сомасының  шегіндегі төлемді жүзеге асыруға  мүмкіндік беретін карточкалар. Сонымен қатар, олар үхтаушыға банк үсынған заем сомасының көлемінде  де төлемді жүргізуге мүмкіндік  береді.

 

Кредиттік — банктік заемдық  келісім-шарт негізінде төлем карточкасын  шығаруды жүзеге асыратын банкпен үсынған  заем сомасының көлемінде ғана карточка иесіне төлем жүргізуге мүмкіндік  береді.

 

Сонымен қатар, кәсіпорын  іс-сапар, кеңсе, үстеме шығындарын түлеу  үшін корпоративті төлем карточкаларын  аша алады.

 

Корпоративті карточка —  банк пен заңды түлға — карт-шот  иесі арасындағы келісім-шарт негізінде  ұстаушыға берілетін төлем карточкасы. Корпоративті төлем карточкасын  қолдану арқылы жүргізілген төлемдер заңды түлғаның карт-шотындағы ақша сомасының шегінде ғана немесе аталған  заңды түлғаға үсынылған заем шегінде ғана жүзеге асады.