Акционерлік қоғам

   Акционерлеудің  басты пайдасы -  бұл алдағы уақытта  әр түрлі қаржы көздеріне кең  көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету  болып табылады. Акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады.

   Егер, басқа да компанияның акцияларын орналастыру нәтижесіне байланысты, оның акцияларын көп инвесторлар  иеленсе, онда бұл олардың қор нарығындағы нақты рейтингін материалдық жағынан куәландыруды білдіреді. Ондай компаниялардың акцияларының ашық түрде сатылуына бірдей көңіл аударылады. Компанияның танымалдығы мен ашықтығы, потенциалды клиенттері мен серіктестерінің көп болуы ондай компаниялармен ынтымақтасуға болатындығын көрсетеді. Егер де олар бұл компанияның акционерлері болатын болса, онда оларда сол компанияның өнімі мен қызметіне деген ұзақ мерзімді мүдделігі арта түседі.

   Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар. Дегенмен де, сол компанияның акцияларын сатып алу – сату объектісіне айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты біршама материалдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.

   Акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға, яғни салықты корпорацияның пайдасынан іздестіруге, корпорацияның салық төлегеннен кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан алуға мүмкіндік жасайды. Шаруашылық қызметті ұйымдастырудың акционерлік формасы, әсіресе ірі немесе орта кәсіпорындар үшін тиімді, себебі ондай кәсіпорындарда мүлік құнының өте жоғары болуына байланысты бір  немесе бірнеше тұлғаның капиталы жеткіліксіз болатындықтан заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын тарту талап етіледі.

   Кәсіпорындар  мөлшері және акцияны шығаруды ұйымдастырудың техникалық қиындығы жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасын таңдауға итермелейді.

   Міне, сондықтан да Қазақстан заңдылықтарында  ірі және орта кәсіпорындарды жекешелендіру  барысында, олардың негізінде жартылай акциялары жеңілдік жағдайында сатылатын немесе сол кәсіпорын қызметкерлеріне тегін берілетін акционерлік қоғам құру көзделген. Акционерлік қоғамды құру мемлекеттік бір бөлігін иеленуге ынталы кәсіпорынның еңбек ұжымының мүддесін, сондай – ақ жекешелендіруге жатпайтын өндірістік емес сферада немесе кәсіпорында жұмыс жасайтын Қазақстанның басқа да азаматтарының мүдделеріне қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

   Мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға  қайта түрлендіру процесіндегі ең қиын сұрақ бұл акционерленетін кәсіпорынның мүлкін бағалау болып табылады. Мүліктің құны жаңадан құрылатын акционерлік қоғамның бастапқы капиталын алдын – ала анықтай отырып, кейіннен оның болашақтағы пайдасына ықпал етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен болса, солғұрлым кәсіпорының қожайындарының саны аз, пайдасы төмен және сондай – ақ кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол кәсіпорынның мемлекеттік құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сақталып қалады. Шындығында да мүлік құнын жоғарылату барысында оны бірден сатып алу қиынға соғып, мемлекет (Мемлекеттік мүлік комитеті) сол кәсіпорынды ұзақ уақыт басқаруға араласа отырып, оның пайдасының бір бөлігін, өзіне тиесілі акциялары арқылы дивидент ретінде иемденіп отырады. Мұның бәрі акционерленетін кәсіпорынның бәсекелестік мүмкіндігін төмендетеді.

Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін бағалау барысында 

инфляция  индексін ескеретін қалдық құны негізінде  әдістеме қолданылады. Бұл әдістемені қалыптастыратын бағалар мен  негізгі қор құны және айналым  қаражаттарының шекті қатынасын, сатып алатын өнімге (қызметке) деген сұранысты, бәсекелестік қабілетті, рентабельдігіне, кәсіпорынның даму перспективасын әлемдік бағалар деңгейі және басқа да факторларды ескере отырып, ай сайын Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік комитеті анықтап отырады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАР ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ 

    2.1  Акционерлік қоғамның  экономикалық тиімділігін талдау 

    Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігі мен  қызметінің тиімділігін бағалау

мен талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

    Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының  жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенді-лікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланған-дығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

      Яғни, кәсіпорынның нарықтық белсенділігін  сипаттайтын негізгі көрсеткіштер:

