Экономикані реттеудегі мемлекеттін ролі

   - лицейлер мен колледждердің материалдық-техникалық базасының жағдайын және оны әлеуметтік серіктестердің қатысуы арқылы нығайтудың шараларын зерделеу;

   - бәсекеге қабілеттілікті іске асырудағы лицейлер мен колледждердің білім беру түрлері мен тәсілдерін талдау, әлемдік стандартқа сәйкестігін анықтау;

   - лицейлер мен колледждердің инженер-педагог  кадрлармен қамтамасыз етілуін  және олардың біліктілігін көтеру ісін анықтау және ғылыми баға беру.

     Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыс теориялық және әдістемелік тұрғыда 1991-2008 жылдар аралығындағы колледждер мен лицейлердің қалыптасу мен дамуын алғашы рет кешенді ғылыми негізде қарастырады. Жұмыс барысында еңбектің мынадай маңызы мен жаңалықтарын атап көрсетеміз:

     - Қазақстан лицейлері мен колледждерін қалыптастырудың алғы шарттары жаңа методологиялық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, жүйелі түрде тарихнамалық талдау жасалынып қарастырылды;

     - алғаш рет лицейлер мен колледждердің қажеттілігіне қатысты туындаған пайымдаулар мен тұжырымдар жүйелене сараланып, баға берілді;

     - кәсіби-техникалық оқу орындарына қатысты үкіметтің қаулы қарарлары мен шешімдерінің мәнісі нақтыланып, бұл оқу орындарын дамытудың қажеттілігі дәйектеліне отырып, тарихи тұрғыда жан-жақты  айқындала зерделенді;

     - лицейлер мен колледждердің дамытудың бағыттары 1991-2008 жж. қабылданған үкіметтің бағдарламалары негізінде нақтыланып, ғылыми айналымға енгізілді;

     - техникалық және кәсіби оқу орындарында бәсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындау барысының түрлері мен тәсілдері жүйелі түрде анықталып, бағаланды;

     - өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, көлік салаларына қажетті кәсіп иелерін дайындаудағы колледждер мен лицейлердің рөлі тұңғыш рет талдана қарастырылып, дәйектелінді;

   - дағдарыс жылдарында лицейлер  мен колледждерде кездескен қиыншылықтар  анықталып, оларды жоюдың негізгі  жолдары және нарықтық экономика  талабына сай бейімделу барысы  жан-жақты сараланды;

   - кәсіби-техникалық оқу орындарын  дамытуда қажетті материалдық-техникалық  базаны кеңейтудің негізгі бағыттары  нақтыланып, оларды нығайтудың негізгі  шаралары анықталды;

   - бәсекеге қабілетті жұмысшылар  мен мамандар даярлаудағы лицейлер  мен колледждердің жүзеге асырған іс-шаралары және білім берудің түрлі тәсілдері анықталып, олардың, әлемдік стандартқа сәйкестілігі ашып көрсетілді;

   - маман жұмысшыларды даярлаудағы лицейлер мен колледждердің педагогтық құрамын мамандармен қамтамасыз етілуін және осы мамандардың біліктілігін көтерудегі жүргізілген іс-шараларын анықталып, ғылыми әдістемелік жолмен зерделенді.

     Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі 1991-2008 жылдар аралығын қамтиды. Жұмыста аталмыш жылдар аралығындағы еліміздегі экономикалық және әлеуметтік дағдарыс барысындағы кәсіптік-техникалық білім беру жүйесінің барысы, бұрынғы кәсіптік оқу орындарын колледждер мен лицейлік оқу жүйесіне, нарықтық экономикаға сай бейімдеу, осы оқу орындарының экономикалық және әлеуметтік жағдайы мен даму тенденциясы, жұмыссыздарды кәсіби оқыту мен қайта дайындаудағы, лицейлер мен колледждердің рөлі, даярланған мамандарды жұмысқа орналастырудың жағдайы, мамандарды даярлаудағы оқу-тәрбие жұмысы мұрағат және өзге де деректі материалдар негізінде қарастырылады.  

