Аймақтық жұмыспен қамту мәселесі

КІРІСПЕ

 

Курстық жұмыстың өзектілігі. Адам капиталын дамыту үшiн лайықты еңбекке қол жетiмдiлiктi ұлғайтудың ерекше маңызы бар.

Мемлекет басшысы бiрнеше  мәрте атап көрсеткенiндей, жұмыспен қамту саясаты кедейлiктi еңсеру мен адамдардың әл-ауқатын арттыруда ең негізгі құрал болып отыр. Елбасының тапсырмасымен еліміздің еңбек нарығындағы қалыптасқан жағдайды оң шешуге, индустриялық саясатты жүзеге асыру үшін еңбек әлеуетін тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін бұрын - соңды болмаған «Жұмыспен қамту - 2020» бағдарламасы әзірленді. Жалпы бұл бағдарлама халық арасында жақсы қабылданып, экономиканың өрлеуіне, оң жетістіктерге  жетуіне әсерін тигізуде.

Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 27 қаңтар 2012 жылғы Қазақстан халқына арнаған  «Әлеуметтік –экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты»  атты Жолдауында бірінші басымдық –  Қазақстандықтардың жұмысқа тартылуы болып белгіленді.

Жұмыспен қамтудың белсенді саясатын жүргізу  Қазақстан Республикасының  Үкіметі қызметінің негізгі әлеуметтік басымдықтарының бірі болып табылады.  Жұмыспен лайықты қамтуды қамтамасыз ету – халықты әлеуметтік қорғаудың  негізі, адам ресурстары әлеуетін дамыту және  іске асырудың маңызды шарты, қоғамдық байлықтың артуы мен  өмір сүру сапасын жақсартудың басты  құралы.

Еңбек нарығын реттеудің  әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық  қызмет ету тетіктерін жетілдіру, облыс  тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде  жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау,  қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ол өз кезегінде  ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап  етеді.

Еліміз күннен-күнге қарыштап дамып, биік арман мақсаттар мен  мұраттарға қол жеткізіп келеді. Алайда, жұмыссыз адамдардың санының көбеюі - басты проблема күйінде қалып  отыр.

Нарықтық қатынастардың  дамуы жұмыс күшіне деген сұраныс  пен ұсынысты реттеу, еңбек қатынастары  жүйесін реформалау мен жұмыс  орындарының сапалық сипаттамаларының артуы, кәсіби білім беру жүйесінің  жаңа экономикалық жағдайға бейімделуімен  байланысты еңбек нарығында туындайтын мәселелерді зерттеуді көздейді.

Курстық жұмыстың мақсаты  мен міндеттері. Курстық жұмыстың мақсаты - еңбек нарығында халықты жұмыспен қамтуды теориялық-әдіснамалық тұрғыда анықтау және оны мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдарын дәлелдеу болып табылады. 

Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі  айқындалады:

- еңбек нарығы, еңбекке  сұраныс пен ұсыныс, жұмыссыздық,  халықты   жұмыспен   қамту   мәселелерінің теориялық-әдістемелік  негіздерін нақтылау;

- өңірдегі өмір сүріп  отырған халық арасында жұмыссыздық себептері,  жұмыспен қамтылу мәселесі туралы көзқарастарын айқындау мақсатымен социологиялық пікір алмасулар жүргізу;

- өңірдегі еңбек нарығын  реттеу үшін маңызды факторларды  анықтау;

- еңбек нарығындағы сұраныс  мен ұсынысты талдай отырып, жүзеге  асыруға  тиісті бағыттар мен атқарылатын іс әрекеттерді тұжырымдау.

Курстық жұмыстың объектісі – нарықтық экономика жағдайында халықты жұмыспен қамту мәселелері.

Курстық жұмыстың теориялық  және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің теориялық негізін отандық және шетелдік ғалым-экономистердің зерттеу еңбектері мен Қазақстан Республикасының заңдары, Ел басының әр жылдағы Қазақстан халқына Жолдаулары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және басқа да ресми деректер пайдаланылды.

