Атмосфераның құрылысы мен газдық құрамы

Көміртек  тотығымен аз мөлшерде этилен косылса өсімдіктердің жапырақтары түсіп, гүл түйнектері және өсімдіктердің өзі де қурап қалатыны белгілі.

Тар көшелерде, көше қиылыстарында, бағдаршам маңында, жер асты туннельдерде көміртек тотығы көп жиналады, норма бойынша 3мг/куб  метр орнына 25-125мг/куб метрге дейін жетіп жатады.

Өте қауіпті  ластаушылар қатарына жататын көмірсутектер  топырақ пен судай тотықпай, ұзақ сақталып, тек ультракүлгін түстес сәулелер ғана табиғаттық жағдайда ірітіп, аздыратын газдар болып саналады. Олардың ішінде метан, этан сияқты қанған газдар болса, этилен, пропилен, бутилен сияқты қанбаған газдар бар. 3,4 бенз(о)пирен сияқты канцерогендік, ісік ауруына себепші болатындарына да кездеседі.

АҚШ-тың  ұлттық онкология институты қатерлі  ісіктердің 60-тан 90 пайызына дейінгі  Экологиялық факторларға, әсіресе көмірсутектермен ауаның ластануына байланысты екенін айтады.

ГРД-дегі 12 жылға созылған зерттеулер автомашиналар  жүретін тас жолдарға жақын тұратын  кісілердің арасында қатерлі ісіктен өлгендер саны жолдан алыс тұратындармен салыстырғанда 9 есе артық болғанын көрсетті. Күкіртті каз оттекпен қосылып күкірт ангидридіне, су буларымен қосылып күкірт қышқылына айналады. Күкірт қышқылының тамшылары ауада тұман болып тұрады да, жауын жауғанда жерге түседі. Ол бояуды күйдіріп жеп қояды, кісілердің өңеші мен өкпесіне, жануарлар мен өсімдіктерге өте зиянды.

Топырақтың  қышқылдануына байланысты өнім азаяды. Жапырақсыз тұрған бұталар мен ағаштар, ұшы соғылған қарағай мен шыршалар, түрі өзгерген жапырақ, жерге түскен қылқан – мұның бәрі ауада күкіртті газдардың көп екендігінің белгісі./11-12/

Судың қышқылдығы көбейсе балықтар, су жәндіктері мен жануарлары өмір сүре алмайды.

Барлық  ұйымдастырылған көздерден шығатын  ластанғыштардың жалпы жылдық массасы  осы бесеуін бірге қосқанда орта шамамен 800 млн. тоннаны құрайды. Бұл көлемге жер эрозиясының, орман өрттерінің және жанар таулардың атқылауы салдарынан ауаға бөлінетін ластағыш және әр түрлі жолмен тазаланатын газдардағы зиянды заттектер кірмейді.

Атмосфераның  ең көп ластанатын жері өнеркәсіпті  аймақтар, атап айтқанда ірі кәсіпорындар орналасқан және көлік жүйесі дамыған қалалардың ауа бассейні.

6-кесте

Қазақстан қалаларының ауа бассейні туралы мәліметтер.

Қалалар	Негізгі ластаушы көздері	Атмосфераны жоғары мөлшерде ластайтын заттектер
Алматы	Энергетика, автокөлік, үй құрылыс комбинаты, асфальт-бетон зауыты, ауыр машина жасау зауыты	Бенз(а)пирен, фторлы сутек, аммиак, шаң, көмір қышқыл газы, күйелер, азот оксидтері, ауыр металдар, аммиак
Тараз	Фосфор зауыты, энергетика, автокөлік	Бенз(а)пирен, формальдегид, қорғасын, күкірт, көміртек, азот оксидтері, мырыш, хлор, ауыр металдар көмірсутегі
Өскемен	Қорғасын-мырыш  зауыты, титан-магний комбинаттары, энергетика, автокөлік , цемент зауыты	Бенз(а)пирен, формальдегид, қорғасын, күкірт, көміртек, азот оксидтері, мырыш, хлор, ауыр металдар, көмірсутегі
Шымкент	Қорғасын, фосфор, цемент зауыты, автокөлік, ЖЭС	Қорғасын және т.б. ауыр металдар, шаң, бенз(а)пирен, азот, т.б. оксидтері
Түркістан	Мақта тазалайтын зауыт, қазандықтар, темір-бетон зауыты, автокөлік, теміржол обьектілері	Көміртек оксидтері, бенз(а)пирен, ауыр металдар, пестицидтер, тұздар, күл, шаң, күйе, мұнай өнімдері
Балхаш	Тау-кен металлургия  комбинаты, жылу орталығы	Күкірт, көміртек, азот оксидтері, мышьяк, қорғасын, т.б. ауыр металдар, шаң-тозаң
Ақтау	Атом электр станциясы, автокөлік	Радиоактивті  заттектер, мұнай, көміртек, азот оксидтері, көмірсутектер
Атырау	Мұнай өңдейтін өндіріс орындары, химия зауыттары, гипс өндірісі	Күкіртті сутек, көмірсутектер, шаң-тозаң

