Валюталық жүйе: мәні, түрлері, элементтері

Экономикалық  бірлік және даму ұйымының (ЭБДҰ) елдері белгілі деңгейде валюталық шектеу тәжірбиесін қолдануына тура келді. Бұндай шараны енгізудің қажеттілігі  екінші дүние жүзілік соғыстың әсерінен туындады. 50 жылдары валюталық шектеу, экономикалық өсуді қолдау мақсатында, мемлекеттің оған белсенді араласуына негізделген саясатының құрамына кірді. Капитал қозғалысына шектеу қою 80  жылдың    аяғына  дейін кеңінен қолданылды.

Қаржы секторының тиімділігін жоғарлату және ұлттық нарықтың және оның құралдарының тартымдылығын  қамтамасыз ету валюталық қатынасды  либерализациялауды талап етті. Қолданыстағы шектеулер нарықтың бір бөлігінің  нашарлауына, халықаралық аренада  қаржы құралдарының бәсеке қабілеттігінің төмендеуіне, қаржылық қызмет шығындарының өсуіне алып келді. Валюталық қатынас  нәтижесінде орта және шағын бизнес дискриминациясы болды: несие ұйымдары ірі және трансұлттық компаниялармен жұмыс істеуге тырысты.       

ЭБДҰ  тәжірбиесі, тұрақсыздық жағдайында қатынас тиімділігінің төмендейтінін  көрсетті. Қаржылық сектордың жоғары деңгейде дамуы,  капитал қозғалысын әкімшілдік әдіспен қатынасдың нәтижелілігін  төмендетеді. Ал керісінше, капитал  нарығы нашар дамыған елдерде  валюталық қатынас өте тиімді болған, мысалы, Греция және Исландия елдерінде. /4/

Көптеген  елдерде либерализациялау процесі  ұзақ уақытқа созылды. Соғыстан кейінгі  кезеңде ағымдағы операциялар шотының толық конвертациялануға көшуі 10 жыл уақытты алды. Испания мен Португалия ХВҚ Жарғысының VIII бабына тек 80 жылдың аяғында, ал Турция мен Греция 1990-1993 жылдары қосылды. Капитал операциялары шоты бойынша шектеулерді алып тастау да ұзақ уақытты қажет етті.

Либерализацияға өту Канада елінде көп уақытты  қажет етпеді: 1950 жылдың қыркүйек айынан 1951 жылдың желтоқсан айы. Сондай-ақ, Германия мен Ұлыбритания да осындай  уақыт аралығын қажет етті.

80 жылдың  орта шенінде либерализациялау  процесі біршама жылдамдатылды. 1986-1987 жылдары Франция, Финляндия,  Норвегия және Швеция елдері  қолданыстағы шектеулерді төмендетіп, 5 жылдан кейін валюталық қатынасды толығымен қолданыстан шығарып тастады. Италия либерализациялау процесін екі жыл ішінде аяқтады. Бұл, біріншіден, 1988 жылы ЕО елдері үшін либерализациялауды міндетті етіп жасаған, Директива күшінің енуімен, екіншіден, қаржы секторының дамуымен, үшіншіден, қатынас өзектілігінің төмендеуімен түсіндіріледі.

Либерализациялау  процесі толығымен аяқталған  елдерге, валюталық шектеу тәжірибесіне қайтадан оралу өте қиынға түседі. ХВҚ жүргізген зерттеулері, әкімшілік шектеулерді қолданған елдерде, инвесторлар тәуекел үшін жоғары төлемді талап етеді. Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады, күйзеліс болған кездің өзінде валюталық қатынасға қайта оралудың қажеті жоқ. Парсы шығанағында болған соғыс кезінде Турция капиталы үлкен көлемде сыртқа ағылды, бірақ өз валютасының конвертациялануына ешқандай шек қойған жоқ. Елдің либерализация қағидаларын ұстануы, ұлттық валютаға деген сенімнің қайтадан артуына және капиталдың қайтадан қайтауына әсер етті.

ЭБДҰ  елдері, либерализациялау процесін күйзеліске ұшырау тәуекелі төмен және кез-келген бизнестің негізгі элементі болып  табылатын операциялардан бастады. Сондықтан, шетелге жіберілетін  тікелей инвестициялар бірінші  кезекте либерализацияланды да, ал портфельді инвестициялар кейінге  қалдырылды. Сондай-ақ, сауда несиелеріне  шектеуді алып тастау, қаржылыққа қарағанда  біршама кейінірек жүргізілді.