Негізгі теориялық тұжырымдарды анықтауда логикалық және тарихи тұтастық қағидасы, жүйелік талдау мен болжау, экономикалық-статистикалық   салыстыру, экономикалық-математикалық  үлгілеу, құрылымдық, әлеуметтік және  т.б. әдістер пайдаланылды.

Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды  мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен  тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. Халықты жұмыспен қамтуды зерттеудің теориялық негіздері

 

1.1 Халықты  жұмыспен   қамтудың  мәні мен мақсаты

 

Жұмыспен қамтамасыз ету  адам әлеуетін сақтау мен дамытудың  негізгі факторлары болып табылады. Сондықтан мемлекеттің жұмыспен қамту саласындағы саясатын өңдеу  мен жүзеге асыру-әсіресе нарықтық экономикада өте маңызды әрі  күрделі мәселе.

Жұмыспен қамту саясатында жұмысбастылықтың әлеуметтік және эконономикалық тұрғыдағы мәнін анықтап алу  керек.

 Әлеуметтік тұрғыдан  жұмысбастылықтың мынадай түрлері  бар: жалпы білім беретін және  арнайы оқу орындарында оқу,  әскер қатарындағы қызметі, үй  шаруашылығы, балаларды тәрбиелеу,  қарттар мен ауруларды бағып  күту, қоғамдық ұйымдардың жұмысына  қатысу.

Экономикалық тұрғыдан жұмысбастылық - тұрғындардың қоғамдық өнімді  немесе ұлттық табысты өндірудегі қызметі, ал қоғамдық өндірісте - жұмыс істеуге  жарамды немесе ынталы адамдарға  жұмыс тауып беру жаппай жұмысбастылыққа  алып келеді.

Жұмыспен қамтудың классикалық  теориясы еңбекке сұраныс және еңбекке  ұсыныс қызметін құруға, оны жетілген бәсеке жағдайында пайдалануды ұсынды.

Сонымен, жұмыспен қамту  жөнінде Д.Кейнс жасаған теория нарықтық экономикада толық жұмыспен қамтуға кепілдік беретін, еңбек  нарығының өзін-өзі реттейтін  механизмнің болмауы, тауардың сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігіне инфляция мен жаппай жұмыссыздықтың айтарлықтай  жоғарғы деңгейінде де қол жеткізу, мемлекет жұмыспен қамтуды қолдау, процент нормасын реттеуге ықпалын  күшейту мақсатында экономикаға  қажет инвестицияны жұмсау, жиынтық  сұранысты оның ішінде жұмыс күшіне сұранысты ынталандыру арқылы белсенді макроэкономикалық саясат өткізу сынды  қағидаларға сүйенеді.   

Жұмыспен қамту мәселелері қолда бар еңбек потенциалын  сақтауды, көбейтуді және тиімді пайдалануды  көздейтін қазақстан экономикасы  үшін өзекті болып отыр. Онсыз Қазақстанның нарықтық реформалау жолымен ары  қарай жылжуы және  оны елдің  бәсекеге қабілеттілігінің негізгі  алғышарты болып, өндірістің нәтижесіне мүдделі және тұрақты жұмыспен қамтылған, жоғары білікті икемді жұмыс күші табылатын, халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне толыққанды интеграциялау (біріктіру)мүмкін емес.

Менің пікірімше, халықты жұмыспен қамту - бұл адамдардың жеке, ұжымдық және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған және табыс әкелетін қызметі.

Жұмыспен қамтудың мемлекеттік  қызметі халықты жұмыспен қамту  мәселелерін шешуді, үйлестіруді, жұмыс  күшіне ұсыныс пен сұранысты реттеуді қаматамасыз етуге бағтталған, жұмыссыз азаматтарды жұмысқа орналастыруға ықпал етуге,олардың кәсіби даярлығын ұйымдастыру және жұмыссыздарға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған ерекше мемлекеттік органдардың құрылымы болып табылады.Жұмыспен қамту қызметі заңмен тікелей көрсетілген жария биліктің мекемесі ретінде жұмыс істейді,және жұмыс іздеушілерге мемлекеттік қызметтің әмбебап жеткізушісі ретінде қарастырылады.

