Атмосфера және атмосфера ауасының ластануы

 

2.1.1. Автотасымалдау көліктерінде  пайдаланатын негізгі отындар.

Автомобиль жанармайлары

Автокөлік қозғалғышының  жұмыс істейтін бензиндері ГОСТ бойынша 20.84.-77 бензиннің мына маркалары шығарылады: АИ-80, АИ-92, АИ-96, АИ-98.

А әрпі – автокөлік  бензині дегенді білдіреді, ал октан саны матордың әдістері бойынша айқындалады: И - әрпі октан санының зерттер әдісі екенін білдіреді. Автомобиль бензиндері АИ-98 ден басқасы жазғы қысқы болып бөлінеді. Қысқы бензиндердің құрамында тез ұшатын фракциялар бар олар двигательдің тез іске түсуіне мүмкіндік береді. [15].

Этил бензиндері өте  улы ол сұйық немесе бу күйінде  адамның терісіне немесе тыныс жолдарына  түссе оның аяғы ауыр науқасқа әкеледі.

Дизель отындары

Дизельді отынмен жүретін  автомбольдер қозғалғыштары пайдаланатын отындар өте ауыр мұнай фракцияларынан тұрады. Бұл отындар двигательдің жұмсақ бір қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуі тиіс, оның аппаратураға май беруші цилиндірге келуіне жағдай жасау керек, ол үшін ешқандай күйе іздері болмауы керек, отын құрамындағы механикалық қоспалар мен су болмауы тиіс және құрамындағы органикалық қышқылдар мен күкіртте аз болуы тиіс. Дизель отынының құрамы белгілі бір қоюлық жабысқан болуы төменгі температурада қатып қалмауы немесе жанбауы тиіс.

Қазіргі кезде ГОСТ бойынша 305-73 – сортты дизель отыны шығаруда: Ж – жазғы, Қ – қысқы, ҚС- қысқы солтүстікті, А- арктикалық. Осы аталған отындардың бәрі екі тобқа бөлінеді: біріншісі мұндағы күкірт құрамы – 0,2 % артпайды, екіншісі – 0,5 % артпайды.

Ал, автокөліктер үшін арналған дизель отындары ГОСТ 4749-73 бойынша үш сорттан тұрады: ДЖ- жазғы, ДҚ-қысқы, А- арктикалық.

ДЖ- жазғы дизель отынын тек айналаны қоршаған температура 0⁰С дейін пайдалануға болады. Температура – 20⁰С нөлден төмен болған кезде қысқы – Қ отынын  пайдалану керек, ол 30⁰С аяз жеткен кезде – ДҚ пайдалану керек, ол температура одан да төмендегенде арктикалық отынды пайдалану керек. Бірақ арктикалық отынды суық – 30⁰С жоғары болса пайдалануғаболмайды.

Газ балондарымен жүретін автокөліктердің пайдаланатын отыны.

Газ баллондары пайдаланатын автокөліктер үшін газ отындары табиғи және қолдан жасалған болуы мүмкін. Табиғи газдар жер қойнауынан газ немесе мұнай саңылаулары арқылы өңдіріледі. Ал, қолдан жасалынған газдар олар химиялық немесе металлургиялық заттардан жасалған қосымша өнімдер.

Мына маркалы газдар белгілі: - СПБТЗ- бұлар пропан мен бутонның қоспасы – қыстық техникалық газ; СПБТЛ – техникалық жазғы газ пропанмен бутон қоспасы, БТ- техникалық бутон.

Сұйытылған пропан –  бутона газы стандартқа сай қыста  пропан құрамы – 90%, болуы тиіс, ал жазда – 70% . Газ құрамында механикалық қоспалар, су, суда еритін қышқылдар, сілті және т.б. ластайтын заттар болмауы тиіс.

Қысымдалған газ деп  қоршаған ортадағы қалыпты температурада  және жоғарғы – 20 мың кг/м қысымда  өзінің газ жағдайын сақтайтын газды  атайды.

Сұйытылған газ –  деп газ жағдайынан сұйық жағдайда келтірілген қалыпты температурада  және онша үлкен емес қысымда – 1600 кг/м² газды атайды.

Газ балаларды пайдаланатын автокөліктер үшін қысымдалған газға  қарағанда сұйық газды пайдалану  тиімді.

Улы заттардың пайда болуы - өнімнің толық жанбауы және азот тотығы қозғалғыштығының цилиндірінде жану процесстері әр түрлі жолдармен жүреді. Улы заттың бірінші тобы ол химиялық реакцияға түскен кездегі отынның тотығуы, ол оталар кезде де және жану процесінде де жүреді, яғни кеңейеді. Улы заттың бөлінуінің екінші тобы – азот пен артық оттегі өнімдерінің жану кезіндегі қосылуы салдарынан бөлінеді.

Азот тотығының пайда  болу  реакциясы термикалық қасиетке ие сондықтан оның отынмен тотығуының байланысы жоқ. Сондықтан келтірілген улы заттар пайда болу механизімін бөлек қараған дұрыс.

Аавтокөліктің  негізгі  улы заттары бөлу себептеріне  жтатын жағдайлар: жағылған газдар (ОТ) картер газдары және отынның ұшуы яғни булану қозғалғыштан жағылған болып  шығарылған газдың құрамында көміртегі тотығы болады (СО).