   Зерттеудің  қолданыстық маңызы. Диссертацияда тұжырымдалған ой-түйіндер, пікірлер, ұсыныстар мен ғылыми нәтижелер техникалық және кәсіби оқу орындарының нарықтық қатынас, еңбек нарығы жағдайындағы адам және қоғам өміріндегі орнын көрсетеді, экономика мен халыққа қызмет етудегі мәнін түсініріп береді. Қазақстан Республикасындағы қазіргі еңбек нарығы икемділігі төмен мамандарды емес, бәсекеге қабілетті, біліктілігі, шеберлігі, дағдысы жоғары жұмысшылар мен мамандарды қажет етеді. Диссертацияда жасалынған негізгі тұжырымдар мен қорытындыларды және алынған нәтижелерді ғылыми еңбектер, оқу-әдістемелік құралдар, оқулықтар дайындауға сонымен қатар әлеуметтік гуманитарлық бағыттағы доктор, магистр, бакалавр мамандары үшін Отан тарихының теориялық және әдістемелік мәселелеріне байланысты арнайы курстар дайындауда, көпшілік тәжірибе жұмысында, оқу орындарының инженер-педагог кадрларының білімін көтеру курстарында және жалпы білім беретін мектептерде, оқу орындары мен ата-аналар арасында жастарға кәсіби бағдарлама беруде кеңінен қолдануға болады.

     Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысының әдістемелік негізін айқындауда бұрынғы кеңестік жүйеден бас тарта отырып, жаңа негіздегі тәсілдер қолданылды. Тәуелсіздігімізді алғаннан кейін Қазақстанда қалыптасқан лицейлер мен колледждердің даму тарихын нақты мұрағаттық фактілер, ғылыми зерттеулер мен мерзімді басылым материалдары, үкіметтік заңнамалар арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды.

   Зерттеу барысында саралау, талдау, қорытындылау, жүйелеу сияқты тәсілдер кең түрде қолданылды. Автор егемендігімізді алғаннан кейін қалыптасқан ой пікірлер мен тұжырымдарға, техникалық және кәсіби оқу жүйесіне туындаған көзқарастарға сүйенді және тақырыпқа идеялық, әдістемелік тұрғыда ықпал еткен іргелі теориялық еңбектерді кең түрде пайдаланды.

   Қорғауға  ұсынылған тұжырымдар. 1991-2008 ж.ж. Қазақстан Республикасыныдағы кәсіби лицейлер мен колледждердің қалыптасуы мен даму тарихы жөнінде мынадай тұжырымдар жасалынды:

   - 1991-2008 жылдар аралығында Қазақстандағы лицейлер мен колледждерді қалыптастыру барысы тарихнамалық тұрғыда жан-жақты талданып, оның алғы шарттары анықталды;

   - Қазақстандағы кәсіптік-техникалық оқу орындарын қалыптастыруға байланысты туындаған көзқарастарға тарихнамалық талдау жасалынып, ғылыми баға берілді;

   - колледждер мен лицейлердің қалыптасуына қатысты үкіметтің қаулылары мен шешімдерінің мәнісі нақтылана айқындалып, экономикамызды дамытуда осы оқу орындарында мамандарды даярлаудың аса маңыздылығы дәлелденді;

   - 1991-2008 жж кәсіби лицейлер мен колледждерді дамытудың негізгі бағыттары нақтылана көрсетілді;

   - техникалық және кәсіби оқу орындарының нарықтық экономикаға лайықты бейімделген жұмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындаудағы түрлері мен тәсілдері саралана, жүйелі түрде көрсетілді;

   - өнеркәсіп, ауылшаруашылығы салаларына аса қажетті маман иелерін дайындаудағы колледждер мен лицейлердің орны мен рөлі мұрағат және ғылыми зерттеу арқылы жаңа қырынан негізделді;

   - экономикалық дағдарыс жылдары барысындағы лицейлер мен колледждердегі қаражат мәселелеріне байланысты туындаған қиындықтар мерзімді баспасөз және мұрағат құжаттары арқылы ғылыми негізде дәйектелініп, осы оқу орындарының нарықтық экономика талабына сай бейімделуінің басты қырлары нақтыланды;

