Акционерлік қоғам

        Қазақстан Республикасында 1996-шы  жылға дейін 48 холдингтік компания болды. Өте белгілі холдингтер-«Қамқор холдинг» (Қазақ мемлекеттік автосервис сауду холдингтік компаниясы), «Казагрореммаш»(ауыл шаруашылық машина мен автосервис акционерлік холдинг компаниясы), «Интеркаспий», «Қаратау», «Монтажспецстрой».        

     Қазақстанда Акционерлік қоғамдардың пайда  болуы мемлекеттік кәсіпкерліктерден  екі бағытта тарайды.

      Ең  алғашқысы өз өркендеуін «Мемлекеттену  мен жекешелендіру туралы» ҚР Заңына сәйкес алды. Оның мазмұны –  мемлекеттік кәсіпкерліктің қайта құрылуы және акционерлік қоғамның салым салуы. Бұл процесс жекешелендірудің алғашқы сатысы болып саналады.

      Бұл сатыда мемлекеттік мүлікті басқару  жөніндегі орган – акционерлер  жиналысын жасайды, акционерлік  қоғам ережесін растайды және тіркейді, басшы тағайындайды, АҚ бақылаушысы кеңес пен басқару жүйесін құрады.  Бұл уақытта АҚ үстінен мемлекеттік бақылау абсолютті болып келеді.  Мемлекеттік пакеттің кішіреюіне сәйкес жарғылық қорда акционерлік қоғамның мемлекеттік бақылауы акционерлер жиналысының есебінен шектеледі. Осылай ол өз бетімен АҚ – ның басшысын, сонымен қатар басқару мүшелерін, бақылаушы кеңес, ревизиялық комиссияларды сайлауды шешеді. Мемлекет міндетті тұлға орган ретінде өз құқықтарын акционерлерге ұсынады.Ережеге сай, бақылау кеңесінің шекарасында мемлекеттік акция пакеттеріне сәйкес болады.

   ҚР- да 1996 – 1998 жылдары мемлекеттік жекешелендіру  программасы ретінде арнайы комиссияның мемлекеттік акция пакетін иемденген. Бұл комиссия реестр мүшелерін құрады,енгізеді және бақылау кеңесіне кандидаттар, мемлекет атынан шығатын қатысушы АҚ да, тұлғалардың дайындығы мен алдын ала дайындығын құрады. АҚ–ның  бақылау кеңесіндегі мемлекеттің қызығушылығын ұсынады. АҚ–ның жарғылық қорында мемлекеттік акция пакеттерінің қысқаруы әрқашан өз жеке шаруашылығымен айналасуға мүмкіндік бермейді. Мемлекет өз акцияларын талапқа сай, яғни АҚ мемлекеттік саяси – экономикалық программаға қатысуында сатады.

      Мемлекеттік акция пакеттерін «алтын акцияға» ауыстырылуы  да бақылау болып есептеледі, ол жарғылық қордың құрылуына қатыспайды,бірақ мемлекет міндетті органдар арқылы акционерлердің ортақ шешеімін сонымен қатар атқарушы органдарды да қайтарып тастай алады.

      Мемлекеттік мүлікті қолданудың келесі бағыты –  мемлекеттік АҚ мен 

Мемлекеттік шаруашылықтар акционерлік компанияларға бірігуі арқылы жүзеге асырылады (ұлттық акционерлік компаниялар, мемлекеттік холдингтік, мемлекеттің қатысуындағы компаниялар). Акционерлік компанияның жарғылық қоры мемлекеттік акция пакеттерін қоса ақы құрамы мен мемлекеттік шарушылық мүліктерін құрайды. Мемлекттік пакет акциялардың көлеміне байланысты оған салымдарды ҚР –ның президенті немесе оның рұқсатымен міндетті органдар салады. Компаниялардың құрылуы халық шаруашылығындағы базалық басқарумен түсіндіріледі және бұл ҚР президентінің Жарлығымен, яғни «Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдарға арналған мемлекеттену мен жекешелендіру» туралы заңында көрсетілген. Мемлекеттік акционерлік компанияға мемлекеттік орган жеке функцияларды орындауды береді.

     1998 ж. 10 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам туралы» заңына бойынша Акционерлік қоғамның екі түрі болған. Акциясы құрылтайшыларға болып,еркін нарықта сатылмайтын түрін «жабық», Акциясы еркін сатылатын және сатып алынатын түрін «ашық» деп бөлінген. Ал 2003 ж. 10 мамырда қабылданған Акционерлық қоғам туралы Заңда мүндай бөліну көрсетілмеген.

