Бағалы қағаз нарығы

    Опцион. Қолма-қол ақшаның азаюын болдырмаудың бір жолы – кейінірек белгілі  акцияларды нарықтық бағаға сатып алуға  құқық беретін опциондарды сатып  алу. Егер анрықтағы баға көтерілсе  саудагер акцияларды нарықтағы ең жоғары бағамен сата отырып, үлкен табыс алуына болады. Немесе сатушының негізгі акциялардың құны өскенде бағасы көтерілетін өз бөлігін сатуына болады. «Опциондарды орналастыру» деп аталатын пакетті сату мүмкіндігі кері бағытта қызмет атқарады. Яғни сатушыны акциялардың белгілі бір пакетін кейінірек шынайы баға төңірегінде сатуға міндеттейді. Опционды орналастыру қысқа сауда сияқты стаушыларға нарық төмендеуінен пайда табуға мүмкіндік береді.

    Тауарлық  «фьючерс» – бұл кейбір тауар  түрлеріне сатып алу немес  сату үшін алдын ала бағасы келісіліп алынатын контактілер. Әдетте, бұл астық , алтын, мыс, малмен байланысты жасалады, бірақ кейінгі жылдары фьючестердің көптеген мөлшері валюта мен басқа да қаржылық құралдарға да байланысты жасалады, бірақ кейінгі жылдары фьючерстердің көптеген мөлшері валюта мен басқа да қаржылық құралдарға байланысты жасалатын болды.  

2 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мәселелері 
 

2.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және бағалы қағаздарды шығару механизмі 

    Қазақстан Республикасындағы корпоративтік  бағалы қағаздардың экономикалық механизмі  және олардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің негізі – Қазақстан  Республикасының әлеуметтік бағыттағы  рыноктық экономикасы экономиканың шынайы секторына көбірек инвестиция тарту арқылы дамуда. Басым салаларды инвестициялау өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және басқа салаларда құрылымдық қайта құруларға жетуге мүмкіндік беріп, экономикалық өсуге база жасайды.

    Өнеркәсіп саласын және кәсіпорындармен көрсетілетін қоғамдық қызметтерді кеңейту көп жағдайларда бағалы қағаздар рыногының табысты қызмет етуіне мумкіндік береді.

    Қазіргі кезде Қазақстанда, бағалы қағаздар рыногын дамыту мен жинақтаушы зейнетақы  қорлар кызметін одан әрі жетілдіру  маңызды орынға ие болып, еліміздің  әлеуметтік-экономикалык жағдайларын көтеру үшін, инфрақұрылымдық облигацияларды қолдануды заң тұрғысынан нығайту Қазақстанның Инвестициялық қорына үш бірдей ірі жобаны жүзеге асыру жүмысын бастауға мүмкіндік берді. Қазақстан Инвестициялық коры инфрақұрылымдык облигациялардың бірінші шығарылу эмиссиясы тіркеуден өтті. Бұл 30 миллиард теңге көлеміндегі ұзақ мерзімді багалы қағаздар. Біріншісінің өтелу мерзімі - 23 жыл. Соңғысы 2,5-3 жылдан кейін шығарылады деп күтілуде. Бүлардың қатарында салынатын Шар-Өскемен темір жолын, Алматыдағы автокөліктің үлкен шеңберлі жолын, сондай-ақ "Солтүстік-Батыс" жаңа электр желісін қаржыландыру мәселелері тұр. Оларды орналастыруда АҚ "Досжан темір жолы" деп аталатын компания-концессионері құрылды. Қазақстан Инвестициялық қорының мұндағы үлесі 49%-ды құрайды.Акционерлік капитал 1,17 миллиард теңге. Құрылыс мерзімінің жобасы 42 ай, Қазақстанның инвестициялық қоры есептегендей, ол жоба қайтарымды жэне Қазақстан үшін тиімді. Себебі тасымалдаудың ұзақтылығы оңтүстік бағытта 328 километрге, ал батыс жакка 92 километрге қысқарады. Сонымен бірге Ресеймен мемлекеттік қиылысу болмайды, яғни тасымалдау 12-14 сағатқа жеделдейді.[8,275б]