   - кәсіби лицейлер мен колледждерді дамытудағы материалдық-техникалық базасы мен оның өндіріс орындарымен байланысы мұрағат материалдары мен басқа деректер негізінде зерделенді;

   - лицейлер мен колледждердің білім беру түрлері мен тәсілдері әлемдік стандартқа сәйкестігілігі анықталды;

   - кәсіби техникалық оқу орындарының маман оқытушылармен  қамтамасыз етілуі барысы мен олардың біліктілігін көтеру мәселелері жаңа мұрағат деректерімен толықтырыла айқындалып, ғылыми баға берілді.

     Зерттеудің сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс БҒМ ҒК Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Қазіргі заман тарихы және ғылыми ақпараттар бөлімінде орындалып, осы және Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімдерінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.

     Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары жалпы 1 монографияда, 33 ғылыми еңбектерде, оның ішінде Ғылым және Білім саласындағы Бақылау комитеті бекіткен ғылыми басылымдар тізіміне сәйкес – 16, өзге ғылыми басылымдарда  – 4,  шетелдік басылымдарда – 4 жарияланып, халықаралық және республикалық конференцияларда 9 баяндама көпшілік назарына ұсынылып, материалдар жинақтарында басылды.

   Диссертацияның  құрылымы: Алға қойған мақсаты мен міндеттерге байланысты диссертациялық жұмыстың құрылымын кіріспе, 5 тарау және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрайды. 

   НЕГІЗГІ БӨЛІМ 

     Жұмыстың кіріспе бөлімінде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама беріліп, тақырыптың өзектілігі негізделіп, жұмыстың зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, методологиялық негіздері, хронологиялық ауқымы, практикалық маңызы және қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар көрсетілген.

     «Зерттеу жұмысының тарихнамасы, дерек көздері және әдістемесі» деп аталатын бірінші тарауда тақырыптың теориялық-әдістемелік негіздемесі мен тарихнамасы қарастырылып, дерек көздеріне талдау жасалды.

     «Зерттеудің теориясы  мен әдістемесі» атты бөлімінде зерттеу  ижұмысына қатысты теориялық-әдістемелік ұстанымдар мен тұжырымдар баяндалды.

     Теориялық, ұйымдық және жоспарлы зерттеу тұрғысынан алғанда ғылым шындықтың белгілі бір саласын тану үшін әртүрлі әдіс-тәсілдерді  пайдаланады. Сондықтан ғылым туралы айтқанда зерттейтін пәнін ғана атап қоймайды, оны қабылдау әдісін де ескереді. Бұдан шығатын қорытынды, ғылымның тәсілі азды-көпті тұрақты және маңызды. Мәні жағынан ғылым пәнді және тәсілді де анықтайды.

     Бір жағынан алып қарағанда  ғылым тәсіл мен теорияның  диалектикалық бірлігі болып  саналады. Тәсілді жүйелі білім  алу тұрғысынан қарағанда ғылымнан бөлуге болмайды. Себебі тәсілдің өзі де шындыққа жетудегі ілім болып саналады. Ғылыми танымның тәсілі туралы ілімді әдістеме деп атайды.

     Диссертацияның әдістемелік негізін ғылыми танымның объективтілік, тарихилық, жүйелілік, детерменизм және даму тәрізді әмбебап қағидалары қалады. Мысалы, тарихи принцип республикамызда техникалық және кәсіби білімнің даму кезеңдерін, оның қоғам өміріндегі орнын, ондағы сапалық өзгерістерді, осыларға әсер еткен нақты тарихи жағдайды тұжырымдауға тікелей мүмкіндік жасады. Даму принципі кәсіби білімнің білім жүйесінің құрамдас бөлімінен экономикалық жүйенің құрамдас бөліміне айналып отырғандығын дәлелдейді. Еліміз демократиялық қоғамды толық орнатып, мемлекеттікті нығайту үшін шикізат шығарушы елден (бұл кеңестік кезеңнің 70 жылын және тәуелсіздіктің 15 жылын қамтыды) шығарылған өнімді жаңа технология негізінде өңдеуші елге айналды. Индустриалдық-инновациялық бағдарламаны енгізіп, бәсекеге қабілетті 50 елдің құрамына қосылу үшін жаңа технологияны меңгере алатын жан-жақты қабілетті жұмысшылар мен орта білімді мамандар қажет. Онсыз халыққа қызмет көрсетудің сан қырлы салалары қарыштап дами алмайды. Бұл дамыған елдердің тәжірибесі. Бұл тарихи міндетті кәсіби білім жүйесі атқарады. Сондықтан да жоғарыда жазғанымыздай, бұл жүйе экономиканың да құрамдас бөліміне айналып отыр.