• бір акцияға түскен табыс (пайда);
• акцияның құндылығы;
• бір акцияның баланстық құны;
• акцияны котировкалау – бағалау коэффициенті;
• бір акцияның табыстылығы;
• дивиденттерді төлеу коэффициенті (төленген дивиденттер үлесі, дивиденттік шығу);
• тұрақты өсу коэффициенті;
• капиталдандыру коэффициенті;

Бұл көрсеткіштерді талдау қор биржасында тіркелген және сонда

өздерінің құнды қағаздарын бағалайтын компанияларда  орындалады. Талдау тікелей қаржы  есебі бойынша ғана орындала салмайды, оған қосымша ақпарат керек. Біздің елімізде құнды қағаздар бойынша  терминология әлі қалыптасып болмағандықтан, келтірілген көрсеткіштер атауы шартты болып табылады. [  ]

      Акцияға түскен табыс. Инвестор акцияны сатып алғанда, әрқашан дивидент түрінде алатын болашақ табысты бағдарға алады. Өйткені, компанияның табысы дивиденттер төлеудің негізгі көзі болып табылатындықтан және келешекте акцияның рыноктық құнын көтеруге бизнес болғандықтан, инвесторлар әрқашан акцияға табыстылық коэффициентіне құзығушылық білдіреді. Ол таза табыстан айрықша акциялар бойынша дивиденттерді алған соңғы қалдықтың, шығарылған және қолдағы әдеттегі (кәдімгі) акциялардың жалпы санына қатынасы ретінде формуламен есептелінеді: 

Д^Ч_А = Д^Ч – Д^В_ПР.А./ А_О 

      Мұндағы: Д^Ч_А – бір акцияға түскен түскен таза табыс;

                           Д^Ч – таза табыс;

                           Д^В_ПР.А. – айрықша акциялар бойынша дивиденттер;

                          А_О – айналымдағы әдеттегі (кәдімгі) акциялар саны.

     Бір акцияға түскен табыс, айналымдағы  әдеттегі әрбір акцияға таза табыстың қанша үлесі тиетінін көрсетеді (айрықша акциялар бойынша төленген дивиденттерді алып тастағанда). Айналымдағы акциялар жалпы шығарылған әдеттегі акциялар мен меншікті портфельдегі акциялар саны арасындағы айырмамен есептеледі.

     Акцияға түскен табыс – бұл сол бойынша  төленетін жыл сайынға табыс. Осы көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық мүмкіншілігін жанама түрде сипаттайды, бірақ қаржылық стратегияның үлкен ықпалында болады,өйткені кәсіпорынның өз табысын өндіріске қосымша қайтадан инвестициялау (реинвестиция) қажеттігі, акция бойынша төленетін табыс мөлшерінің азаюына әкеліп соқтырады. Акцияға табыстың нақты шамасы басқа көрсеткіштен – үлестіру нормасынан тәуелдің, ал соңғысы дивидент түрінде төленген табыс сомасын барлық таза табысқа бөлу жолымен есептелінеді.

     Айта  кету керек, дамыған нарықтық экономика  жағдайында бір акцияға түскен табыс, компанияның бір акциясының нарықтық бағасына әсер ететін ең маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады, ол өкілетті статистикалық зерттеулермен дәлелденген.

     Оның  аналитикалық тұрғыда негізгі кемшілігі  – әр түрлі компаниялардың акцияларының нарықтық құнының бірдей еместігі салдарынан оларды кеңістікте салыстыруға келмейтіндігі болып табылады.

     Акциялардың құндылығы. Ол акцияның нарықтық бағасын акцияға түскен табысқа бөлгендегі бөлінді ретінде формуламен есептелінеді.  

                                                Ц_А= Р_Ц/ Д^Ч_А 

     Мұндағы: Ц _А – акцияның құндылығы;

                       Р_Ц – акцияның нарықтық бағасы;

                       Д _А^Ч – бір акцияға түскен таза табыс.

     Акцияның  нарықтық бағасы бағасы мен бір акцияға  түскен табыстың арақатынасы компания мен оның акционерлері арасындағы қатынасын көрсетеді.

     Акцияның  нарықтық бағасы мен акцияға түскен табыс шамасы арасындағы өзара байланысты әдетте «баға – табысы» коэффициенті деп атайды. Бұл көрсеткішті акционерлер  мен мүмкін инвесторлар компанияның  акцияның құндылық бағалылығын бағалау үшін жалпы басшылыққа алады. Ол аталған компанияның акциясына деген сұраныстың индикаторы ретінде қызмет етеді, өйткені, акционерлер мен инвесторлар компания акциясының таза табысының бір ақша бірлігіне қанша ақша бірлігін төлеуге келісетіндігін көрсетеді.

