Атмосфера және атмосфера ауасының ластануы

 

1.3. Кесте. Шымкент қаласының  атмосфералық ауасындағы ластаушы заттардың негізгі құрамының сипаттамсы.

 

Пост нөмірі	Қоспаның аталуы	Орташа құрамы		Максималды  құроамы
		мг/м	ПДК айналу  қысқалығы	мг/м	ПДК айналу  қысқалығы
1	Шаң Күкір дикосиді Коміртегі оксиді Азот диоксиді	0,36 0,008 303 0,032	2,4 0,2 1,1 0,8	1,7 0,036 14 0,16	3,4 0,1 2,8 1,9
2	Шаң Күкір дикосиді Коміртегі оксиді Азот диоксиді	0,33 0,008 3,4 0,064	2,2 0,2 1,1 1,6	1,9 0,036 19 0,42	3,8 0,1 3,8 4,9
3	Шаң Күкір дикосиді Коміртегі оксиді Азот диоксиді	0,38 0,007 3,4 0,036	2,5 0,1 1,1 0,9	1,5 0,23 17 0,19	3,0 0,5 3,4
8	Шаң Коміртегі оксиді Азот диоксиді	0,3 3,0 0,036	2,0 1,0 0,9	1,4 9 0,15	2,8 1,8 1,8
Қала бойынша	Шаң Күкір дикосиді Коміртегі оксиді Азот диоксиді	0,34 0,007 3,3 0,042	2,3 0,1 1,1 1,0	1,9 0,036 19 0,42	3,8 0,1 3,8 4,9

 

Шаң тозаң ПДК- бойынша  белгілі болғаны орташа – 2,3 есе, көміртегі оксиді -1,1 есе, азот диоксиді бірашама деңгейге – 1,0 ПДК:

Шаң тозаң мен көміртегі  оксиді концентрацяиыс ең көп деңгейі  ПДК бойынша – 3,8 есе азот диоксиді бойынша – 4,9 есе.

Атмосфераның ластану жағдайын (көлемін) оның құрамындағы гигиеналық мөлшерге тең келетін теңестіру арқылы бағалайды. Гигиеналық мөлшер атмосферадағы ПДК – ның концентрациясының рұқсат мөлшерін айтады. ПДК дегеніміз ол адамның және оның  келешек ұрпақтарына тікелей немесе басқа да бір жағдайларда онша жағымсыз әсер етпейтін адамның жұмысына, көңіл күйіне және санитарлық тұрмыстық жағдайларына әсер етпейтін концентрация  мөлшері.

Атмосфераның орташа тазалығын бағалау үшін оны бір  айлық мөлшерін (жыл) осы ПДК концентрациясымен теңестіріп көроеді. Әрине осы теңестірулер арқылы ПДК концентрация деңгейімен тура келуі оны өте жақсы деп бағалауға болмайды, себебі кейбір кезеңдері осы деңгейден асып кетуі мүмкін. Осыған байланысты тағы бір ластануды тексеру деңгейі көлемі бар, ол қысқаша уақыт аралық тексеру деңгейлері. Орташа 20 минут аралығында концентрация деңгейін барлық бір рет алынатын концентрация деңгейімен салыстыру.

Біркүндік және атмосфера  ауасының бір рет барынша мөлшерін гигиеналық мөлшерге келтіру «Елді  мекендер атмосфера ауасының ластануы ПДК ГИ 2.1.6.698.98 РК 3.02.036.99.

Атмосфераға өте көпмөлшерде  зиянды заттар бөлініп шығады. Оларды шығару түрлеріне қарай және оның көлеміне қарай үш топқа бөледі.

Бірінші топқа жататындар – шаң күкіртті газ, көміртегі оксиді, азот тотығы, негізгі қоспалар, олар қатты сұйық отындарды жағы процестері арқылы пайда  болады.

Екінші топқа жататындар – қоғасын, кадмий, сынап және басқа  улы заттар. Үшінші топқа – енетіндер  иісі өте өткір заттар немесе олардың  қоспалары олар өндіріс шығындыларында аздап болсада кездеседі.

