Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес

 

Өткізу  көлемдері  мен  пайда динамикаларының өсуі мен  өсім  қарқындары.

 

Көрсеткіштер	2000		2001		2002
	өсу	өсім	өсу	өсім	өсу	өсім
Өткізу көлемі	169,33	69,33	116,39	16,39	109,26	9,26
пайда	207,27	107,27	153,51	53,51	185,71	85,71

 

 

    - өткізу көлемінің өсу  қарқындары        - пайда  көлемінің  өсім  қарқындары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IІ.  ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА  БИЗНЕСТІҢ  ДАМУЫ

2.1. Шағын  бизнестің  дамуы

Қазіргі таңда Қазақстан  Республикасында шағын және орта бизнестің дамуы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Шағын және орта бизнес Қазақстанда қарқынды дамып келеді. Себебі тәуелсіздігіне 20 жыл толған еліміздің дамуына шағын және орта бизнесті дамыту өте қолайлы.

Шағын кәсіпкерліктің дамуы  бір қатар әлеуметтік проблемаларды  шешуге негізделеді, соның ішінде шағын  бизнес саласында жаңа жұмыс орындарын  құру арқылы жұмыссыздық деңгейін төмендету  деп ойлаймын. Шағын кәсіпкерлі дамыту тиімділігі әлемдік тәжірибеде дәлелденген, яғни шағын бизнес инвестицияға деген ең төменгі қажеттіліктермен ұлттық өнімнің едәуір бөлігін өндіреді. Сондықтан, шағын кәсіпкерлік әлеуметтік критерийі мен тиімділік критерийіне сай келеді.

Бұл курстық жұмыстың міндеті:

1.аймақтық экономиканы жандандыру;

2.қайта құрылған жұмыс орындарын көбейту;

3.шағын бизнесті дамытуға қолайлы орта қалыптастыру;

4.қазақстанда шағын бизнес қарқынды дамуына қол жеткізу.

Курстық жұмысымның мақсаты: Қазақстан Республикасында шағын бизнесті қолдау механизмін құру негізінде шағын бизнесті қарқындап дамыту.

Шағын және орта бизнесті дамыту саласында Қазақстан авторларынан Мәуленова С.С, Бекмолдин С.Қ, Құдайбергенов Сәбденова Жанар Оралқызы, Көкшетау экономика және менеджмент институтының экономика және менеджмент кафедрасының аға оқытушысы Нұрпейісова Жанат Нұрпейісқызы көп еңбек сіңірді.          Кәсіпкерлікті дамытудың теориялық және методологиялық мәселелері отандық, сондай-ақ, шетелдік ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты. Дегенмен бұл салада жасалған жұмыстардың бар екендігіне қарамастан, ол жұмыстарда негізінен, кәсіпкерлік қызметін дамытудың жалпы экономпкалық көзқарастары ғана карастырылғандығын айтуымыз керек. XIX ғасыр басында-ақ Жан Батист Сэй кәсіпкерлікті жер, еңбек және капиталмен бірге негізгі өндіріс факторларының бірі ретінде қарастырған.[4]

Кәсіпкерлік туралы теориялық  концепция алғашқы рет 1725-1730 жылдары  Ричард Кантиллионның  еңбектерінде баяндалды.

1776 жылы Адам Смит  өзінің "Халық байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу" атты еңбегін жазғанда, ол негізгі өндіріс факторларын бөліп көрсетті: жер, еңбек, капитал, бірақ кәсіпкердің рөлі туралы ештеме айтылмады. Тек 1810 жылы Жан Батист Сэй алғашқы рет кәсіпкерліктің рөлі мен мәнін негізгі өндіріс факторларының бірі дәрежесіне дейін көтерді.

Кәсіпкерлікті дамыту саласында методологиялық дәрежеде шетелдік, атап айтқанда, американдық ғалымдармен көптеген зерттеулер жасалған. Бұл осы елдің шағын кәсіпкерлікті дамытуда 200 жылдық тарихы бар екендігін көрсетеді. Бүгінгі таңда АҚШ-та 20 миллионнан астам кәсіпорын бар және одардың 6%-і шағын және орта бизнеспен шұғылданатын кәсіпорындар. Дәл осы шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасын дамытушы Д.Лонгенеко (Longenecker Justin G.) У. Петти (J.William Petty), К. Моор (Саrlos W.Мооrе) сияқты американдық ғалымдар үлкен үлестерін қосты.