    Соңғы кезде белгілі, инфрақұрылымдық  облигациялар зейнетақы қорлары  активтері арқылы орналастыруға  есептелген. Сондықтан олар экономикалық жоба бойынша да, құқықтық және қаржылық механизмде де жоғары дәрежелі сенімді. Нысан (обьект) мемлекеттік бағдарлама бойынша құрылған, яғни инфрақұрылымдық облигациялар өтелген соң, жол мемлекет меншігіне беріледі. Сонымен бірге, инфрақұрылымдық облигациялар 1 миллиардтан астам шамасында жинақтаушы зейнетақы қорлары инвесторларының арасында аукцион арқылы орналастырылмақ. Қор биржасында өтпеудің себебі, мұндай облигацияларға шетел инвесторларының қызығушылығы туып, ал отандық жинақтаушы зейнетақы қоры бұл биржада әлсіздік танытуы әбден мүмкін.

    Қазір бізге белгілі болғандай, Қазақстанның инвестициялық қоры мұнымен шектелмей  тағы да бірнеше жобаларды іске асыруға  жұмыстануда.

    Мұндай  құрылыстардың бағалы қағаздар арқылы жүзеге асуы, әлеуметтік бағыттағы рыноктық экономика жағдайында тұрғындардың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайларын көтеретіні, яғни жұмыссыздарды жұмыспен қамтамасыз ететіні сөзсіз.

    Бүгінде Инвестордың жарғылық қоры 28 млрд теңгеден астам. Осы қор бастау алғаннан бері 8 млрд долларды құрайтын 300-ден астам жоба тапсырыс алған. Бәрімізге аян, 2004 жылғы инвестициялық қор туралы Заң қабылданған соң компания өз жұмыстарын дамытуды бастады. Бүгінде жалпы соммасы 170 миллиардты құрайтын 30 жобаны қаржыландыруда, бұндағы кордың үлесі 21  миллиардтан астам теңгені құрайды.[11, 415б]

    Қор портфелінде инвестицияның көлемін 200 миллионнан асыратын жобалар бар. Мұндай жоспарды несие арқылы құру мүмкін емес. Бұл бірнеше проблемаларды  туғызады, яғни, біріншіден, кепілмен.

    Десекте, Қазақстан экономикасын тұрақты дамуымен қамтамасыз ету мақсатында ірі инвестициялық ресурстарды мобилизациялау қажеттілігі өршіп келеді. Қазіргі күні Қазақстандағы жеткілікті кең сиымды және "ұзын" инвестиция көзі болып зейнетақы жүйесі табылады. Экономикасы дамыған елдердің зейнетақы қорлары - ең қуатты, сенімді және тұ-ракты жұмыс жасайтын әлеуметтік-қаржылық институт болып табылады. Жинақтаушы зейнатақы қорының инвестициялық көкжиегі 3 жылдан 40 және одан да үзақ жылдарды құрайды.[11, 421б]

    Салынған  қаржылық қүралдар әрқашанда олардың  қайтарылымын сонымен бірге, қолайлы  жағдайда белгілі бір табыс алуын  ойлайды. Инвестициялаудың тиімділігіне баға беру - потенциалды инвесторлардың инвестициялық шешім қабылдау кезіндегі  бір басты міндеті.

    Негізінен, Қазақастан Республикасы пошталық жинақ жүйесін құруда Жапондык үлгіні пайдаланды, қүрылыс жинак жүйесін күруда немістің, корпоративті бағалы қағаздар рыногының инфрақұрылысы американдық үлгі негізінде, зейнетақы реформасы Чилидің үлгісін есепке ала отырып жасалды, сақтандыру рыногы АҚШ пен Канаданың тәжірибесіне сүйене отырып жасалды.

    Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылы 24 желтоқсанындағы  №1385 қаулысына сәйкес 2005-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасының бағалы кағаздар рыногын дамыту бағдарламасы бекітілген. Бағдарламаны Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қазақстан Республикасының қаржы рыногын жэне қаржы ұйымдарын реттеу мен кадағалау агенттігі, Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жасақтады.

    Негізгі мақсат: Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар рыногының әрі қарай  дамуы, олардың қызметтерін тиімді қамтамасыз ету, бағалы қағаздар шығаруға мүмкіндігін кеңейту, инвестордың  құқығын қорғау және дұрыс бәсекелестікті қамту.