Либерализациялау  процесін жылдамдату кезінде бұндай құбылыстар байқалмады. Турция ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді капитал жолындағы  барлық кедергілерді бір уақытта  өзгертті. Италия мен Испания акциямен және бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға шектеулерді бір  уақытта өзгертті.

Резидент  еместерге ұлттық валютада қарыз  ұсынуға қойылатын шектеулер  өте ұзақ сақталды. Шетелге ұлттық валютада деноминирленген бағалы қағаздарды шығаруға қойылатын шектеулер ұзақ уақыт өз күшін жойған жоқ. Бұл  операцияларға қатынас жүргізу  Франция, Швейцария және Германия елдерінде 90 жылдың басына дейін сақталған.

Дәстүрлі түрде ЭБДҰ елдерінде заңды тұлғалар жүргізетін валюталық операцияларға қойылатын шектеулерді алып тастау, жеке тұлғалардың валюталық нарықтағы операцияларын либерализациялауды қарастырады. Бұл, халықаралық капитал нарығына өту халыққа қарағанда, корпоративті сектор үшін өзекті болып табылатынымен түсіндіріледі. Несие ұйымдары мен қаржы институттары валюталық операциялар жүргізуге қойылатын шектеулерден экономиканың нақты секторы қабылдағаннан кейін босатылды. 90 жылдың бас кезіне дейін,  пруденциалды қатынас нормалары банктің ашық валюталық позициясының мөлшеріне шектеулерді ұстап тұрды.   

Либерализациялауды жүргізгеннен кейін, көптеген елдерде (оның ішінде, Швеция, Франция, Ұлыбритания) капитал ағынының интенсивтілігінің кенеттен көбеюі байқалды. Бірақ та, таза капитал ағыны көлемінде айтарлықтай өзгерістер байқалмады.  /5/

Шектеуді  алып тастағаннан кейін, капитал  қозғалысындағы күйзелістердің болмауы  келесідей факторлармен түсіндіріледі:

• Валюталық қатынас өте тиімді болған жоқ;
• Кейбір шектеулер іс-жүзінде қолданыста болған жоқ, сондықтан оларды алып тастау ешқандай нәтиже бермеді;
• Капиталдың сыртқа ағуы, уақыт өте бұрын сыртқа шығарылған капитал есебінен жабылып отырылды;
• Валюталардың шектеуден болсатылуына инвесторлардың сенімінің артуы шетел капиталының ағымының көбеюіне алып келді.

Қаржы реформасын жүргізу және пруденциалды қатынасдың қатаң нормаларын белгілеу қажеттілігін, Финляндия тәжірбиесі дәлелдеп отыр. Капитал ағынының қозғалысын либерализациялау, 1986 жылы тұрақты экономикалық өсу кезеңінде жүргізілді. Жағымды макроэкономикалық жағдайы кезінде  тәуекелді басқару механизмі жеткілікті деңгейде дамымады.

Аталып  кеткен мысалдар, экономикалық тұрақтылық және реформа процесінің аяқталуы, либерализациялау процесінің дұрыс  жүргізілуінің негізі болып табылатынына дәлел болып отыр. Егер, либерализациялауды қолайлы жағдай болған кезде жүргіземіз деп кейінге қалдыратын болса, онда қолайлы сәтті өткізіп алуы мүмкін.  Мүмкін, осы себепке байланысты, көптеген елдер, инфляция деңгейінің төмендеуін және аталған шарттардың орындалып  болуын күтпей-ақ, валюталық қатынасды  кең масштабты және жылдам либерализациялауды қабылдады. 

Шетелде депозиттер ашуға қойылатын шектеулерді алып тастау нәтижесінде, табысқа салық салу мәселесі туындады. Кейбір елдер, мысалы, Дания және Швеция елдері салық қызметкерлеріне,  тек ел ішіндегі коммерциялық банктерден ғана емес, сондай-ақ сырт елдегі банктерден, олардың пайыздық табысы және дивидендтері туралы ақпараттарды талап етуге өкілдік берді. Бұл жүйе Италияда да қолданылады.

