Амазонка ойпаты, экологиялық проблемалар

Өсімдік тектес қоректің молдығы, тұақты жоғары t мен ылғалдың болуы, органикалық өнімдердің қарқынды түрде ызырауы тірі организімдердің тек ағашта, жерде, суда ғана емес, ауада да көп болуын қамтаасыз етеді. Ағаштар, бұтақтар, жапырақтар арасындағы кеңістік, ормандардың үстіндегі 50 метр биіктікке дейінгі аралық өте көптеген құстар мен жәндіктердің, жарқанаттардың иегігі. Сүйкімсіз жарқанаттардың тобы жәндіктерді, жемістерді жеп, тіпті жануарларға да қауіп төндіреді. Жарқанат вампирлер өздерінің үшкір азуларымен, кішкентай жарқанатты кеміріп, қанын сорып алады, кейде тіпті ұйықтап жатқан адамға да шабуыл жасайды.

Маймылдардың, жауқауаңдар мен пекаридің ең басты жауы, құстардың ішіндегі ең қауіпті жыртқыш – гарпия. Жемтіктермен, өлекселермен қоректенетін урубу-грифы өзінің санитарлық қызметін тұрғын үйлерге жақын жерлерде ерікті түрде атқарады. Құстардың өте әдемі дауыспен сайрауын гилея ормандарында сирек естисің, оның есесіне құстардың көбі өте жағымсыз дыбыс шығарады. Түрлі-түсті құстардың түсі әдемі гүлдердің жоқтығын толықтырғандай. Көк, алқызыл, көгілдір, көк-сары, жасыл-қызғылт, сұр түсті тангарлар қанатын жайғанда 1,5 м жететін ара тотықұсы, жасыл түсті ұсақ амазондар (оңтүстік Америкада тотықұстың 13 экземик түрі мекендейді), қарқылдауық сараң тукандар, виктория – регил жапырағының үстінде алтын түсті қауырсындарын жайған құтандар, салмағы 2-3 г болатын «ұшатын бағалы құстар» - колибрилер – бұлар тек Амазонканың алуан түрлі құстарының кейбір өкілдері ғана.

Игапоның құстары өз алдына ерекше қызығушылық туғызады - өте сирек кездесетін гаоциндер, олардың қауырсыны жоқ балапандары ағаш діңдерінде ежелгі құс археоптериксті еске түсіреді.

Гилея ормандары жәндіктер мен өрмекшілердің жүздеген мың түрлерінің мекені.

II тарау. Табиғат ресурстары

2.1 Минералды ресурстары

Жердің қойнауынан алынатын пайдалы қазбаларды минералды ресурстар деп атайды.

Пайдалы қазбалар – жер қыртысындағы табиғи минералды заттар, техниканың қазіргі дамуы жағдайында, жер қойнауынан экономикалық тұрғыдан өте тиімді алынып, халық шаруашылығында табиғи күйінде не өңделгеннен кейін қолданылады. Қазіргі кездегі шаруашылық минералды шикізаттың 200 түрін қолданады. Амазонка ойпатының ең басты байлығы – мұнай, газ, және кенді пайдалы қазбадан қалайының мол қоры бар.

2.2 Агроклиматтың ресурстар

Дүние жүзіндегі шиеленіскен азық-түлік проблемасын шешудің ең басты шарты ауыл шаруашылығы өндірісін тиімді ұйымдастыру, жергілікті жердің климаттың ресурстарын дұрыс есепке алмай оны ұйымдастыру мүмкін емес. Климаттың жылу, ылғал, күн сәулесі сияқты элементтері, сол сияқты топырақтың құрамындағы қоректік заттар өсімдіктің өсіп өнуі үшін қажетті шарттар болып табылады, яғни ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің басты шарты. Сондықтан агроклиматтың ресурстар деп, ауыл шаруашылығы өнемдерін өндіру үшін, қажетті климаттың ресурстарды түсінеміз.

Жылу қоры шексіз, барлық жерді 8000 0 тіпті 10000 0. Өсімдіктер жыл бойы өсіп өнеді, ең суық айдың орташа t0 –сы +20 0C-дан төмен түспейді. Мәдени өсімдіктердің тропиктік, экваторлық түрлері өсіріледі – кофе ағашы, какао ағашы, құрма пальмасы, банан, маннока, батат, кассава, хика ағашы.

Тура күн радиясының мөлшері жоғары болғандықтан, көп ярусты агроценоздарда, кейде әдейі қалтырылған биік ағаштардың көлеңкелерінде өсіреді. Қоңыржай белдеудің өсімдіктері тек биіктаулы аударда, ыстық белдеудің шегінен тыс жерлерде ғана өседі.