ОҚО гидрометрология  орталығының мәліметтері бойынша  Шымкент қаласының қоршаған ортасының  атмосфераның ластану дәрежесі шаң  және формальдегид бойынша (талапқа  сай 20-2,7 ПДК және 3,3-5,4 ПДК бұл  барынша бір рет концентрациясы) ал, қалған ингредиенттер (азот диоксиді, көміртегі оксиді, күкірсутек және аммиак) бұлар көрсетілген мөлшерден аспайды (2006 ж мәлімет).

Азот пен көміртегі  оксидінің концентрациясының өсуі ТЕЦ- терде сұйық отынды көп пайдалану  нәтижесі бұған қатты отын жағатын жылыту қазандықтары мен жеке секторларда қосылады.

Ауа бассейінің ауыр металдарымен өте көп көлемде ластану ПКЗ  № 1 орналасқан ауданда байқалады (Абай көшесі) бұндағы ластауға себепші  АО ПК «Южполиметалл». Мұндағы орташа жылдық қорғасын концентрациясы 0,005 мг/м құрайды, бұл көрсетілген мөлшерден төмен.

Бірақ, мыстың ең жоғары көрсеткіш мағынасы – 2,5 ПДК, никель – 1,4 ПДК.

Қаланың ауа бассейінің тазалығын комплексті көрсеткіштер бойынша да – ИЗА 4 жүргізілді ол торт стационарлы бағытта жүргізіледі. Ол мына посттар (№№ 1, 2 , 3, 8) ол РД 54.02.186-89 «Атмосфера ластануын бақылау басшылығына» Москва 1991ж.

Шымкент қаласыбойынша  жасалған ИЗА бойынша 2006 жылы қаланың  атмосферасының ластану деңгейі – 11,8 құрайды бұл «Өте лас» деген «Методикалық көрсетілімдерге көрсетілген атмосфера ауасының ластануы оны  қоныстанушыға тәуекелділігі аз деген қортынды берген (Санкт-Петербург, 1995). Бұл  көрсетк іштер бойынша ластану жөнінен  төртінші орында тұр. [22] ИЗА – ның басқа қалаларда қандай екенін білу үшін тексеріс жүргізілген: Лениногроск -23, Алматы -15, Өскемен – 13, Орал – 2,5.

Ал экологиялық Ал, экологиялық шиеленушілік көрсеткіштері  бойынша, балл көрсеткіштері арқылы бағалану нәтижесінде 132 табиғи

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

антропогендік экология пайда болу факторлары бойынша Шымкент ең лас қала ретінде эколгиялық деңгейі өте қауіптілігі жөнінде өте лас 6 қаланың қатарына қосылады. (Досанова, 1996ж; КазНИИМС МГиОН РК). Теңестіру үшін ең сәтсіз балл қойылған қалалар: Қарағанды- 24,6; Екібастұз – 21,8; Шымкент – 21,6; Семей және ядролық сынақ аудандары – 16,3; Өскемен – 15,6, Алматы – 15,3.

Ауа бассейінің ең бұзылған жері ол магистарль жол тораптары  онда тынымсыз автокөліктердің қимылының  әсерінен ауа бұзылуда  (атмосфера  ластануын бақылау пунктері бойынша №№ 3 және 8). 2001 ж экологиялық тексеру материалдары «Менің атвокөлігімсіз қала» акциясы бойынша мынаны көруге болады:

Көлік тынымсыз жүріп  тұру кезінде немесе көлік жүрісін  уақытша тоқтатып арнайы құрылғылармен  өлшеу нәтижесінің көрсетуі бойынша, көлік тоқтаусыз жүріп тұрған кездегі көміртек оксидінің ең жоғарғы көрсеткіші – 17 мг/м болған, ал көлік жүрісін тоқтатқандағы көрсеткіш – 3 мг/м.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Формальдегид құрамының  ең жоғарғы деңгейі – 0,21 мг/м³ ал, акция кезінде ол 0,014 мг/м³ дейін төмендеген. Формальдегид концентрациясының мөлшері жаз айларында көтерілетіні байқалған, бұл көлік жүрісінің артуы және жол жағдайының нашарлығына байланысты.