     Өзара тең жекеменшік қалыптасып, үстемдікке айналып отырғанда кәсіпорындар бәсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта білімді мамандарсыз өз міндеттерін атқара алмайды. Біздің бұл жүйенің даму процесін зерттеуіміз оның жеке адам және қоғам өміріне тікелей тиімді экономикалық және әлеуметтік рөлі мен маңызын анықтауға мүмкіндік берді.

     Диссертацияның әдістемелік тұғырына лайықты тәсілдерді қолдануға үлкен мән берілді. Автор ғылыми танымның талдау, салыстыру, зерделеудің сандық әдісі, синтез тәрізді әдістемелеріне арқа сүйейді. Талдау әдісі кәсіби білім берудің өзара байланыстарын, сапалық мәнін, табиғатын көрсетуге қол жеткізді. Салыстыру әдісі кәсіби білімнің экономикалық және халыққа қызмет ету саласының әр түрлі, әр қырлы салаларына тарайтындығын, қажеттілігін және олардың тиімділігін арттырудың негізі екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Талдау әдісінің тағы бір ерекшелігі – жекеменшік үстем болып тұрған қоғамда адам өмірі оның кәсібіне байланыстығын, соған сәйкес кәсіптің бірде тозып, бірде жаңару орын алатындығын анықтауға мүмкіндік берді. Бұл талапқа сәйкес адам бүкіл өз өмірінде оқумен, алған кәсібін дамытумен айналысу қажеттілігі туындайтындығын, қажеттілігін түсінеді.

     Республикамызда кәсіби-техникалық білім жүйесінің даму кезеңдерін, кәсіптің адам және қоғам өміріндегі орнын, ондағы сапалық өзгерістерді, оларға әсер еткен нақты тарихи жағдайды тұжырымдауға тікелей жағдай жасады. Ғылыми танымның тарихилық принципін басшылыққа ала отырып, біз өз зерттеуімізде кәсіптік-техникалық білім жүйесінің қалыптасуының бірнеше кезеңдерін анықтадық. Халыққа білім беру жүйесі сияқты кәсіби-техникалық білім саласы да белгілі қалыптасу кезеңдерін басынан өткізді. Зерттеудің тарихи принципін анықтағанда кәсіптік-техникалық жүйенің тарихын зерттеген Ф.К. Михайловтың, Т. Қожамқұловтың, М.Х.Асылбековтың, С.Б. Нұрмұхамедовтың, Н.Г. Панның, С.М. Сүлейменовтың, Н.А. Гуляевтың, А.Г. Сармурзиннің, Н.Р. Күнхожаевтың басқа да осы саланы зерттеген белгілі ғалымдардың, кеңестік кезеңде жазылған қаламынан туған дүниелерді басшылыққа алдық.

     Адам баласы қоғам дамуының әр кезеңінде халыққа кәсіби білім беру ісіне назар аударылған болатын-ды. Орта ғасырлық Шығыстың атақты ойшылдары Ибн Сины, Аль-Бруни, Ибн-Хальдун тағы басқалардың еңбектерінде балаларды еңбекке тәрбиелеу мәселелеріне айтарлықтай назар аударылған. Кемеңгер Ыбырай Алтынсарин тек адал еңбек ғана адам зат бақытының негізі деп есептеген. Ал ұлы Абай еңбек ету керек, кәсіптің иесі болу адам өмірінің бір саласы деді. «Егер мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қолөнерші қазақтың төресі сол», - деген Абай.