2.3 Су ресурстары

Су ресурстары – бұл пайдалануға жарамды өзендердегі, көлдердегі, мұздықтардағы, жер астындағы тұщы су. Дүниежүзілік шаруашылықтағы судың маңызын бағалау өте қиын. Экономиканың барлық салаларында су пайдаланылады: энергтикада электр энергиясын, өндіреді, ауыл шаруашылықтарда егістік жерлерді суарады, өндірісте, тұрмыста және т.б. Су ресурстарын қатынас жолы ретінде, балық шаруашылығын өркендету үшін, демалыс орындары аймақтары ретінде қолданады.

2.4 Жер ресурстары

Жердің табиғат ресурсы ретінде ерекшелігі, оның құнарлылығы болып табылады. Тек жер ғана, оның ең беткі құнарлы қабаты – топырақ қана биомасса өндіруге қабілетті. Топырақтың құнарлылығы оны дұрыс, ұқыпты, тиімді пайдаланғанда ғана артады. Ал дұрыс күтіп, баптамаса, жердің құнарлылығы жойылып, топырақ қабаты бұзылады, жарамсыз жерге айналады. Амазонка ойпатында егістік агроландшафтылары бар – жоғы бүкіл ойпат ауданының 1-2% ғана алады. Амазонка ойпатының агротабиғи қуаты өте төмен, өйткені ылғалды экваторлық ормандарды ауыл шаруашылығы мақсатында игеру өте күрделі. Бірақ қалыптасқан жағдайдың ең басты себебі – осы өңірді мекендейтін мемлекеттердің экономикалық, әлеуметтік дамуының төмендігі, мамандығы бар еңбек ресурстарының жоқтығы, қазіргі заманға сай ауыл шаруашылығы өндірісіне қол жеткізу үшін қажетті қаражаттың жоқтығы.

III тарау. Табиғатты қорғау және табиғат ресурстарын тиімді пайдалану проблемалары

Экосфера жағдайында өсімдіктердің әсері өте маңызды десек, бүкіл дүниежүзінің фитомассасының 85% құрайтын Амазонияның өсімдіктері, ормандары шешуші екені түсінікті.

Шынында, Амазонияның ормандарының дүниежүзілік су айналымындағы, көмірқышқыл газы мен оттегі айналымындағы маңызы өте жоғары.

Дүниежүзінің ормандары дүниежүзінің су режимімен климаттың басты ерекшеліктерін реттеп отырады. Экваторлық ормандар биологиялық алуан түрліліктің қоймасы, жануарлар түрлерінің 50% мен құрлықтың 6% өсімдіктер дүниесін сақтап отыр. Ормандар дүниежүзілік ресурсқа отын көзі, қағаз, дәрі-дәрмек, бояу, каучук, жеміс түрінде де үлесін қосуда.

Адам баласы шаруашылық әрекетінің нәтижесінде 10 миллион квадрат километр орманның көзін жойды, бұл құлықтағы фитомассаның 36% деген сөз. Орманды құрытудың ең басты себебі, халық санының өсуіне қарай, егістік пен жайылым жерлердің ауданын ұлғайту қажеттігі туындады.

Ылғалды тропиктік ормандардың аумағына қоныстану және антропогендік әсер ету біртіндеп жүзеге асты. Ең алғаш осындай ормандар зонасына адамдардың қоныстануы Оңтүстік – Шығыс Азия мен мұхиттық аралдарда 25-40 мың жыл бұрын, амазонияда – 10 мың жыл бұрын, африкада – 3000 жыл бұрын, Мадагаскар мен Жаңа Зеландияда бұлардан кейінірек басталған. Қоныстанушылар негізінен аңшылар мен терімшілікпен айналысатын тайпалар болғандықтан ормандағы әсері мардымсыз болды. Бірақ соңғы 200 жыл ішінде бұл зонада плантацилық ауыл шаруашылығы пайда болып, қант құрағы, темекі, кофе, какао, чай, кокос жаңғағы, майлы пальма сияқты өнімдерді сату үшін өсіре бастады. II дүниежүзілік соғыстан кейін ұзын, түзу, қатты ағаш сүрегіне деген сұраныс пайда болып, көбейді. Осы кезден осындай ағаш сүрегін өндірудің технологиялық әдістері жасалып, 1950 жылдан бері ағаш сүрегінің экспорты 16 рет өсті. Сол сияқты бұл аймақтағы халық саны да өсіп, ормандардың азаюына, ормансыздануға әкеп соқты.