Атмосфераның ластануын  төмендету мақсатында қаладағы барлық өндіріс орталықтары санитарлық мөлшерге сәйкес жобалануы тиіс, олар санитарлық тазалық сақтау аймағын жасау крек, оның аумағы мемлекеттік табиғатты қорғау әдістерінің есептеріне сәйкес  қабылдану тиіс. (СН № 1.01.001-97). [7].

 

Тасымалдаушы  көліктердің ауа атмосферасына әсері.

Тасымалдаушы  көліктің атмосфераны ластаушы қайнар көзі екенін сипаттау.

 

Автомобиль кәсіпорындары  өздерінің міндеттері мен жол  жағдайын ыңғайлуына қарай әртүрлі  типтегі автокқліктерді жасап шығарады. Өздерінің орындар жұмысы мен  міндеттеріне қарай автокөліктер адам тасушы, жүк тасымаолдаушы және арнай автокөліктер болып бөлінеді. Адамдарды тасымалдаушы автокөліктер олар арнайы адам тасу үшін жасалынған, оларға жеңіл көліктер жане автокөліктер арналған. [5].

8 – адамнан көп емес адам тасуға арналған автокөліктерді жеңілавтокөліктер дейді, ал 8 адамнан көп адам сиятын автокөліктерді автобус деп атайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жеңіл автокөліктер қозғалғышының  жұмыс көлеміне қарай және құрғақ массасына сәйкес мына класстарға бөлінеді: ерекше аз (1,2 мд²: 850 кг); аз (1,2-1,8 мд²: 850-1150 кг);  орташа (1,8-3,5 мд²:; 1150-1500 кг ; үлкен с 3,5 дм жоғары; 1700 кг дейін).

 

Қаланың ішінде жүруге арналған және қала арасына қатынауға арналған көпшілікті тасымалдау үшін арналған автобустарды қалалық автокөліктер дейді, ол қала мен қала арасына қатынауға арналған автобустарды қаларалық автобус дейді. Бұл автобустар адам отыратын орындар саны оның белгілі бір міндетіне қарай 10-80.

автобустар ұзындықтарына  қарай мына класстарға бөлінеді: ерекше кіші – 5 мдейін; кіші – 6 – 7,5 м; орташа – 8, 9,5 м; үлкен – 10,5 – 12м.

Жүк тасымалдаушы автокөліктерді олардың жүк көтеруші күшіне қарай  бөледі, яғни жүк қораб көтеру массасына қарай (т) жүк көтеру күшіне қарай олар мына классқа бөлінеді жеке аз 0,3-1т; аз – 1-3т; орташа 3-5 т; үлкен 5-8т; ерекше үлкен – 8 т жоғары.

Ал, арнайы автокөліктер олар тасымалдау жұмыстарын атқармайды. Оларға көшені тазалап, суаратын коммуналдық  қызметтеріне арналған автокөліктер, өрт сөндіруші автокөліктер, автокрандар және т.б. жатады.

Жол жағдайларына қарай  ыңғайландырылған автомобильдерді  жәй қарапайы және тар жерлерден  өтуге ыңғайластырылған автокөліктер деп бөледі. Біріншісі қарапайым  түрі бір,ал екіншісі  екі түрі үш бастаушы мостыларыбар, ол бұл автокөліктерге жолдың нашар жерлерімен және жолсызбен жүруге арналған.

Автокөлік қозғалғышының (двигателінің) типтеріне қарап оларды карбюраторсыз қозғалғыштар, газды, дизельді, электрлі двигательдер деп бөледі.

 

Қоршаған ортаны бұлдіруші  автокөліктер  шыққан ДВС газы, картер газдары, отын майының булануы жатады.

