Жұммыссыздық

   Яғни, нарық ұсыныла алатын еңбектің максималды саны L₁ көлемін құрайды. ( АҒ кескіні), ал еңбектің шеткі өнімділігімен анықталатын фирмалардың еңбекке төмен қабілетті сұраныс - L₀ ( АЕ кескіні). ЕҒ кескіні фирмалар ұсынатын еңбек ақы бойынша жұмыс істегісі келмейтін жұмысшылардың саны.

    Жұмысбастылықтың кейнсиандық тұжырымдамасы А. Пигудің еңбегінде жазылған ерікті жұмыссыз-дықтың жаңа классикалық тұжырымдамасы Дж. Кейнстің « Жұмысбастылықтың, пайыздың және ақшаның жалпы теориясы» атты еңбегінде қатаң сынаққа түсті.

     Кейнсиандық тұжырымдамада нарықтық экономикадағы жұмыссыздық ерікті емес, мәжбүрлі сипатта болатыны жүйелі және толық дәлелденген. Кейнстің пікірінше, жаңа класикалық теория тек салалық шеңберде, микроэкономикалық деңгейде ғана жарамды, сондықтан ол бүкіл экономикадағы жұмыссыздықтың нақты деңгейі немен анықталады деген сұраққа жауап бере алмайды.

  Ал Кейнс жұмысбастылықтың көлемі тиімді сұраныс көлемімен, ал « толық емес жұмысбастылықтың» болуы, яғни жұмыссыздық тауарға сұраныстың шектеулілігімен тиесілі байланысты екенін көрсетті.

  Кейнсиандық тұжырымдамада еңбек нарығы тепе-теңдік жағдайында  тек толық жұмысбастылық кезінде де болуы мүмкін. Бұл былай түсіндіріледі: Кейнстің пікірінше, еңбек ұсынысы нақты еңбек ақы емес, номиналды еңбек ақы көлеміне тәуелді. Яғни, егер де бағалар өсіп, нақты еңбек ақы төмендесе, онда бұл жағдайда  жұмысшылар жұмыс істеуден бас тартпайда.

  Ал еңбекке сұраныс нақты еңбек ақы функциясы болып табылады. Бағалар деңгейі өзгергенде сұраныс өзгеріп отырады: бағалар өскенде жұмысшылар азырақ тауар сатып алады, және керісінше. Нәтижесінде Кейнс мынандай қорытындыға келді:  жұмысбастылық деңгейі жұмысшыларға емес, көбірек дәрежеде кәсіпкерлерге байланысты, өйткені еңбекке сұраныс еңбек бағасымен емес, тауарлар мен қызметтерге тиімді сұраныс көлемімен анықталады.

    Егер қоғамда тиімді сұарынс жеткіліксіз болса, өйткені табыс өскен сайын кеміп отырады, тұтынуға шекті бейімділікпен анықталады, онда жұмысбастылық деңгейінен төмен орналасқан нүктеден тепе-теңдік деңгейге жетеді.

    Сонымен қатар, жұыс күшінің көп бөлігінің жұмыспен қамтылуы инвестициямен анықталады. Жұмысбастылық өсімінің және инвестицияға қатынасы сұраныс мультипликаторына тең болатын жұмысбастылықтың мультипликаторына сипаттайды.

  Кейнс бойынша жұмысбастылық – ұлттық өндіріс (табыс) көлемі, ҰТ-ғы тұтыну мен жинақтау үлесінің функциясы. Сондықтан толық жұмысбастылықты қамтамассыз ету үшін мыналардың арасындағы белгілі бір пропорцияның сақталуын қамтамассыз ету керек:

• а) ЖІӨ өндіруге кететін шығындар мен оның (ЖІӨ) көлемі арасындағы;
• б) қаражат қор жинақтау мен инвестициялар арасындағы;

  Егер толық жұмысбастылықты  қамтамасыз етуге қажетті ЖІӨ-ді  өндіруге шығындар жеткіліксіз  болса, онда қоғамда жұмыссыздық  пайда болады.