Амазонканың бойындағы ормандардың көп бөлігі жойылды деген пікір кең тараған. Бірақ әр түрлі зерттеушілердің берген бағалары бойынша, ормансыздану жылдамдығы жылына 15—20 мың квадрат километрді көрсеткен, осы аймақты игеру кезінен, яғни 1970 жылдан бері ормандардың жалпы жойылуы бүкіл орманның 6% құраған, яғни бұл 5 миллион квадрат километр жердегі орман болған.

Амазониядағы ормансыздану көлемінің бағасын Д. Скоул (АҚШ) өз әріптестерімен мынадай қатынас арқылы көрсетеді.

чо = впл – 3 вл + ввл

б9л жерде чо – чистое обезлесение -таза ормансыздану

впл – вырубка первичного леса - алғашқы орман ағаштарын кесу

звл – зарастание вторичным лесом – екінші орман ағаштарының өсуі

ввл – вырубка вторичного леса – екінші орман ағаштарын кесу

Орманның «игерілген» яғни кесілген жерлері, орманның іші емес, экваторлық ормандар мен саванналардың шектесетін аймақтары, Амазонияның Оңтүстік батысындағы Мату – Гросу мен Рондония штаттарындағы жерлер.

Амазонияның экваторлық зонасындағы антролпогендік ландшафтылардың кеңеюіне жол құрылысы да басты роль ойнауда. Мысалы, 1950 жылы Белем – Бразилия автомобиль жолы салынғаннан кейін, 2 млн. артық адам ондаған жылдардың ішінде осы жолға таяу жерлерге қоныстанған.

Негізгі жолға қосымша тармақтар орманның ішіне қарай 80 км-ге дейін еніп Бразилияда салынып жатыр. Содан кейін жер беті әрқайсысы 100 га болатындай етіп бөлініп, негізгі жолға шығады.

Амазония ормандарының азаюының басқа бір себебі – су қоймалары мен бөгеттердің салынуы, пайдалы қазбалардың кен орындарын игеру мен өңдеу.

Амазония алабында орналасқан кейбір мемлекеттердің орман алаптарын шаруашылық тұрғыдан игерудің мемлекеттік бағдарламасы бар. Ылғалды тропиктік ормандардың азаюына әкеп соқтыратын өте көптеген себептер бар. Олардың бірқатарына мыналарды көрсетуге болады:

а)  Ірі мал өсіруші фирмалар мен, қоныстанушы – шаруалардың жаңа жерлерді жайылым, плнтация, егістік жер жасау үшін игеруі.

Б) Жаңа жолдардың салынуы, аймақты ары қарай отарлап игеру үшін тірек болып тбылады.

Игерудің ең басты қиындығы – орман өсімдіктерінен тазартылған жерлерге, өсімдіктердің тез қаулап өсуі. 5 - 10  жылда кесілген ормандардың орнында биіктігі 8 метрге жететін 50 – 75 түрлі ағаштар өскен.

Сондықтан нақты ормансыздану ауданы, жыл бойы кесілген орманның көлемінен аз болады.

Орманды кескеннен кейінгі проблема, ол жерді ауылшаруашылығына жарамды жер ретінде тұрақты пайдалану. Амазонияда орманнан тазартылған жерлер бар жоғы 5 жыл ғана өңделеді, 5 жылдан кейін топырақтың құнарлылығы кеміп, ол жерді тастауға тура келеді.

Ағаш сүрегін дайындау. Тропиктік ормандарда ағаш сүрегі бағалы өсімдіктерді таңдап кеседі. Оларды орманнан жолға шығару кезінде, орманның маңызды бөлігіне зақым келеді.

Зерттеушілердің мәліметі бойынша, бір кесілген ағашты жолға шығарғанда, екі ағаш өледі не зақым келеді екен (кейде тіпті одан да көп).

Сондықтан ағаш дайындау кезіндегі геоэкологиялық нәтиже – орман аумағының қысқаруы емес, орман көлемінің азаюы емес, ормандардың деградациясы.

Ылғалды экваторлық ормандарды тиімді түрде игерудің қиыншылығы өте көп. Биогенді заттардың негізгі массасы ағаштарда болғандықтан, ағашты кескеннен кейін оларда жойылады, топырақтың түзілуі, қалыптасу жылдамдығы баяулайды.

Ормандағы ағашты кескеннен кейін ашық жерлердегі топыраққа күн сәулесі тура түседі, нөсер жаңбырлардың топырақты шаю әрекеті күшейеді.