    Бағдарламадан күтілетін нәтижелер туралы айта кететін болсақ:

    Ұйымдасқан  рыноктың нақты тізіміндегі ішкі корпоративтік облигациялардың капитализациясы 2005 жылмен салыстырғанда 2,5 есе өсіп, 2009 жылы 375 млрд. теңгені құрайтын болады.

    Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздардың биржалық айналымы осы кезең ішінде 2 еседей өсіп, 300 млрд. теңгені құрайды.

    Ұйымдасқан  рыноктың нақты тізіміндегі ішкі корпоративтік облигациялар капитализациясының ЖІӨ-ге қатынасы 2005 жылы 3,5%-ды құрады. Бұл көрсеткіш бағдарламаны іске асыру кезінде өсіп, 2009 жылы 6% - ды құрайтын болады.[11, 427б]

    Ұйымдасқан  рыноктың нақты тізіміндегі мемлекеттік  емес бағалы қағаздардың сауда көлемінің ЖІӨ-ге қатынасы 2005 жылы 2,9% -ды құрады, 2009 жылы 4%-ды құрайтын болады.

    Бағалы  қағаздар рыногын дамыту бағдарламасы мемлекеттің экономикалық, элеуметтік кауіпсіздігіне қажетті жағдайларды  қамтамасыз ету үшін жасалған.

    Біздің  ойымызша, бағалы қағаздар рыногын  дамыту бағдарламасы бұрынғы қаралған бағдарламаға (2000-2005) қарағанда, қосымша түзетулер енгізген. Сонымен бірге элеуметтік бағыттағы рыноктық экономиканы дамуына, экономикалық қатынастардың іске асуын қамтамасыз ету үшін жағдай жасауға арналған міндеттерді айқын ашқан. Бағдарламаның жүзеге асырылуы қоғамның эл-ауқаттылығын дамытатыны сөзсіз.

    Әлеуметтік-экономикалық қатынастардағы қаржы рыногының  дамуында орасан зор қарыздық құралдар саны мен корпоративтік бағалы қағаздардың  орны бөлек.

    Облигациялар  рыногы - әлемдік қаржы кеңістігін ажырамас бір бөлігі. Басқа да тіркелген  табысты бағапы қағаздардың түрлері тәрізді, корпорациялардың облигациялары да белгіленген мерзімде қарыз жэне пайыз соммаларын төлеу міндеттілігін атқарады.

     Корпоративтік бағалы қағаздарды екі негізгі үлкен  топқа бөлуге болады:

     1. Қор қағаздары.

     2. Карыздық кағаздар.

    Корпоративті  облигациялардың өтімді рыногын  жасақтау мен тұрақты қызметін орнату, банктік жүйелердің тұрақтылығын қолдаудың  маңызды алғышарты болып табылады. Қаржылық құралдарды инвестициялау  мүмкіндігі мемлекеттік облигациялармен  салыстырғанда , едәуір пайдалы, корпоративті рыноктың дамуының маңызды факторы. 

2.2 Бағалы қағаздардың эмиссиясы  

Бағалы  қағаздардың эмиссиясы — бұл  жарғылық капиталды қалыптастыру немесе қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және орналастыру. Бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды және басқа міндеттемелерді) жекешелердің (акционерлік қоғамның акциялары мен облигацияларын шығару) және мемлекеттің (мемлекеттік қарыздар об-лигацияларын шығару) шығаруы мүмкін.

    Бағалы  қағаздарды айналысқа шығару — эмиссия — бұл бағалы қағаздарды олардың бастапқы иелеріне - инвесторларға, яғни заңды тұлғаларға және азаматтарға сату.

    Бағалы  қағаздардың эмиссиясы:       

    1) акционерлік қоғам құрған кезде  және акцияларды оның құрылтайшылары  арасында орналастырған кезде;

    2) акциялар шығару жолымен акционерлік  қоғамның бастапқы жарғылық капиталының  мөлшерін көбейткен кезде;

    3) облигациялар және басқа борыштық  міндеттемелер шығару жолымен  мемлекет , заңды тұлғалар, жергілікті  билік органдары карыз қаражаттарын  тартқан кезде жүзеге асырылады. 