. Жалпы  соңғы жылдары ауаға автокөліктен  шығарылатын зиянды заттектер көлемі 2 млн.тоннадан асып отыр. /10-11/

7-кесте

Қазақстанның әр облысының ірі  тұрақты көздерінен атмосфераға  шығарылатын зиянды заттектердің орташа жылдық мөлшері.

ҚР облыстарының атауы	Зиянды заттек шығаратын кәсіпорындар саны	Атмосфераға тасталатын зиянды заттектердің көлемі
		Қатты	Газ тәрізді  және сұйық	Оның ішінде:
				SО2	Н2S	СО	NOХ	NH3
Қазақстан	2921	687	1640	983	1,3	360,5	160	1,2
Ақтөбе	97	5	41,6	8,3	-	19,4	1,2	-
Алматы	293	31,2	41,1	23,5	-	5,6	4,0	0,1
Атырау	105	2,4	133	38,5	0,1	52,2	7,6	-
Шығыс Қазақстан	390	35,8	129	85,2	0,9	33,3	7,5	0,1
Жамбыл	261	5,6	14,2	6,9	-	2,2	4,6	0,1
Батыс Қазақстан	200	3,0	12,3	3,0	-	3,2	1,9	-
Қарағанды	231	240	770	567	0,3	157,9	39,9	0,2
Қызылорда	44	10,6	60,2	8	8	35,7	1,1	-
Қостанай	265	46,4	41,7	32	-	5,6	3,4	-
Маңғыстау	37	17,2	53,8	1,3	-	5,0	5,4	-
Павлодар	167	202	238,4	152	-	26,9	54,0	-
Солтүстік Қазақстан	267	42,7	39,5	25,6	-	6,1	7,1	-
Оңтүстік Қазақстан	84	0,9	19,2	2,8	-	2,3	1,0	-
Астана	56	20	21,5	13,8	-	1,0	6,7	-

Ғылыми  зерттеулерге сүйенсек шу тағы басқа  да физикалық ластағыштар адаммен  қатар өсімдіктерге де, жануарларға  да әр түрлі әсер етеді. Мысалы, реактивтік ұшақтардың шуынан аэродром аймағындағы  өсімдік түрлерінің өсіп-өнуі тежеліп, олардың кейбір түрлері жойылып кеткен жағдайлар да кездеседі.

Американдық музыкант әрі әнші Д. Ретолэк 1969ж  музыканың өсімдіктерге тигізетін  әсерін зерттеген, Бах музыкасының  және Индия әндерінің көптеген өсімдіктерге қолайлы әсер тигізетінін ашып көрсеткен.

8-кесте

Атмосфераның ластану деңгейі мен ластағыштардың орта

тәуліктік мөлшері арасындағы байланыс

Ауаны ластайтын  негізгі заттектер	Қауіпті класы	Ластағыштардың  концентрациялары жоғарылаған (мг/м3) кездегі ауа бассейінің жағдайы
		Қауіптілік  туғызуы мүмкін	Қауіпті	Төтенше қауіпті
Анорганикалық шаң	ІV	0,15	0,75	3,75
Күкіртті газ	ІІІ	1,05	0,2	0,38
Азот оксиді	ІІ	0,085	0,255	0,765
Көміртек оксиді	ІV	3,0	5,0	25,0
Көмірсутектер	ІV	1,5	7,5	37,5
Күйе	ІІІ	0,05	0,25	1,25
Фенол	ІІІ	0,01	0,04	0,16
Қорғасын	І	0,0007	0,00126	0,00224
Күкіртті сутек	ІІ	0,008	0,024	0,072
Күкіртті көміртек	ІІ	0,005	0,015	0,45
Аммиак	ІV	0,2	1,0	5,0
Күкірт қышқылы	ІІ	0,1	0,3	0,9
Тұз қышқылы	ІІ	0,2	0,6	1,8
Формальдегид	І	0,012	0,036	0,108
Сынап	ІІ	0,0003	0,00054	0,00096
Фтор қосылыстары	І	0,005	0,015	0,04