   Кейнстік тұжырымдамада   келесі екі маңызды қорытынды  жасалды:

• а) тауардың және ақша нарықтарында бағаның, сонымен қатар еңбек нарығындағы  еңбек ақының икемділігі толық жұмысбастылықтың кепілі бола алмайды; бағалар төмендесе де бұл жұмыссыздық-тың қысқаруына әкелмейді, өйткені бағалар төмендеуі кезінде болашақ пайдаларына қатысты  кәсіпкерлердің күтулері төмендейді.
• б)  қоғамда жұмысбастылық деңгейін жоғарлату үшін мемлекеттің белсенді араласуы қажет, өйткені нарықтық күштер толық жұмысбастылық кезінде тепе-теңдікті ұстап тұра алмайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3Жұмыссыздықтың түрлері және оның көрсеткіштері.  Жұмыссыздықтың шығындары.

 

  Экономисттер жұмыссыздықтың негізгі үш түрін бөледі: фрикциондық, құрылымдық және циклдық.

  Фрикциондық жұмыссыздық  халықтың үнемі бір жерден ( қала, ауыл) екінші жерде ауысуынан, мамандықтың өзгеруінен, өмірлік кезеңнен ( оқу, жұмыс, баланың туылуы және т.с.с.) туындайды.

 Осы себептерден пайда  болатынжұмыссыздықтың ерікті ретінде қарастырылады, өйткені адамдар өз еркілерімен тұрғылықты жерін, жұмысын, мамандығын ауыстырады. Фрикциондық жұмыссыздық әрқашанда болады. Оның негізгі белгісі – қысқа мерзімділігі.

  Құрылымдық жұмыссыздық өндірістегі технологиялық өзгерістермен байланысты жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуі нәтижесінде болады. Сондықтан құрылымдық жұмыссыздық-ты кейде технологиялық деп те атайды. Технологиялық өзгерістердің әсерінен белгілі бір мамандықтарға сұранс болмай қалады және кәсіпкерлер жаңа маман иелерін іздей бастайды.

  Қазақстанда және  ТМД елдерінде жұмыссыздықтың  өсуі көбінесе құрылықмдық компонент  есебінен болады. Өйткені бір  жағынан көп мамандықтарға    ( инженерлер, жобалаушылар, ғылыми  зерттеу қызметкерлері және т.б)  сұраныс күрт төмендеді. Ал  екінші жағынан – жаңа мамандықтарға                 ( банк қызметкерлері, бухгалтерлер, менеджерлер, маркетологтар және  т.б.) қажеттілік пайда болды. 

  Құрылымдық жұмыссыздықтың фрикциондықтан айырмашылығы – ол оған қарағанда ұзағырақ созылады. Фрикционды жұмыссыздар, әдетте, қосымша қайта дайындықсыз жұмысқа олардың мамандықтарына сұраныс сақталып отыр.

  Ал құрылымдық жұмыссыздарға  кейде қайта дайындық қана  емес тұратын жерін ауыстыруда  қажет болады.

  Құрылымдық пен фрикциондық  жұмыссыздық табиғи жұмыссыздық деп те аталады. Бұл түсінікті ең алғашқы рет экономикалық ғылымғы М. Фридмен 1968 ж. енгізді және оны басқа американдық ғалым одан тәуелсіз әрі қарай дамытқан ғалым.    

Структуралық  жұмыссыздық. Бұл сұраныс структурасы мен өңдіріс технологиясы өзгеруінің салдарынан болады. Ол негізінен жаңа процестер есебінен жұмысшылардың профессиясын жаңартуға итермелейді.

    Циклдық  жұмыссыздық. Бұл өндірістің циклды түрде төмендеуімен байланысты болады. Сонда өндірісті аздаған инвестицияның есебінен өсіруге болады. Өйткені еңбек ресурстары өте көп.

    Табиғи жұмыссыздық  өндіріс қажеттілігіне байланысты саларалық және аймақаралық ауысуға қабілетті экономика үшін ең қолайлы жұмыс күші резервін ( қорын) сипаттайды. Шын мәнінде, табиғи жұмыссыздық – бұл экономикадағы жұмысбастылықтың орынды деңгейіне ( яғни әлеуетті ЖІӨ) сәйкес келетін жұмыссыздардың үлесі.

  Жұмыссыздықтың табиғи  деңгейіне бір қатар факторлар  әсер етеді: минималды еңбек  ақы, жұмыссыздық бойынша әлеуметтік  сақтандыру, кәсіподақтардың беделі, еңбекке адамдардың бейімділігі,  салықтар және т.б. Осы факторлар  өзгермелі болғандықтан табиғи  жұмыссыздықтың деңгейіне де  уақыт өткен сайын өзгеріп  отырады.