Нарықтық экономика жүйесінде  еңбек нарығы анықтамасына ерекше көніл  бөлініп келеді. Еңбек нарығы мәселелеріне теориялық көзқарастардың болуы  өте маңызды.

Менің ойымша, «еңбек нарығы» - еңбек қызметін ұйымдастыру саласы және нарықтық экономиканың еңбекке сұраныс және еңбекке ұсыныс  заңдары негiзiнде қызмет етуiн қамтамасыз етедi.

Еңбек нарығы мен оның мәні төмендегідей тұжырымдар жасауға мүмкіндік  береді:

-  еңбек нарығы жұмыс күшінің ұсынысы мен сұранысының тиімді тенгерімділігі мен еңбекті тиімді пайдалануды  қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық қоғамдық қатынастардың жиынтығы;

-   еңбек қатынастарының нарықтық қағидаларына көшуі нақты болып келеді, себебі еңбек сипатының  өзгеруі әкімшілік құқықтық мәжбүрлеу шараларымен емес, экономикалық мүдделермен байланысты болып келеді. Меншік қатынасының өзгеруі мен оның жекелеген нысандарын бекіту жағдайында әрбір тұлғаның  еңбек күші меншік ретінде қарастырылады;

- еңбек нарығының арқасында адамдардың қоғамдық мүдделерді ескере отырып, олардың қалауы мен мүмкіндіктеріне сәйкес кәсіп тандауға, қызмет саласы мен жұмыс жасау орнын тандауға мүмкіндік болады.

- еңбек нарығы жеке кірістерді, олардың жұмысшылардың жетіспеушілігі мен біліктілігін ескере отырып, қажетті деңгейін реттейтін нарықтық тетік болып табылады. 

Мемлекет, жұмыспен қамту  саласында түрлі шешімдер қабылдау және әр түрлі заңдар әзірлеу арқылы әлеуметтік-экономикалық және демографиялық  саясатты жүргізе отырып, тиімді түрде  халықты жұмыспен қамтуды басқаруға  тырысуда. Халықты жұмыспен қамтуды басқару, бір жағынан, маңызды мәселе- еңбек құқығын жүзеге асыруда мақсатты бағытталған болса, екінші жағынан, әлеуметтік-еңбек қатынастары жүйесін қамтамасыз етуде кешенді бағытталған болуы тиіс.  

Халықты жұмыспен қамтуды  басқарудың мынадай әдістері бар:

• экономикалық әдістер (несиелеу және салық салу жеңілдіктері, кәсіпкерлікті ынталандырудың бюджеттік саясаты жұмыс орындарын құру және сақтау, кадрларды қайта оқыту);
• ұйымдастырушы әдістер (жұмысқа тұрғызу және жұмысбастылық қызметін құру, ақпараттық жүйелер, кадрларды даярлау және қайта даярлау);

-  әкімшілік- заңдық әдістер (еңбек келісім-шарттарын рәсімдеу шарттары, жұмыс уақытының ұзақтығы, еңбек өмірін реттеу).

Нарықтық экономика жағдайында мемлекет еңбек нарығын басқаруды  жүзеге асырады. Мемлекеттің еңбек  нарығын басқару органдарына: «Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты  әлеуметтік қорғау министрлігі», еңбек  биржасы, жергілікті жердегі жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасы, жұмыспен қамту орталықтары жатқызылады.

 

1.2 Халықты жұмыспен қамтудың   әдістемелері

 

Жұмыссыздық  проблемаларын  шешуде  еңбек  биржалары тұрғындарды  жұмыспен  қамту  қызметі айтарлықтай орын алады. Нарық қатынастары дамыған елдерде еңбек биржасы алғашқыда жұмыссыздарға жәрдем беру мақсатында адамгершілік институттары ретінде пайда болды.

