Акционерлік қоғам

      Несиелік  пайыз есебінен (есептелген пайыздың орташа мөлшерлемесі) салым бойынша  жоғары дәрежедегі кепілдікпен төлей алуға болатын мөлшерлеменің пайызы қабылданады. Ал несиелік пайыз ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің коммерциялық банктерге қаржы ресурстарын сатудың есептік мөлшерлемесін алып қарауға болады.

      Акцияның  табыстылығы – табыстылықты ағымдағы және жиынтық деп бөледі. Ағымдағы табыстылық дегеніміз ең алдымен акция иесінің қолына тиетін дивиденттер. Бұл коэффициент дивиденттік табыс немесе дивидент нормасы деп аталып, былайша есептелінеді.  

Н_Д = Д^В_А / Р_Ц.А. 

      Мұндағы: Н_Д – дивиденттің іс жүзіндегі нақты нормасы,

                           Д _А^В- бір акцияға түскен дивидент;

                           Р _Ц.А. – бір акцияның нарықтық бағасы.

      Басқа сәйкес компаниялармен салыстырғанда  акцияның табыстылық коэффициентін  талдаумен қатар, төленетін дивидент сомасы акцияның көрсетілген құнына қатынасын көрсететін, дивиденттің нақтылы (хабарланған) нормасымен салыстырғандағы дивидент нормасының деңгейін бағалау маңызды. Сондықтан жоғарыда келтірілген дивиденттік табыс көрсеткішін дивиденттің нақты нормасы деп атауға болады.

      Акцияның  табыстылығы курстық айырманы есепке ала отырып та есептелінуі мүмкін, оны акция иесі акцияны сатқанда сала алады. Бұл жағдайда акцияның табыстылығы  акцияны иеленген кезеңде алынған  дивиддент сомасын бір акцияға  бөлгенде және акцияны сатып алу бағасы (Р^П_Ц.А.) мен оның сатылу бағасының (Р^ПР_Ц.А.) арасындағы (табыс пен шығын) айырмашылықты акцияның сатып алу бағасына бөле отырып анықталады.  

Д_А = Д^В_А +(Р^ПР_Ц.А. – Р^П_Ц.А.) / Р^П_Ц.А. 

      Мұнда: Д^В_А – бір акцияға түскен дивидент;

                       Р^П_Ц.А. – акцияның сатып алу бағасы,

                       Р^ПР_Ц.А. – акцияның сатылу бағасы.

      Акцияның  табыстылығы жоғары болған сайын, ол инвестор болуы мүмкін кісілерді  солғұрлым қызықтырады. Дамыған  нарықтық экономикалы елдерде акциялардың табыстылығы туралы мәліметтерді қор биржасында тіркелген сарапшылардың аналитикалық шолуларынан алуға болады. Мүдделі акция ұстаушы ретінде, мамандарға бұл ақпарат қаржы нарығында қандай бағыт ұстану қажеттігін көрсетеді. Төленетін дивиденттер үлесі немесе дивиденттерді төлеу көрсеткіші (48) компанияның таза табысының дивидент түрінде төленуге тиісті бөлігін сипаттайды. Әрбір кәсіпорында бұл көрсеткіштің өз мағынасы болады. Әдетте жас және тез өсіп келе жатқан кәсіпорындарда бұл көрсеткіштің шамасы өте төмен және кейде нөлге жақын болады. Акционерлер фирманың өсуінің болашағымен қанағаттанып, іс жүзінде ұзақ мерзімді инвестицияларды қаржыландырады. Қазіргі кәсіпорындар акционерлерді өзіне тұрақты жоғары (50%-ға дейін) дивиденттер төлеу арқылы тартуға тырысады.

      Бұл көрсеткіш дивиденттің бір әдеттегі (жай) акцияға және бір жай акцияға  түскен табысқа қатынасымен формула  бойынша есептеледі: 

К_Д.В. = Д^В_А / Д^Ч_А 

      Мұндағы: К_Д.В. – дивиденттерді төлеу коэффициенті;

                           Д^В_А – бір акцияға түскен дивидент;

                          Д^Ч_А – бір акцияға түскен таза табыс.