Атмосфералық  ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін  автокөлік болып саналады. Ол көптеген қалаларда бірінші орындағы ластаушы көзге жатады. 6-шы кестеде келтірілген  мәліметтерден бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектері мен олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель қозғалтқышыныкінен анағұрлым жоғары екені айқын көр 
9-кесте 
Әртүрлі қозғалтқыштарды пайдаланғанда ауаға шығатын газдардың мөлшері

Ластаушы заттектер	Шыққан газдың мөлшері, %
	Карбюраторлы	Дизельді
Көміртек монооксиді	5-12	1,0-10,0
Көміртек диоксиді	0,5-12	0,01-0,5
Азот оксидтері	0,0-0,8	0,0002-0,5
Көмірсутектер	0,02-0,3	0,009-0,5
Альдегидтер	0,0-0,2	0,001-0,009
Күйе	0,0-0,4	10-ға дейін
Бенз(а)пирен	10-20 дейін	10-ға дейін

Автокөлік қозғалтқыштарында жану процесіне шығатын ең қауіпті құрауыштардың бірі бензиндегі тетраэтилқорқасыннан Pb(C₂ Н₅)₄ түзілген пайдаланылған газдағы қорғасын қосылыстары 1л бензиндегі жаққанда ауаға 200-700 мr Pb бөлініп отырады./9-12/

Күкірт  қосылыстары ауаға негізінде  құрамына күкіртті көп көмір мен мазутты жаққанда бөлінеді. Мысалы, электр энергиясын алуға пайдаланылатын көмірдегі күкірттің мөлшері орта шамамен 2,5%, сондықтан электростанцияларында 1млн.тонна көмір жағылғанда 25 мың тоннаға дейін күкірттің диоксиді бөлінеді.

10-кесте

Бензинді қозғалтқыштың пайдаланған  газындағы көміртек оксиді мен бензапиреннің  мөлшері 

 

Жұмыс істеу  тәртібі	Мөлшері
	СО,%	Бензапирен, мкг/100м3
Бос жүрісі	2,5-3,0	4000
Бір қалыптылықпен  қозғалу	0,5-3,0	>4000
Екпін	2,0-5,0	10000
Тежелу	4-ке дейін	28000

 

 

Мұнай өнімдерін отын ретінде қолданғанда  қоршаған орта жану процесінің нәтижесінде  түзілген күкірт оксидтерімен (SO және SO₃) ластанады.

Өнеркәсіп орындары атмосфераны газдармен  және ұзақ қалқып жүретін майда шаң-тозаңдармен  ластайды. Әсіресе миллиондаған тонна көмір мен мұнайдың жануы негізінде пайда болатын көмір қышқыл газының көлемі аса үлкен. Халықаралық зертеу қорытындылары бойынша, бұл газдың көлемі жылына 0,3-0,5 пайызға өсіп отыратыны анықталды. Ал оның табиғи мөлшері 0,003 пайыз. 1958 жылдан бері оның көлемі тағы да 1,13 пайызға өсті. Ауаның көмір қышқыл газымен толықтырылуы жақсы нәтиже бермейтіні белгілі. Егер көмір қышқыл газы жинала берсе, онда күн сәулесі энергиясы жерге жетпей, биосферадағы сулар қатып қалып, мұзға айналады, яғни мұз дәуірі қайтадан орнауы мүмкін деген болжам бар.

Ауаға кейінгі кезде оттектің азаюы  байқалып отыр, Өйткені оны көптеген организмдер, неше түрлі транспорттар пайдаланады. Бір автомобиль 1000 км жол  жүргенде, бір адам бір жыл ішінде дем алуға жұмсайтын оттегін жояды.

11-кесте

Жер атмосферасында шығарылатын техногенді табиғаты бар қалдықтардың әлемдік  мөлшері

Ластаушы заттар	Жылына млн.тонна
Көмір қышқыл газы	6000
Түтіннің қатты  бөлшектері мен өнеркәсіптік шаң	580
Көміртегі (ІІ) оксиді	360
Ұшқыш көмірсулар және т.б. органикалық заттар	320
Азот тотығы	110
Күкірт тотығы	160
Фосфор қосылыстары	18
Күкіртті сутегі	10
Аммиак	8
Фторлы сутек	1
Хлор

Зерттеу нәтижесі :

Мерзімі	Уақыт	Обьект	Атм.қысымы	Температура	Ылғалдылық, %	Жел	Ластаушы көзі	Анықталған зат	Анықталған  концентрация	Шекті.белг.конц
2011. 06. 06	14.00	Жаңа базар	740	21	34	0,93	Автокөлік	Азот оксиді	0,01	0,6
								Аммиак	1,135	0,2
								Күкірт сутек	0,6	0,008
								Шаң	0,65	0,15
								Қорғасын	0	0,003
								Формальдегид	0,12	0,035
								Күкірт оксиді	0,25	0