Екінші бөлімде шағын  бизнестің даму этаптарын, оны ары  қарай дамытудың кешенді бағдарламаларын, шағын бизнесті несиелеу жолдарын қарастырдым.

Шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдау және дамытудың мемлекеттік саясаты экономиканың әртүрлі салаларында  кәсіпкерліктің  даму  болашағын   анықтай   отырып  кәсіпкерлердің әр түрлі топтары үшін қолдаудың жеке шараларын жүзеге асыру қарастырылады. Ол үшін алдымен шағын және орта кәсіпкерліктердің өндірістік және инновациялық іс - әрекеттеріне көңіл бөлінуі керектігі жайлы қарастырдым.

2.2. Қазақстандағы   бәсекелік  ортаны  қалыптастырудағы  шағын  және орта  бизнестің рөлі

Рынок қатынастарының пайда  болуы мен дамуы көптеген жағдайларды  қажетсінеді, әсіресе қызмет істеу ортасы өте маңызды рөл атқарады. Рынокты экономикалық қызмет ету ортасы белгілі бір факторлардың болуын көздейді. Негізгілері: икемді рынок жүйелерін құру, бәсекелестік пен кәсіпкерлік қызметті дамыту. Кәсіпкерлік нышандары рыноктық қатынастар кезінде ғана емес, қоғам дамуының барлық кезеңдерінде пайда болатын өзіне тән ерекшеліктері бар құбылыс.

Сонымен қорыта айтқанда «Кәсіпкерлік», «Бизнес» және «Коммерция» түсініктері әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелерге тән болған. Бірақ ғылыми және күнделікті айналысқа бұл түсініктер тек капитализм тұсында ғана енгізілді.

Алғашқы қауымдық қоғамда  қатынастар іскерлік негіздегі бартерлік  мәмілелер формасында болған. Осы  мәмілелердің табиғи іскерлігі аталған қауымдастықтардың ыдырап құл иеленушілік қоғамның пайда болуына алып келді.

Құл иеленушілік және феодалдық қоғамдағы кәсіпкерлік құрылуының мақсаты – жаулап алу нәтижесәнде экономикалық мазмұнға ие болған нышандар.

Алайда, кәсіпкерліктің пайда болуының басты себебі - сауданың пайда болуы және өркендеуі. Орта ғасырда көпестер, саудагерлер, қолөнершілер және миссионерлер алғашқы кәсіпкерлер болған.

Осылайша, халықаралық  сауданың дамуы өткізу рыноктарында қиыншылық тудыруымен байланысты көпестердің  бірігуіне, сөйтіп алғашқы акционерлік қоғамдардың құрылуына – Ост-Индиямен, Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының пайда болуына алып келді. Бұдан кейін акционерлік капитал өнеркәсіпте, банк саласында ары қарай жалғасын тапты. Осы мезгілде бұрын болмаған жаңа мамандық пайда болды. Ол – менеджер.

Қазақстандағы кәсіпкерлік  және коммерция жағдайына келсек, мұнда бұл салалар тарихи ерте заманда пайда болған. Ежелгі түрік дәуірінде Жетісу қаласы тек аялдау орны ғана емес, сонымен қатар, мұнда сауда және қолөнер орталықтары болған.

XIII ғасыр мен XV ғасырдың  алғашқы ширегінде Оңтүстік Қазақстан  территориясы арқылы сауда қызметінің  дамуында маңызды рөл атқарған  Батыс Шығыс халықаралық сауда  жолы өткен.

XVIII ғасырда қазақтар  Орта Азия, Ресей, Қытай, Иран  патшалықтарымен – мал, жылқы, тері, жүн және аң аулау бұйымдарымен сауда жасаған. Қазақ жерлері арқылы Орта Азиядан Ресейге керуендер жөнелтілген. Орынбор, Тобыл, Семей арқылы сауда жасау өте маңызды болған. 

XIX ғасырдаң алғашқы  жартысында тұз табумен айналысу, тау-кен ісі дами бастады. Сонымен қатар, мыс, қалайы, күміс, тас көмір қазу басталып, балқыту және темір илеу зауыттары ашыла бастады. Малдың тауарлық маңызы барынша өсті.