      Аталған коэффициентті талдаудың бір  ерекшелігі оның «жақсы» немесе «жаман»  деңгейінің болмайтындығы. Бұл жерде  ең жалпы  критерий, ол 1-ден (бірден) аспауы керек. Егер осы  шарт  сақталса, онда компания есеп беру жылында дивиденттер төлеу үшін жеткілікті табыс тапқан деп қорытынды жасалады. Бұл коэффициенттің 1-ден (бірден) асуы компанияның тиімсіз дивиденттік саясатын немесе оның қаржылық қиыншылықтарын (компания ақшаны өзінің қаржы резервтерінен «қарызға» алуға мәжбүр болады) дәлелдейді.

      Қаралған  коэффициенттің белгілі бір деңгейіне  келсек, ол әр компанияда 0-ден 0,9-ға дейін  ауытқиды. Оған қоса, әрбір инвестор оның бір ғана деңгейінің өзін, сол  фирмаға салған қаражатының инвестициялық мақсатына байланысты әр түрлі талқылайды.

      Дивидент  төлеу коэффициентінің мағынасы фирманың инвестициялық саясатына  тәуелді. Құнды қағазға инвестициялаудың екі негізгі мақсаты бар:

ағымдағы  табысты (дивидент) алу  және акцияның курстық құнының артуы есебінен қаржы жинақтау. Бұл екі мақсат белгілі дәрежеде біріне – бірі қайшы келеді: бірдей жағдайда неғұрлым дивиденттер төлеу үшін табыстың көп бөлігі жұмсалса, солғұрлым аз қаражат компанияға қайта инвестициялануы, оның өсу қарқыны төмендеуі және акцияларының курсының құнының өсуі қиындап, баяулауы мүмкін. Дивиденттік шығыс көрсеткіші мағынасы мен табысты қайта инвестициялау коэффициентінің сомасы бірге тең.

      Әдетте  инвесторлар олардың инвестициялау  мақсатына дивиденттік саясаты  жоғары дәрежеде  сай келетін компанияларды таңдап алады. Сондықтан жалпы алғанда, дивиденттік саясаттың өзгеруі, дивиденттің төмен деңгейіне қарағанда акционерлердің көбірек наразылығын тудырады. Сонымен, дивиденттік саясаттың тұрақтылығы инвесторлардың компанияға қатынасына әсер ететін ең басты себептердің бірі болып табылады.

      Тұрақты өсу коэффициенті – компанияның келесі жылы өзінің активтерін ішкі қаржыландыру есебінен арттыру мүмкіндігін көрсетеді, ол жағдайда меншікті капитал мен міндеттемелер арасындағы пропорция сақталуы және дивиденттер төлеу үлесі есеп беру жылындағы мөлшерде сақталуы шарт. Аталған коэффициент, дәлірек айтқанда ішкі көздер есебінен тұрақты өсу қарқынының қамтамасыз етілуі коэффициенті, дивиденттер төлеген соңғы таза табыстың бөлігінің, бастапқы акционерлік капиталға қатынасы ретінде формуламен анықталады: 

К_У.Р. = Д^Ч – Д^В / С_К(алдыңғы жыл) 

      Мұндағы: К_У.Р. – тұрақты өсу коэффициенті;

                           Д^Ч – таза табыс;

                          Д^В – дивиденттер;

                          С_К – меншікті (акционерлік) капитал;

      Аса күрделі емес түрлендіруден кейін  бұл көрсеткіш мынадай түрде  бейнеленеді: 

К_У.Р. = Д ^Ч / С^К * (1 – Д^В/ Д^Ч )

      Мұндағы:

                     Д^Ч     - акционерлік капиталдың табыстылығы (пайда нормасы);

                     С^К

                     Д^В  - дивиденттерді төлеу көрсеткіші.

                     Д ^Ч    

      Капиталдандыру  коэффициенті – компания шығарған құнды қағаздар түрлері арасындағы пропорцияны білдіреді. Облигациялардың үлесінің жоғары болуы, айрықша және әдеттегі акциялардың тартымдылығын азайтады, айрықша акцияның үлесінің жоғары болуы да әдеттегі акцияға деген инвесторлардың қызығушылығын жоғалтуға әкеліп соғуы мүмкін. Олай болуы, облигациялар бойынша пайыздар, айрықша акциялар бойынша дивиденттер төлеуге дейін төленуі керектігінде, ал олар өз кезегінде әдетте акциялар бойынша дивиденттер төлер алдында жүргізілуі тиіс екендігіне байланысты.