     Осы соңғы қабылданған заң бойынша  акционерлік қоғам - өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акцияға шығаратын заңды тұлға болып табылады.Қоғамның өз акционерлерін мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың мінгдеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның акционерлері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді. Қоғам облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін шығаруға құқылы. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда «Акционерлік қоғам» ұйымдық-құқықтық нысанын көрсету және оның арауы қамтылуы тиіс. Қоғамның атынан кейін «АҚ» аббевиатурасын пайдалана отырып, қоғамның ататуын қысқартуға жол береді. 

      Халықтық  акционерлік қоғам – өз капиталының  мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР-ның  жаңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің кемінде 1000000 еселенген мөлшерінде болатын және акционерлердің саны 500 және одан да көп қоғам болып табылады.

      Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп  тануды қоғамның өтініші негізінде  не қоғамның өз капиталының мөлшері  және акционерлерінің саны туралы уәкілетті органда бар ақпарат негізінде уәкілетті орган жүргізеді.

      Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп, сондай-ақ акционерлік қоғам мәртебесінен айырылды деп тану тәртібін уәкілетті  орган белгілейді. Акционерлер саны алты ай ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен жағдайларда халықтық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылады.  
 

2. Акционерлік қоғамдардың экономикадағы  маңыздылығы

   Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы әкімшіл - әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын ала анықтап берді.

   Экономикалық  реформаның басты мақсаттарының  бірі – кәсіпорынды мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар құқықтарына бөліп беру. Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлер қоғамның міндеттеріне жауап бермейді және тек сатып алған акция құнымен шығын тәуекеліне барады. Акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік  құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттің шығыстарын, эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде қысқартады, сол сияқты бағалы қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.  

    Қазақстан Республикасының Үкіметі нарық  экономикасы стратегиясын жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп жүргізуде. 1991 жылдың ортасында сарапшылардың бағалауы бойынша негізгі өндірістік қорлардың 90 % дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қалған мүліктің біршама санын мемлекеттік емес ұйымдар – кеңшарлар мен кооперативтер иеленді.

   Алдағы  уақытта мемлекеттік меншікте ұлттық экономиканың үштен бір бөлігі қалады деп күтілуде. Бұл экономика өзегін, мемлекет меншігін құрайтын қазба байлықтарға  негізделген салаларға байланысты болып келеді.

   Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын, сол сияқты экономиканың өзіндік ерекшелігін ескере отырып, ҚР сы Үкіметі ұзақ уақытқа мемлекет иелігінен алудың және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасын жасады. 1991 – 1992 жылдарға есептелген бағдарламаның бірінші кезеңінде, шағын жекешелендіруді жүргізу және халық шаруашылығының  әр түрлі салаларының орта және ірі кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алуды бастау қарастырылған. Бұл процесс  өте баяу жүрді. 1992 жылы көктемде меншік қатынастарын түрлендіру процесін жеделдету мақсатында ҚР сы Президентінің  №728 «Материалдық өндіріс салаларындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру Жарлығының қабылдануы, ірі және орта кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алудың негізгі тәсілі болып табылады.  Алайда бұл басқа формаларды да жоққа шығармады, керісінше Жарғы әр объектінің түрлендірілуінің ықшамды формасын таңдауға мүмкіндік жасады. Кәсіпорындарға өздерінің шаруашылықтану формаларын таңдауға және жекешелендіруді жүргізуге байланысты шараларды жасауға құқық берілді. Бұл кәсіпорындардың жұмыс жасау ерекшелігіне, олардың негізгі қорларының әр түрлі құндарына, еңбекшілердің санына, рентабльдігіне және т.б.

   Қазақстанда мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші кезеңінде 6-9 мың объекті  қайта түрлендірілді. Мемлекеттік  сектордан 18%  негізгі қорлар сатылып, жекешелендірілген кәсіпорындарда республикада жұмыс жасайтын жұмысшылардың тізім бойынша орташа санының 12% жұмыспен қамтылды.

   Меншіктәң әр формасын тарихи тұрғыдан, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың  жеткен деңгейімен байланыстырып қарастыру қажет.

   Қайта түрлендірген объектілердің жартысынан астамы ұжымдық меншікке берілді. Бірақ  меншіктің ұжымдық формасына  берілгенімен, ондағы жұмыскерлердің еңбегінің нәтижелерінде көп  өзгеріс болған жоқ.

   Сатып алудың бұл формасы мемлекет және халық үшін күткен нәтижені бере алмады. Талдау көрсеткендей, ұжымдық кәсіпорындардың 25%-ы нашар жұмыс жасап, өндірістің 24%- ы қысқарды немесе мүлдем жабылды, 30%-ы сол деңгейде қалды, тек кәсіпорындардың  31%-ы ғана өз өнімдеріне бағаның өсуі есебінен ісі жақсара түсті.