Қоғамымызды реформалаудың қол  жеткен қомақты табыстарының бірі - орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдак жүйедегі экономиканың күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы, негізінен, шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.

Шағын бизнес қоғамдық қатынастардың  бірден-бір түрі ретінде қоғамның рухани және материалды потенциялын көтеріп қана қоймай, сонымен қатар әрбір индивидтің таланты мен мүмкіндіктерінің практика жүзінде көрінуіне жағымды бастау бола отырып, ұлттық бірігуіне, оның ұлттық рухының және мақтанышының сақталуына әкеледі.

Қазіргі уақытта бүкіл  әлем бойынша бекітілген кәсіпкерліктің анықтамысы жоқ. Американдық ғалым, профессор Роберт Хизричтің пайымдауы бойынша «кәсіпкерлік – белгілі бір құқы бар, жаңа бір нәрсені шығару процесі, ал кәсіпкер – осы процеске қажетті уақыты мен күшін жұмсайтын қаржылық, психологиялық және әлеуметтік тәуекелді өз мойнына алып, бұл үшін ақша алып және жеткен жетістігіедеген рахат сезімін алатын адамды айтады.

Америкалық оқу және ғылыми әдебиеттерінде кәсіпкерлік  пен кәсіпкерді экономикалық, саяси  – экономикалық, психологиялық басқару  және басқа да жағынан сипаттайтын көзқарастар бар. [5]

Ағылшын профессоры Алан Хоскинг былай дейді: «индивидуальды кәсіпкер деген, істі өзіне ғана сеніп жүргізетін, бинесті тек өзі басқарып, керекті қаражаттармен қамтамасыз етіп, өз еркімен шешім қабылдайтын тұлғаны айтады. Ол үшін алған сыйы болып, кәсіпкерлік қызмет нәтижесінен кейін түскен пайда және еркін кәсіпкерлекпен айналысқандағы қанағат сезімі. Бірақ, осылармен қатар ол кәсіпорынның банкротқа ұшырау жағдайында барлық шығын тәуекелін өз мойнына алады.

Кәсіпкерлік – бұл  өзіндік көзқараста, жауапкершілікте  және инновациондық кәсіпкерлік ойда кегізделген экономикалық белсенділіктің ерекше түрі.

Кәсіпкерлік экономикалық белсенділіктің ерекше түрі ретінде  көрінеді, себебі оның бастапқы кезеңі тек идеямен байланысты балады. Соңына ол идея материалды формада көрінеді.

Кәсіпкерлік инновациондық кездің болуымен сипатталады – ол жаңа тауардың өндірісімен немесе жаңа кәсіпорын құруымен байланысты болады.

Өндірісті басқару, сапаны жақсартудың жаңа жүйесі, өндіріске жаңа методтар енгізу немесе жаңа технологиялар енгізу – бұл да инновациондық кез болып табылады.

Шағын және орта кәсіпкерлік процесінің негізгі қозғаушы күштерінің ішінде кәсіпкерлер негізгі орын алады. Кәсіпкер – бастамашыл негізде, толық экономикалық жауапкершіліктен қорықпай тәуекелге баратын және келешекте табыс әкелетіндей етіп басқа өндіріс факторларын ұтымды түрде біріктіруге қабілетті ұдайы өндірістің субъективті факторы.

Республика экономикасын тұтастай алып қарасақ, оның өндiрiстi басқару  құрылымында сапалық тұрғыдағы  үлкен өзгерiстер болып жатқаны  байқалады. Соның iшiнде маңызды бағыттардың бiрi шағын кәсiпкерлiктiң дамуы болып табылады. Кәсiпкерлiк алымдылық қабiлеттiң, пысықтықтың шынығуына жағдай жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының да болуы мүмкiн емес. Сондықтан қазiргi кезеңде өз ойлау қабiлетi мен еркiндiгiн мол пайдалана кәсiпкерлiкке назарды баса аудармасқа болмайды.