    Эмиссиялық  бағалы қағаздар — бұл бір эмиссия шегінде біртекті белгілері мен реквизиттері болатын, осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар негізінде орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар. Олар мемлекеттік және мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып бөлінеді. Мемлекеттік эмиссиялық  бағалы  қағаз қарыз алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі жергілікті атқарушы орган немесе Ұлттық банк болатын қарыз алушыға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаз болып табылады. Мемлекеттік емес эмиссиялық багалы қағаз — Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес эмиссиялық деп танылған, мемлекеттік емес үйымдар шығаратын акциялар, облигациялар және өзге де бағалы қағаздар.

    Эмиссиялык, бағалы қағаздар шығару — эмитенттің эмиссиялық бағалы қағаздардың азаматтық объекгісі ретінде пайда болуына бағытталған іс - әрекеті, немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес жүзеге асырылатын белгілі бір бағалы қағаздардың жиынтығы.

    Эмиссиялық  бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды) шығаруды жарияланған жарғылық капиталды құру мен өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында эмитент  жүргізеді.

    Бағалы  қағаздардың эмиссиясы бағалы қағаздардың  бастапқы рыногында жүзеге асырылады. Онда бағалы қағаздарды шығару және бастапқы орналастыру процестерінде, бір жағынан, эмитенттердің немесе олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысының жөне, екінші жағынан, инвесторлар арасындағы қатынастар қалыптасады.

    Бағалы  қағаздардың бастапқы рыногы көбінесе Мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ) шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыштың шегінде мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыландыруды қамтамасыз ету мақсатында Қаржы министрлігі Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер мен үлттық жинақ ақша облигацияларын шығарады. 1994 жылдың бірінші жартысында Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарының шығарылымы басталды.

    Алғашқы мемлекеттік бағалы қағаздар үш айлық  қазынашылық міндеттемелер —  МЕККАМ болды. Алғашқы алты айда олар бойынша аукциондар өткізудің мерзімдері тұрақсыз, шамамен айына 1 рет болды, жыл соныңа қарай олар апта сайын жүргізіле бастады. Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің МБҚ-ларын орналастыру жөнінде аукциондар аптасына 2-3 рет өткізіледі.

    2000 жылы қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша бюджет тапшылығын жабуға Үкіметке Үлтгық банк беретін кредиттер доғарылған болатын және Үлттық банк алдындағы бүкіл үкіметтік борыш арнаулы он жылдық облигацияларға - МЕККАМ-ға қайта ресімделді.

    2001 жылы сөуірде теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамының режіміне көшуі инвесторлардың МБҚ-ға деген ынтасын төмендетті. 2000 жылы МЕККАМ-ның эмиссиясы 38,5 миллион теңгені қүрады, бүл 2001 жылға қарағанда 1,8 есе төмен болды.[12, 448б]

    МБҚ рыногын қолдау үшін Қаржы министрлігі  қысқа мерзімді валюталық бағалы қағаздарды шығара бастады, сондай-ақ арнаулы валюталық облигацияларды — АВМЕКАМ-ды шығаруды жүзеге  асырады.

    МБҚ рыногының дамуы сандық өсуімен  ғана емес, сонымен бірге терең  сапалы өзгерістерге де ұшырады. Мемлекеттік  бағалы қағаздар спектрінің кеңеюі қағаздардың  жаңа түрлерімен де, сонымен бірге бағалы қағаздардың айналыс мерзімдерінің артуымен де қосарланып отырды. 1994 - 1995 жылдары тек қысқа мерзімді дисконтталған 3, 6, 12 айлық бағалы қағаздар шығарылды, 1997 жылдан бастап орта мерзімді, купондық және инфляция бойынша немесе айырбастау бағамы бойынша индекстелген бағалы қағаздар шығарылды. Соның ішінде 1997 жылдан бастап Қаржы министрлігінің екіжылдық дисконтталған бағалы қағаздары — МЕОКАМ-24, 2000 жылдан 18- айлық индекстелген МЕИКАМ-18 және үш жылдық дисконтталған МЕОКАМ-36 бағалы қағаздары шығарылды. 2001 жылы Қаржы министрлігі айналыс мерзімі 36,48 және 84 айлық бірқатар жаңа мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер (МЕИКАМ), айналыс мерзімі 48 және 60 айлық мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттемелерді шығарады.