Капиталдандыру  көрсеткішінің динамикасы, басқадай бағалы қағаздар бойынша борышттық  міндеттемелер мен меншікті капитал кіретін, капитал бөлігінің құрылымының өзгеру процесін бейнелейді. Әдеттегі  акциялар бойынша капиталдандыру коэффициентін, мысалы, әдеттегі акциялар құнын, облигациялар, әдеттегі және айрықша акцияларды қоса есептегендегі барлық бағалы қағаздар құнына бөлгендегі бөлінді ретіндегі формула бойынша анықтайды: 

К_К = - әдеттегі акциялар құны / құнды қағаздар толық құны 

      Құнды қағаздар арасындағы пропорцияны талдау, әсіресе әдеттегі акция иеленушілері үшін аса маңызды, өйткені облигация  үлесі көп болған жағдайда кәсіпорын табысының төмендеуі дивиденттерді төлеу тәуелділігіне ұрындырады, сонымен қатар табыс артқанда, әдеттегі акциялар бойынша дивиденттер, облигация мен айрықша акцияның үлесі көп болған жағдайға қарағанда, көбірек артады.

      Кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығы мен нарықтық белсенділігін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі қаржылық леверидж болып табылады. Бұл көрсеткішті сипаттау алдында, біз үшін жаңа түсінік «леверидж» нені білдіретінін анықтап алайық. «Дәлме – дәл айтқанда леверидж аз күштің көмегімен (тетік) әжептәуір ауыр заттарды орындарынан қозғап ауыстыру,-деп жазады В.В.Ковалев. Экономикаға қосымша, ол аздаған өзгеруі, нәтижелік көрсеткіштердің түбегейлі өзгеруіне  әкеліп соғатын, кейбір себеп ретінде түсіндіріледі».

        «Қаржылық леверидж бір жағынан облигация мен айрықша акция, екінші жағынан - әдеттегі акция арасындағы қатынас, - деп жазады Л.Сидельникова». Ол былайша өрнектеледі: 

Л = О + А_П / А_О 

      Мұндағы: Л – леверидж деңгейі;

                           О – облигациялар;

                            А_П  - айрықша акциялар;

                            А_О - әдеттегі акциялар (49).

      Леверидж  деңгейінің жоғары болуы – қауіпті  құбылыс, өйткені ол қаржылық тұрақсыздыққа  әкеліп соғады.

      Шаруашылықты  жүргізуші субъектілердің нарықтық белсенділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер осындай.

      Қазақстан Республикасында құнды қағаздар нарығы енді ғана қалыптасып келе жатқанын айта кетуіміз керек. Алғашқы қор  биржалары пайда болды, бірақ  олардың айналым көлемі ауыз толтырып айтарлықтай емес. Бұндай жағдай біздің елімізде жекешелендіру аяқталып біткенше және акциялар мен басқадай құнды қағаздар ұсынушылардың саны көбейген кезіне дейін созылады. Нарықтық экономиканың одан әрі дамуы, әр түрлі биржалық бюллетеньдердің, қаржылық газеттер, баланс, әр түрлі акционерлік қоғамдардың табысы туралы есеп беру, олардың акциялары, облигациялар мен басқадай құнды қағаздар туралы мәліметтер келтірілген анықтамалардың шығуына әкеледі. Компанияның акциялар пакетін сату немесе сатып алу туралы шешім қабылдау және курсын зерттеу, кәсіпорындағы қаржы бөлімінің жұмысының аса маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.  
 
 
 

2. Қазақстан Республикасы экономикасындағы акционерлік қоғамдардың қызметін жетілдіру мәселелері

 