   Экономисттер табиғи  жұмыссыздықтың деңгейін  анықтау  үшін ұзақ мерзімнің нақты  жұмыссыздық-тың орташа көлемін алады. 40-50 жылдың орташа көлемі циклдық тербелістерді тегістейді.

    Табиғи деңгейіндегі  жұмыссыздық қажет, өйткені ол  инфляцияны тежейді. Толық жұмысбастылық  кезінде Экономикаға жиынтық  сұраныстың AD күрт өсуі бағалар  деңгейін көтеріп жібереді. Өйткені  ресурстардың жетіспеуінен өскен  сұранысқа өндіріс адекватты  жауап бере алмайды (с.3)

 

 

 

 

 

 

 

 

С.3    Толық  жұмысбастылық кезіндегі сұраныстың өсуі әсерінен бағалар деңгейінің өсуі.

 

Y

 

  Жұмыссыздықтың нақты  деңгейі табиғи деңгейінен жоғары  болуы мүмкін, бұл жағдай да  жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдық  жұмыссыздық байқалады.

   Яғни, циклдық   жұмыссыздық экономикалық конъюнктураның  өзгерісімен байланысты. Құлдырау  кезінде экономикада тауардар  мен қызмет көрсетулерге сұраныс  қысқарады, бұл өз кезегінде  өндіріс пен жұмысбастылықтың  қысқаруына әкеледі. Өсу кезеңінде,  керісінше, тұтыну мен инвестициялық  тауарлдарға сұраныс өседі, яғни  жұмыс күшіне де сұраныс өседі.

 Кейбір кезде жұмыссыздықтың  нақты деңгейі табиғи деңгейінен  төмен болады, онда мұндай жағдайда  экономикада артық жиынтық сұраныс,  яғни инфляцияда болады.

   Циклдық  жұмыссыздықтың  деңгейі u_ц жұмыссыздықтың нақты u мен табиғи u* деңгейлері арасындағы айырмасы ретінде анықталады:

u_ц = u – u*

  Циклдық  жұмыссыздық  өндіріс ресурстарын толық емес  пайдалануын көрсетеді. Бұл жағдайда  ұлттық өндірістің нақты көлемі Y_f  потенциалды (әлеуетті) көлемінен Y*  төмен болады.  Егер де ЖІӨ-нің нақты көлемі  потенциалды көлеміне тең болса,       Y_f = Y*  , онда жұмыссыздықтың табиғи деңгейі нақты деңгейіне тең болады  u = u*    Бұл кезде циклдық жұмыссыздық болмайды.

   Яғни, нақты ЖІӨ  әлеуеттіден төмен болған сайын,  циклдық  жұмыссыздық жоғарырақ  болады:

               Y_f <Y* = >u >u*

  Потенциалды  ЖІӨ  Y* мен нақты ЖІӨ Y_f арасындағы айырмашылығы конъюнктуралық алшақтықты ( нақты ЖІӨ-нің потенциялды ЖІӨ-нен қалып отыруы) пайда болдырады. 1960 ж.ж. американдық экономист А. Оукен бұған талдау жасаған.

  Ол эмпиристтік зерттеулер  негізінде циклдық  жұмыссыз-дық  көлемі мен ЖІӨ алшақтығы арасындағы  тұрақты байланысты байқады. 

Анықталған тәуелділікті келесі формуламен көрсетті:

 

Y* - Y_f  /  Y*  =     ( u – u*)

Мұндағы:

Y* - потенциялды ЖІӨ

  Y_f – нақты ЖІӨ

  u – нақты жұмыссыздық

  u* - табиғи жұмыссыздық

 

Жұмыссыздыктың  әлеуметтік-экономикалық салдары

    Көбіне жұмыссыздықтың  экономикалық әсері сипатталады  да, кумулативті характерге ие  әлеуметтік әсері ескерусіз қалады. Бірақ та жұмыссыздықтың елдің  жағдайына тигізетін әсері көбіне  әлеуметтік жағдаймен өлшенеді.

Енді сол-салдарларға  тоқталсақ.