Уақыт  өте  келе  және  еңбек  қатынастардың  дамуына  сәйкес,  оның 

мақсатымен  және  атқаратын  қызметтері  өзгереді.Еңбек  биржасы бұл  еңбекті  жалдау  барысында  жұмыскерлер  мен  кәсіпкерлердің 

арасында  делдалдық  келісім  жасалатын,  тұрақты  жұмыс  істейтін  мекеме.          Еңбек  биржаларының  негізгі  атқаратын  қызметтері  мыналар:  еңбек нарығындағы  сұраным  мен  ұсынымды  анықтау;  жұмыссыздарды  есепке

алу  және  бос  жұмыс  орындарын  тіркеу;  жұмысын  ауыстыруға  және 

жұмысқа  тұруға  тілек  білдіретін  адамдарға  ақпараттар  беру; жұмыс  іздеп 

жүрген  кадрларды  оқыту  мен  қайта  дайындауды  ұйымдастыру;  жастар 

арасында  кәсіптік  бағдар  беру  жұмысын  жүргізу;  адамдарды  жұмысқа

орналастыру  үшін  делдалдық  қызымет  көрсету  және  жұмыссыздыққа 

байланысты  жәрдемақы  тағайындау.  Мемлекет  кәсіпорындар  мен 

ұйымдардың  мүдделерін  есепке  ала  отырып,  биржалар  арқылы  еңбек

нарығына  әсер   етеді.Еңбек биржасы беретін жұмысқа жолдама  кәсіпкерлер  үшін  міндетті  болмайды,  ол  тек  қана  ұсынымдылық  сипаты  болады,  себебі  олардың  жұмыскерлерді  еркін  түрде  таңдауға  хұқы  бар  және  оны  өздерінің  кадр  бөлімі  арқылы  жүзеге  асыруға  тырысады. 
       Қазіргі  еңбек  биржасында,  жұмыс  күшіне  сұраным  мен  ұсыным  туралы  мағұлматтар  банкісі  болуы  қажет.  Осы  бағытта  өнеркәсібі  дамыған 

Батыс  елдердің  тәжірибесін  қолдануға  болады. АҚШ мысалы,  аймақты  және  жергілікті  деңгейде  жұмыс  күшінің  электронды 

банкілері  құрылған.  Онда  жұмысқа  орналасқан  кезде  жоғары  сапалы 

консультациялық  көмек  көрсетіледі.  Нәтижесінде  барлық  мамандық 

топтарындағы  жұмыссыздардың  40  проценті  бір  айдың  ішінде  жұмысқа  орналасады. Әсіресе,  Вашингтон  штатында  федералдық  үкімет  тиісті білімжұмыс  тәжірибесі   бар  және  өз  ісінің  маманы  болғысы  келген  400 жұмыссыз  адамға  белгілі  бір  уақытқа  дейін  мүмкіндік  беріп,  алдын – ала  жәрдемақы  төлейді.  Бұның  өзі,  олардың  жұмыс  жобасының 

экономикалық  дәлелі  бар,  әдейі  курстарды  өткен,  сондай – ақ  жаңа  істі  консультант  көмегімен  бастаған  жұмыссыздарға  беріледі.        

 Мемлекет басшысы өз жолдауында Халықты жұмыспен қамтудың түбегейлі жаңа стратегиясын әзірлеу міндетін жүктеді.        

 Ағымдағы жылғы 15 ақпанда  өткен Үкімет отырысында Жұмыспен  қамту 2020 бағдарламасының жобасы  мақұлданды. Бағдарламаны және бағдарлама  міндеттерінен туындайтын барлық  қажетті нормативтік құқықтық  актілерді 2011 жылғы 1 мамырға дейін  қабылдау жоспарланған. Бағдарлама 2011 жылғы 1 шілдеден бастап іске асырылады.