     Бұл көрсеткіштің динамикасында салыстырмалы түрде жоғары өсуі, басқа фирмаларға қарағанда аталған фирманың табысының  жылдамырақ өсуін инвесторлар күтулі екенін көрсетеді. Бұл көрсеткішті  кеңістік (шаруашылықаралық) салыстыруларда пайдалануға болады. Өсуге жеткілікті мүмкіншілігі мол фирмалар әдетте «баға – табыстың» жоғары коэффициентіне ие және керісінше.

     Инвестор  жоғары табыс алу мақсатымен ақшасын  бір компанияға жиі сала береді. Кейбір акционерлер мен инвесторлар  бүкіл алынған табысты, компания өзінде, операцияларды кеңейту мақсатымен қалдыруына мүдделі. Осындай тәсіл қолданатын компаниялардың акцияларының нарықтық құны тұрақты тез өседі, оларды сатса үлкен табыс келтіруі мүмкін. Бірақ бұл операция қор нарығында болатын кездейсоқтыққа байланысты қауіпті.

     Басқа инвесторлар кепілді табыс көзін  табуға ынталы. Сондықтан олар үшін тұрақты дивидент төлеп тұратын  акциялар қызығушылық тудырады. Алайда акционерлер мен инвесторлардың екі тобы үшін де дивиденттік табыстылық пен дивиденттік төлеу коэффициенттерінің маңызы зор.

     Бір акцияның баланстық  құны кәсіпорынның бухгалтерлік есеп пен есеп беру мәліметтеріне сәйкес бір әдеттегі акцияға келетін таза активтерінің (меншікті капиталдың) құнын көрсетеді. Бұл көрсетіш былайша есептелінеді: 

Б_С.А.= С_А.К. – С_П.А./ А_О 

   Мұндағы: Б_С.А. – акциялардың баланстық құны;

                           С _А.К. – акционерлік капиталдың құны;

                           С _П.А. – айрықша акциялардың құны;

                           А _О – айналымдағы әдеттегі акциялар саны.

      Акцияны бағалау коэффициенті – акцияның нарықтық бағасының оның баланстық құнына (есептеу бағасы) қатынасымен формула бойынша есептеледі:

К_К.А. = Р_Ц / Б_С.А. 

  Мұндағы: К _К.А. - акцияны бағалау коэффициенті;

                          Р _Ц – бір акцияның нарықтық бағасы;

                           Б _С.А. - бір акцияның баланстық құны.

      Бағалау коэффициенті мағынасының бірден артық  болуы, потенциалды (мүмкін) акционерлер  акцияны алуға, сол уақытқа нақты  капиталдың бухгалтерлік бағалауынан артық бағаға сатып алуға дайын екенін білдіреді.

      Акцияның  есептеу (баланстық) бағасы көрсетілген (номиналдық) құнның (яғни акционерлік  капиталда есептелгендей акцияның бланкісінде қойылған құны), эмиссиялық табыс үлесінің (сату кезіндегі акцияның нарықтық бағасы мен көрсетілген құны арасындағы жиналған айырмасы) және фирманың дамуына салынған және жинақталған табыс үлесінің қосындысынан тұрады.

      Акцияның  нарықтық бағасы – бұл оның қазіргі сату және сатып бағасы. Ол сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсерімен қалыптасады, тек экономикалық себептерге ғана тәуелді емес және саяси – психологиялық, алып сатарлық сияқты көптеген жағдайларға да байланысты.

      Акцияның  нарықтық бағасының көрсетілгеннен айырмашылығы, ол капиталдандырылған табысты есепке алады. Акцияны сату дивидент алу құқығын сату болып табылатындықтан, қор биржасындағы оның нарықтық құндылығы капиталдандырылған дивидентті көрсетеді. Сондықтан ол акция бойынша табыстылыққа тура пропорционалды (акция әкелген дивидентпен мөлшеріне) және несиелік капиталдың (депозит бойынша төленетін пайыздың) пайыздық мөлшерлемесіне кері пропорционалды болады. 

АКЦИЯ КУРСЫ = ДИВИДЕНТТЕР / НЕСИЕЛІК ПАЙЫЗ * 100