Кері әсерлер:

1. Крименогенді жағдайдың  өршуі

2. әлеуметтік кернеудің  өршуі

3. физикалық және психологиялық  аурулардың көбеюі

4. әлеуметтік дифференцияның  өсуі

5. еңбек белсенділігінің  төмеңдеуі 

Пайдалы әсері:

1. Жұмыс орнының әлеуметтік  маңызының артуы

2. Өз бос уақытының  көбеюі

3. Жұмыс орнын таңдаудағы  еркіндік

4. Әлеуметтің мән мен  еңбек құндылығының артуы

 Экономикалық салдарлар:

Кері әсерлер:

1. Алған білімнің құндылығын  жоюы

2. Өндірістің төмендеуі

3. Жұмыссыздарға көмек  шығындары

4. Квалификациясын жоғалту

5 Өмір сүру деңгейінің  төмендеуі

6. Ұлттық табыстың төмендеуі

7. Салықтың аз жиналуы

 Пайдалы әсері:

1. Экономиканы қайта жарақтауға  жұмыс күшіің резервін жасақтау

2. Еңбекке бейімділігін  өсіру мақсатында жұмысшылар  арасында конкуренция

3. Білімін жоғарылату  үшін уақыт

4. Еңбек өнімділігі мең  өндіріс интенсивтілігі жоғарылау

]Жұмыс нарығы

    Тәуелсіздік алғалы  бері елде еңбек рыногына әсер  ететін бірқатар факторар пайда  болды. Соның бірі көлеңкелі  экономика. Бұл салаға бастама  берген негізінен жұмысшыға жасырылған  ақы төлеп немесе еңбек етуге  қолайлы жағдай туғызбағандықтан  мемлекетке салық төлемейтін  сектор жатады.

   Бұған ең алдымен  ел экономикасы көтерілгеннен  бері елге ағылған босқындар,  гасторбайтерлер жатады. Қазір нақты  қанша көлемде мұндай жұмыссыздық  түрі барлығын ешкім тап басып  айта алмайды.

    Сонымен бірге  Қазақстан үшін жастар арасындағы  жұмыссыздық ең бір бас ауыртар  мәселе, елде оқымайтын және жұмыс  жасамайтын жастар саны жалпы  активті бөліктің сегізден бір  бөлігін құрайды.

Ал әйелдер ең бір активті  топ болып табылады, бірақта онда да жұмыссыздық бар және ол негізінен  жасырын жұмыссыздық қатарына жатқызуға  болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 Батыс Қазақстан облысы бойынша жұмыссыздық туралы

 

  2010 жылдың 2 тоқсанында Батыс Қазақстан облысы бойынша жұмыссыздар (табысты жұмыстары жоқ, оны белсенді іздеген және оған кірісуге дайын 15 жас және одан асқан жастағы адамдар) саны 18,6 мың адамды құрады,  жұмыссыздық деңгейі 5,6%-ға түзілді

  Батыс Қазақстан облысының экономикасында 2010 жылдың 2 тоқсанында 315,5 мың адам жұмыспен қамтылған. Жұмыспен қамтылғандар құрылымындағы жалдамалы жұмысшылар үлесі  60,2%, өз бетінше жұмыспен қамтылғандар – 39,8% құрады.

 

2009-2010 жылдардың  2 тоқсанындағы Батыс Қазақстан  облысының еңбек рыногының негізгі  индикаторлары

 

	15 жас және одан  жоғары жастағы халық
	2 тоқсан
	2009 жыл	2010 жыл
Жұмыссыз халық, мың адам	21,2	18,6
Жұмыссыздық деңгейі, %	6,3	5,6
Жастар жұмыссыздығының  деңгейі, %  (15-24 жастағы)	8,8	6,5
Ұзақ мерзімді жұмыссыздық  деңгейі, %	4,2	3,7
Жұмыспен қамтылған халық, мың адам	312,8	315,5
Жұмыспен қамтылу деңгейі, %-бен:	93,7	94,4
Жалдамалы жұмысшылар, мың  адам	187,5	189,9
жұмыспен қамтылған халық  санындағы үлесі, %	59,9	60,2
Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар, мың адам	125,3	125,6
жұмыспен қамтылған халық  санындағы үлесі, %	40,1	39,8
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, мың адам	334,0	334,1
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық деңгейі, %	69,3	68,8
Экономикалық тұрғыдан енжар  халық, мың адам	148,1	151,7
Экономикалық тұрғыдан енжар  халық  деңгейі (әрекетсіз), %	30,7	31,2