Көмірсутектер (СхН_у) азот тотығы (NO_x) бенз(а) приен, альдегидтер және күй (күл).

Картер газдары –  жағылған газдың бір бөлігінің қосындылары, олар пирен сақиналары жақсы нықталмаса сол жерден өтіп қозғалғыш картеріне  түседі, одан матор майының қоршаған ортаға ұшуы қозғалғыштың құю жүйелері арқылы шығады: шлангалар арқылы, оның қосылған жерлері арқылы және т.б. Қозғалғыш карбюратерінен, шығатын негізгі шығындылар құрамы: О, О₂, О₃, С, СО, СО₂, СН₂, С_nH_m, С_nH_mО, NO, NO₂, N, N₂, NH₃, HNO₃, HCN, H, H₂, OH, H₂O.

Негізгі улы заттар –егер  өнім толық жанбаса онла пайда  болатын күй, көміртегі тотығы, көмірсутегі, альдегидтер.

Улы заттарды-регламенттелген  немесе регламент етілмеген деп  бөледі. Олар адам ағзасына әр түрлі  әсер етеді.

Улы заттар: - СО₂, NO₃, СхН_у, R_xCHO, SO₂, күйе, түтін. СО (көміртегі тотығы) – бұл газ түсі мен иісі жоқ, аудан жеңіл.

Ол поршиннің үстінде  жәгне цилиндр қабырғаларында пайда  болады, оның активизациясы қабырғалардың  қарқынды жылу бөлу нәтижесінде болады,  отынның нашар бүркіп немесе диссоциациялануы СО₂ – ның Со –ге және О₂ бұл жоғары температурада өтеді.

Дизель жұмыс істеп  тұрғанда Со концентрациясы онша көп  емес (0,1 ...0,2%) ал, карбюратерлі қозғалғышта  олар бос жағдайда жұмыс істеп  тұрған кезде немесе аз күш түскен кезде СО құрамы 5-8 % жетеді. Оның себебі ол байытылған қосындылармен жұмыс істеп тұрғанына байланысты. Мұнай қажеттілігі сол, егер қосындылар нашар жағдайларға тап болса, ұшып жатқан молекулаларды тұтандырып жанып кетуіне жағдай жасайды. NO₂ (азот тотығы) – ол ОГ- ның ішіндегі өте улы газ.

 

• Қорытынды.
• Атмосфералық ауаның ластануымен күресі мәселесі күрделі,жан-жақты және үлкен материалдық шығындар мен күшті қажет етеді. Дегенмен ғылыми техникалық прогрестің қазіргі кезгі даму деңгейі адам организмі мен қоршаған орта зианды әсер ететін заттардың түзілуіне және бөлінуі азайып, ластанудың алдын-алудың іс шараларын жасауға мүмкіндік береді.  
•        Атмосфералық ауаның ластануының алдын алатын және зиянды қалдықтардың мөлшерін азайтуға мүмкіндік беретін іс-шараларды төмендегідей 3 топқа боледі.
•     1.Зиянды қосылыстар түзетін технологиялық процестердіжақсарту және мүмкіндігінше зиянды заттар аз бөлетін жаңа технологияларды өндіріске енгізу.
•     2.Отынның құрамын аппараттар мен  корбюрацианы жақсарту және ауа тазартқыш қондырғылар арқылы ауаға зиянды заттарды жібермеу.
•     3.Зиянды қосылыстарды бөлетін обьектілерді тиімді орналастыру және жасыл өсімдіктерді отырғызу, егу.

 

 

Пайдаланылған әдибиеттер

         Негізгі әдебиеттер:

1. С.А.Бродский Экология. – А., 1992

2. Молдахметов З.М. Экология негіздері. -  Қарағанды, - 2002.

3. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құрал. – А

4.Экология негіздері 2003ж

        Қосымша әдебиеттер:

1. Бейсенова Ә.С. Шілдебаев Ж.Б. Экология Алматы -2001

2.  Баешов А. Экология негіздері  Түркістан "Яссауи университеті" 2000

3.Б.Б.  Прохоров. Экология человека. Социально-демографические  аспекты. М., 1991.

4. Ю.Н.  Спичек, В.А. Ткачев, А.Э.Кипно «Охрана  окружающей среды использование  месторождений полезно ископаемых «Изд» «Недр» 1993.

5. Г.В.Станницкий, А.И.Родионов. Экология. Учебные пособия  для ВУЗов. Санкт-Петербург, 1995

6. Эйхлер  В. Яды в нашей пище.М. 1993Одум  Ю. Основы экологии т. 12 М. 1986

7.  Сағымбаева Ғ.К. Экология негіздері  Алматы 1995

8. Сихымбаев Ә.Е. Тастанов Е.А. Сихымбаев С.М. Кемелбекова Г.Ә. Экология негіздері және табиғатты - қорғаудың қысқаша курсы Шымкент -2003

9.Чернова  Н.М. Былова А.Н. Экология. М-1988

10. Оспанова  Г.С. Бозшатаева Г.Т. Экологиядан  оқу - әдістемелік құрал . А 2000