Іштен жану қозғалғышы деп  – бұл қуат қозғалғышын айтады, онда отынның химиялық қуаты механикалық  жұмысқа ауысады. Олардың пайдаланатын отындары түріне қарай ДВС бензинмен жұмыс істейтін немесе газбен немесе дизельмен жұмыс істейтін қозғалғыштарға бөлінеді. Жану әдістеріне қарай сұйық жанғыш ДВС қоспалары қысым арқылы жанатын (дизель) немесе ұшқын арқылы жанатын болып бөлінеді.

Автокөліктерден шығатын улы шығындыларға негізінен жататындар: жанып біткен газдар, картер газдары және сұйық отын булары.

Қозғалғыштан жанып  біткен шығынды газ (от) құрамы көмірқышқыл  тотығы – со; көмірсутегі – С_nH_m , азот тотығы- НО, альдегидтер, бензол пирен және күйе.

  Картер газдары бұлар жанған газдан қалған қоспалар, олар жақсы тығыздалмаған поршін сақиналары арасымен двигательдің картеріне өтеді немесе матор булары арқылы бөлінеді.

Сұйық отыннан бөлінген бұлар қоршаған ортаға двигательге  май құйған кезде ұшады.

Карбюратерлі двигательден бөлінетін шығындылар құрамы мыналар: жанған газ құрамы: СО-95%, С_nH_m – 55%, NO_x-98%, картер газдары С_nH_n1-5%, NO_x-2%, отын газдары - С_nH_m-40 % дейін.

Улы шығындылардың бөлінуіне  автокөліктердің техникалық жағдайына  байланысты болады. Егекр автомобильдің бос жүрісі жүйесін жөнге салмаса онда отынның жүзу камерасындағы деңгейі көтеріліп СН- шығындысын 30-50 % көбейеді және сонымен бірге цилиндр  поршин группасы тозып немесе оталдыру свечаларының бірі істемей қалады да двигательдің 4 цилиндірі СН шығындысын 100-200 % көбейтіп жібереді.

Двигательдің іштен  жану кезіндегі жанған газдың (от) улы  құрамы төмендегі 2.1. кестеде келтірілген.

 

2.1. Кесте. Қозғалғыштың  ОГ негізгі типті компонент  құрамдарының (жанармай – және  отпен қосылатын, дизельді – қосарлану арқылы жанатын)

 

Құрамдары	ДВС ОГ токсинді компоненттері сыбағасы
	Карбюраторлық қосылғыштар		Дизельді қосылғыштар
	В %	Жанармай кг 1000л не	В %	Жанармай кг 1000л не
1	2	3	4	5
СО	0,5-12,0	200 дейін	0,01-0,5	25 дейін
NOx	0,8 дейін	20	0,5 дейін	36
СnHm	0,2-3,0	25	0,009-0,5	8
Бенз(а) пирен	-	10 мкг/м3 дейін	-	-
Альдегидтер	0,5 мг/л дейін	-	0,001-0,009 мг/л	-
Сажа	0,04 г/м3 дейін	1,0	0,01-1,1 г/м3	3,0

 

2.3. Кесте. Рұқсат берілген  концентрация 

 

№	Зиянды зат	Рұқсат берілген концентрация, мг/м
		ПДКр.з ашық ауа жұмыс аймағында	ПДКсс елді мекендердегі атмосфераның орташа күндігі	ПДКмр максималды-бір реттік
1	2	3	4	5
1	(СО) көміртегі оксиді	20,0	3,0	5,0
2	(NOx) азот оксиді	2,0	0,04	0,085
3	Көміртегі (СnHm)	-	-	1,0
4	Бензин буы	юо
5	Альдегидтер: - формальдегид (СН2СРСНО)- акролеин	0,5 0,7	0,035 0,03	0,035 0,03
6	Күкірт тотығы (Күкіртті ангидрид SO4)	10,0	0,05	0,5
8	Бенз(а) пирен (С2Н12)	1,5х10-5	1х10-6	-
9	Сажа	-	0,05	0,15