      Елбасымыз атап өткендей, еліміз жоғары дамыған елдер  қатарына қо -  сылу  үшін  және  экономикамыз  шикізаттық  өндіріске тікелей байланысты емес тұрақты экономикалық  өсу үшін бүгінде инновациялық саясатты тиімді жүргізіп, әлемдегі елдердің қатарына қосылуымыз керек. Сол себепті, қазіргі кезде өндіріс тиімділігін арттыруда  жаңа технологиялар мен  нарыққа бәсеке  қабілеттілігі жоғары  жаңа  тауарларды  шығару  арқылы  көрініс  табады. Яғни, ұйымдастырудың жаңа техника және технологиялық шешімдері, басқарудың негізгі принциптерін  дамытуды қолдану,  отандық нарықтың спецификасына байланысты кәсіпорынның өндіріс үрдістерін жаңартумен кәсіпорынның экономикалық өсуіне қосымша импульс береді. Өз табиғатына байланысты тек қана техника мен технологияны дамыту емес, сонымен қатар ғылыми өндірістегі кез – келген өзгерістерді айта аламыз. Кәсіпорынның техникалық және технологиялық базасының жаңарып  отыруы, бәсеке қабілетті өнім шығарудың негізгі жағдайы ретінде қарастырады.  Сонымен қатар, кәсіпорынның нарықта жаңа позицияны жаулап алуға және өз позициясын жоғалтпауға; өндірісті көтеруге және кәсіпорынның тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

    Кәсіпорынның  тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін мыналарды  орындау қажет:

• қажеттіліктерді жоғары деңгейде қанағаттандыру;

• кәсіпорынның бәсекелік қабілеті өнімнің сапасымен өндірістің тиімділігі арқылы көрсетілуі, тұрақтылық пен жаңа технологиялар арасындағы балансқа жету. Табыс алып келетін дәстүрлі технологияны қолдана отырып, ресурстардың бір бөлігін жаңа технологияларды енгізуге бағыттау, техникалық мүмкіндіктерді әртараптандыру;

• радикалды және эволюциялық өзгерістерге дайын болу, оларға тез қарқынмен бейімделе білу, сонымен қатар, жоғарыда айтылған өзгерістерге икемделу. Кәсіпорынның өзі де эволюциялық және радикалды идеяларды шығара білу, новатор болу;

    Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындардың стратегиларына өзгерістер ен- гізіліп жатыр. Олар  жаппай өндіріс стратегиясынан бас тартып  инновация – лық стратегияға бағытталды.  Жаңалықтар  кәсіпорындарға  шаруашылықтың дұрыс жұмыс істеуін,  тиімділікпен  бәсекелестік  қабілетінің жоғары  болуын қамтамасыз етеді. Бәсекелестік позициялармен өндіріс тиімділігі және инновациялық потенциялдар арасында тығыз байланыс бар. Кәсіпорынның тиімділігін арттыруға өнімнің сапасы,  шығындарды  тиімді  пайдалану саясаты, жаңа бәсеке қабілетті проектілерді жарыққа шығару және рентабельді бизнес проектілерді таңдай білу әсер етеді.

    Еліміз  «Қазақстан - 2030» ұзақ мерзімді  стратегиялық  бағдарламасына сәйкес  мақсатты даму  үстінде. Елбасымыз  атап  көрсеткендей,  бүгінгі  күн   тәртібінде  әлем қоғамдастығындағы  Қазақстанның  және барлық қазақстан -  дықтардың – ғалымдардың, менеджерлердің, бизнесмендердің, мамандар мен жұмысшылардың бәсекеге қабілеттілігі мәселе болып отыр. Осы орайда ша – руашылықтың жаңа жағдайларында нарықтық қатынастарға бейімделген басқару жүесін құру процесін жеделдеткен жөн.

    Нарықтық  жағдайда қазақстандық кәсіпорындар басшылары  мен top менеджерлеріне басқарудың әдістері мен іс – қимылдарын игеру қажет. Со – лардың қатарына кәсіпорындарға бәсекелік басымдылықтарды ұстап қалу және  сыртқы орта өзгерістеріне икемделу негізінде болашақтағы мақсаттарға тиімді жолмен қол жеткізуге мүмкіндік беретін стратегиялық менеджмент жатады.

    Әдебиеттерде  көп  қарастырылатын, тәжірибеде өзін  өзі  ақтай  білген кәсіпорын  стратегияларының кең тараған түрін базистік  немесе эталондық стратегиялар  деп атайды. Олар  мынадай элементтердің біреуіне немесе бір – нешеуінің жай күйінің өзгеруіне байланысты болады: өнім, нарық, сала, ұйымның сала ішіндегі жағдайы және технология. Бұл элементтердің әрқай – сысы  ағымдағы немесе жаңа жағдайда болады.