Бүгiнгi таңда мемлекеттiк мекемелер  мен iрi фирмалар шағын бизнестiң  дамуына жан-жақты атсалысуда. Өйткенi олар әлеуметтiк -экономикалық  мәселелердiң  бiрқатарын шешедi. Бiрiншiден, жұмысшыларға жалдамалылар қатарынан шығып, өз кәсiбiнiң қожасы болу мүмкiндiгi туады. Екiншiден, кiшi кәсiпкерлiктi халықтың жұмыспен қамтылу мәселесiмен де бiрлестiрiп қарастыруға болады. Үшiншiден, шағын кәсiпкерлiктiң өркендеуi тауарлар өндiрудi ұлғайтуға және қызмет көрсетудi дамытуға жол ашады.

Қазақстан Республикасы Президентiнiң  жанынан 1997 жылдың қаңтар айында құрылған шағын бизнес мәселелерi жөнiндегi ынталы топ, экономиканың даму саласын реттейтiн  заңдылық және нормативтiк – нұсқаулық  актiлерiн жетiлдiруге көмектеседi деп күтiлуде.

Сонымен, Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 18 маусымында шыққан “Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы”  заңында шағын кәсiпкерлiк тұлғаларын тiркеу процедурасын барынша оңайлату туралы атап айтылған едi. Жарғылық капиталға қойылатын талап та жеңiлдетiлдi. Мысалы, бұрын заңды тұлғаны тiркеу үшiн кәсiпкерлер ақша мен уақыттарын шағындап 10-12 түрлi құжаттар жинауы керек-тiн. Ал, ендi жаңа заңдылық бойынша тәртiп ыңғайлы. Бекiтiлген үлгi бойынша өтiнiш тек әдiлет басқармасына ғана көрсетiледi. Бекiтiлген жарғының бiреуi бойынша жұмыс iстеуге келiсiм берiледi және тiркеу үшiн екi есе төлем көрсеткiшi бойынша салық төленедi. 3 күн iшiнде әдiлет басқармасы кәсiпкерге тiркеу туралы куәлiгiн және статистика органы мен салық инспекциясына қажеттi мәлiметтердi беруге мiндеттi.

Шағын бизнестің дамуы республиканың  барлық азаматтарына қатысы бар күрделi әрi көпқырлы iс. Пәрмендi де оңтайлы  қаржы институттарын құрмайынша шағын бизнес пен орта кәсiпкерлiктi қолдау, оған демесiн болу мүмкiн емес. Өмiр көрсетiп отырғанындай, кәсiпкерлiктi қолдау және дамыту жөнiндегi бұрынғы мемлекеттiк қор қызметiнiң басты қателiгi оның қаржысының чиновниктiк құрылым арқылы бөлiнуiнде едi.

Республика Президентiнiң “Шағын кәсiпкерлiкке мемлекеттiк қолдауды және оның дамуын жеделдету шаралары туралы” Жарлығы материалдың өнiм өндiру мен айналысатын кiшi кәсiпкерлiк субъектiлерiне салық және кеден салымына байланысты жеңiлдiктер беруді көздейдi. Экологиялық тұрғыда қолайсыз және бару қиын шалғай аудандарда өнiм өндiрумен айналысатын шағын кәсiпорындарға аумақтық жеңiлдiктер жасау, олардан салық жинамау, ауылдық жерлерде өнiм өндiрумен айналысатын және сол жерде жұмыс орнын құруды мақсат ететiн шағын кәсiпорындарды салықтан мүлде босату қарастырылған. Олай болса, заңдық база, оған қоса жеке және шағын кәсiпкерлiктiң дамуына мемлекет тарапынан көмектесу әсiресе өндiрiс саласындағы шағын кәсiпкерлiктiң iлгерiлеп өрге басуына жол ашады.

Экономиканың мемлекеттен тыс  секторларының дамуына жол салған кооперативтер орнына шағын, сонан кейiн жеке кәсiпорындар келдi. Дегенмен жүргiзiлген талдау көрсеткендей, экономиканың жеке секторының, әсiресе шағын  кәсiпкерлiктiң 1990 жылдың басымен салыстырғандағы қазiргi жай-күйi күрделiрек. Iс жүзiнде кооперативтердiң 1994 жылы өндiрген тауар көлемi 1993 жылмен салыстырғанда 19,3 процент кемiдi, ал жаңа мерзiмде сауда – саттық және делдалдық қызметпен айналысатын жеке кәсiпорындар саны 3,2 есеге өстi.