Ылғалды тропиктік ормандардың топырағында фосфор мен калий тапшы, ал құрғақ тропиктерде – азоттың тапшылығы байқалады.

Құнарлы топырақтар арнайы жердерде, мысалы жанартаулардың беткейлері мен өзендердің жайлмалары мен сағасында болады.

Тұтастай алғанда, жылдың жауын-шашынның мөлшері қаншалықты көп болса, ылғалды маусым ұзаққа созылса, соғұрлым ауыл шаруашылығын жүргізу қиынға түседі.

Экожүйедегі табиғат компоненті байланыстарының өте күрделі болуына қарай, ондағы шамалы өзгеріс өте болжаусыз нәтижелерге апарып соқтыруы мүмкін. Мысалы, ағаштың белгілі бір түрінің құрғақшылық маусымда кейбір өсімдіктердің өмір сүруі үшін шешуші маңызы болуы мүмкін. Ондай түрлер ерекше назар аударуды қажет етеді.

Д. По мен Д. Сейерс (Англия) бойынша, ылғалды тропиктік ормандар орналасқан аудандарды басқарудың басты принциптері:

1. шаруашылық жобаларды жүзеге асырудың барлық кезеңдерінде геоэкологиялық шектеулерді еске алу

2. орманның өмір сүруі мен байланысты емес, тропикалық орманға деген қажеттіліктерді қанағаттандыру жергілікті халықпен әңгімелесіп, шаруашылық жобасына жан-жақты баға бергеннен кейін ғана беріледі.

3. тропиктік орман жерді пайдаланудың басқа түріне, тек тропиктік орманды пайдалану тиімсіз екені дәлелденгенде ғана айналады.

4. Деградацияға ұшыраған орман ғана шаруашылық мақсатта пайдаланылады, табиғи орман қлпында сақталуы тиіс.

5. Ормандағы негізгі міндеті – биологиялық алуан түрлілілікті сақтайтын немесе су жинау алаптарында суды қорғайтын функция атқаратын аудандарға ерекше мән берілуі керек.

3.1 Өсімдіктер дүниесі және адам

811 млн. гектар жерді алып жатқан орманды алқап еліміздің баға жетпес ұлттық байлығы. Орман – жер шарының ең басты өндіргіш күші, оның тіршілік қабаты – биосфераның негңзгң энергетикалық базасы. Құрлықтың өсімдіктер дүниесінің 90 %-ы орман болғандықтан, табиғат жағдайының қалыптасуына әсер етуші процесстердің күн радияциас мен көлігі қышқыл газының жұтуы, оттегінің бөлініп шығуы транспорация т.б. параметрлері жоғары. Ірі масштабты табиғат процесстерін басқаруды орман ерекше орын алады.

Орман байлығының санитарлық гигиеналықө және емдік қасиеті ерекше, сонымен қатар орманның қоршаған ортаға табиғатқа беретін сұлулық, эстетикалық маңызына баға жетпейді. Орман атмосфераның химиялық құрамын қалыпты тұрақты жағдайда болуының негізгі факторы әсіресе оттегі көміртегі және азоттың мөлшерінің бір шектарға орман бір жылда 5-10 тонна көмірқышқыл газын сіңіріп, 10-20 тонна оттегін бөліп шығаратын анықиталған, сондықтан да орманды планетаның «жасыл өкпесі» деп атайды. Табиғат балансындағы орманның алоатын орны ерекше, себебі орман жапырақтары, ағаш қабықтароымен бұтақтары топыраққа түскен соң бактериялардың қатысуымен тыңайтқышқа айналады. Фотосинтез процессінің нәтижесінде өсімдіктер дүниесі өте белсенді, ерекше химиялық қосылыстар түзеді, ғалымдар орманды алқаптың ауа құрамында 300  га жуық химиялық қосылыстарды хош иіс тудыратын эфир майларының түрін анықтаған. Қылқан жапырақты ормандар мен қайың, және верба ағаштарының кейбір сорттары атмосфераны химиялық газдармен ластанудан сақтайды. Сондай-ақ орманның өндірісі қалдықтарының кейбір компоненттерін сіңіру қабілетінің қоршаған ортаны қорғауда маңызы зор. Қылқан жапырақты ормандар ауадағы ауру тудыратын микробтарды өлтіретін, сөйтіп «ауаны сауықтандыратын» фитонцид деген зат бөледі. Үлкен қалаларда қоршай өскен орманды парк белдеуі қала үшін таза ауаның қоры, әрі қаланы шаң тозаңнан, желден, дауылдан қорғайды.