   1993 жылы 1 қаңтарда Қазақстандағы қайта  түрлендірген  6198 кәсіпорын ішінде  жеке меншікке берілгендер саны  1461 ді құрады. Өндірістің  шоғырлануы  және техникалық деңгейі жоғары  сатыға жетпеген салалар мен сфераларда жеке меншіктің өзіндік экономикалық артықшылықтары болады. Ол өз ерекшеліктеріне қарай тауарлар өндіру және қызмет көрсететін шағын объектілеріне өте тиімді болып келеді. Егер қандай да бір сферада өндіргіш күштер тиісті деңгейіне дейін дами алмаса, онда бұл теріс және әлеуметтік салдарлар тудырып, нәтижесінде еңбекшілердің қажетін қанағаттандыра алмайды.

   Нарықтың  қазіргі түсінігі меншіктің бір  формасына монополия болуды теріске  шығара отырып оның көп түрлілігіне  экономикалық және саяси теңдіктің болуын талап етеді. Ол үшін нарық заңына сүйене отырып, экономикалық процестерді дұрыс реттеу, сондай – ақ шаруашылықтың іскерлік белсендігі үшін бірқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет.

   Толыққанды  нарық жағдайында қажеттілікті нақты  анықтауға және оларды тиімді  қанағаттандыру тәсілдерін табу, сұраныс пен ұсынысты теңестіру, өндірістің дамуы үшін бірқалыпты сфераны жасауға мүмкіндік болады. Нарық экономикалық тиімділігін және адамдардың өмір сүру деңгейін арттыру құралы ретінде қызмет етеді. Әлеуметтік  бағыттағы нарыққа өту барысындағы алғышарттарды бұзбаған жағдайда, ол экономиканы толығымен адам мүддесіне бағынышты етуге қол жеткізеді.

   Меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылы формаларын жасау мемлекет иелігінен  алу және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.

   Мемлекеттік меншікті қайта түрлендіру процесінде республика Үкіметі екі негізгі  қағиданы жетекшілікке алады.

   Бірінші, бұл үлкен істің еңбекшілердің  қатысуымен және олардың мүдделерін ескере отырып жүргізілуден тұрады.

   Екінші  қағида, меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылылығын барлық сфераларда пайдалану болып табылады.

   1993 жылы көктемде Қазақстан Республикасында  1993 – 1995  жылдарға (2 кезең ) арналған  мемлекет иелігінен алу және  жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасы  қабылданды. Ұлттық бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру купондарының иелеріне акционерлеу жолыменен меншікке біртіндеп беру болып табылады.

   Жаппай  жекешелендіру тұжырымының  алатын орны ерекше. Біріншіден, ол республиканың  барлық тұрғындарының мүдделерін толық қамтиды; екіншіден, оның басқа елдердегі тұжырымдамалармен сәйкес келмейтін өзіндік ерекшеліктері бар.

   Жаппай  жекешелендіру төңірегінде республика тұрғындарының меншігіне барлық мүліктік кешенді беру қарастырылады. Мұнда бірқатар мәселелерді шешу талап етіледі. Купондық жекешелендіруді алдыменен республика тұрғындарының мүддесіне сай жүргізу қажет. Бұл процесс басқарылатын және бақыланатын, сондай -  ақ  әлеуметтік маңызы болуға тиіс. Сонымен қатар, республикада бар жеке капиталды тартуды ынталандыруы тиіс. Ең соңында купон түріндегі жаңа төлем құралдары инфляцияны жұмсартуды көздейді.

   Мемлекет  иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына сәйкес жекешелендіру  купондарын пайдалана отырып, жаппай жекешелендіру бағдарламаларын  іске асырылуда. Олар Мемлекеттік қоры өткізетін купондық аукциондардағы жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларын кейіннен ауыстыру мақсатында халықтың купондарын шоғырландыруға бағытталады.

   Миллиондаған  купон иелерінің көзқарасымен қарағанда, ИЖҚ (инвестициялық жекешелендіру  қоры) купондарды көптеген кәсіпорындар акцияларына салуды диверсификациялау және белгілі бір дивидент пайыз алу есебі тәуекелді төмендетіп, сол сияқты қордың мамандары купондарға білікті қызмет етуді қамтамасыз етумен қатар, аукцион өткізетін орынға дейінгі жол ақысын және қаржы делдалдарын жалдау, жекешелендірілетін объектілерді оқып үйренумен байланысты шығыстарды олар өздеріне алады.