Жалпы алғанда, дамушы және өтпелі экономикасы бар  елдердің қаржы-банктік жүйесіндегі  ахуалдардың нәтижесі, капитал қозғалысын либерализациялаудың осы елдердің экономикасына қарама-қарсы әсер тигізетінін көрсетіп отыр. Бір жағынан, капитал қозғалысын либерализациялау ішкі дамуға және халықаралық еңбек  бөлінісіне белсенді қатысуға мүмкіндік  берсе, ал екінші жағынан, бұл мүмкіндіктерді жүзеге асыру аймақтық және глобальды  тенденциясы бар рационалды ішкі макро және микроэкономикалық саясатты синхронизациялау деңгейіне байланысты болады.

Әлемнiң өзгермелi валюталық режимге өтуi салдарынан ревальвация  сипатында өзгерiстер болды, ұлттық шеңберде жүргiзiлетiн  бұп процесс аймақтық сипаттық шараға айналды.

Валюталық нарықтар уақтылы есеп айырусыларды жүзеге асыруды,   валюталық қаражаттарды бiршама тиiмдi пайдалануын, валюталық  операцияларға қатысушылардаң валюталық  бағамдар айырмасы түрiнде пайда  алуын, валюталық тәуекелдердi сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеудi, валюталық  саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем айналымына қызмет етедi.

Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк  ерекшелiгi барлық елдер үшiн жалпыға  бiрдей қабылданған төлем құралының  болмауында. Сондықтан да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу-сату формасында бiр валютаны екiншi бiрiне айырбастау болып табылады.

Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең алдымен  сатылған тауарлар және көрсетiлген қызметтер  үшiн валюталвқ түсiм алған  экспортерлардан; сатып алған тауарлары  мен көлiк және кеме компанияларынан  алынған қызметтерi үшiн төлемдерi төлеуде импорттерден; сондай-ақ көрсеткен  қызметтерi үшiн фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлiк және банктiк  комиссия түрiнде валюталар алатын сақтандыру қағамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиенi және оған есептелген пайызды және т.б. қайтаруға  мiндеттемесi бар заңды және жеке тұлғаладан туындайды.

Валюталық бағам-басқа елдiң ақша бiрлiгiне қатысты сол елдiң ақша бiрлiгiнiң қатысты сол елдiң ақша бiрлiгiнiң бағасы. /10/

    Валюталардың баға белгiленiмi  айырбас үшiн ұсынылған екi ақша  бiрлiгiнiң шектi қатынасын анықтауға  мүмкiндiк жасайды. Валюталық баға  белгiлеу түрi валютаның жағдайына,  оның бағамының деңгейiне әсер  етпейдi, өйткенi валюта бағанының   мәнi қалады,ал оның формасы  өзгередi.

Нарықтық экономикада банктер  монополистерге айналады және барлық қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен  шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының  аясына ғана кіреді

Валюталық бағам валюталық жүйенiң  негiзгi реттеушiсi.     

Валюталық бағам – бiр елдiң ақша бiрлiгiмен шетелдiк ақша бiрлiгiмен немесе халықаралық валюталық бiрлiкпен берiлген бағасы.

Валюталық бағамның құндық негiзгi валютаның  сатып алу қабiлетi болып табылады. Бұл  экономикалық категория тауар  өндiрiсiмен және тауар өндiрушiлерiмен  дүниежүзiлiк нарықтағы өндiрiстiк  қатынастарды бiлдiредi. Құн тауар  өндiрiсiнiң экономикалық шарттарының  жалпылама мазмұны болғандықтан, әртүрлi елдердiң ұлттық ақша бiрлiктiң  салыстыруы өндiрiс және айырбас  процесi қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгiзiлген. Тауарлардың  және қызметтердi өндiрушiлер мен  сатып алушылар валюталық баған  көмегiмен ұлттық бағаларды басқа  елдердiң бағаларымен салыстыру  нәтижесiнде белгiлi бiр елде қандай да бiр өндiрiстi дамытудың немесе күрделi қаржы жұмсаудың тиiмдiлiк  дәрежесi анықталады.

  Ғылыми тұрғыдан қарағанда  5 түрлi валюталық бағам жүйелерi  бар: еркiн (таза) қалқу; бекiтiлген  бағамдар; мақсатты аймақтар; гибридтi (аралас) валюталық бағам жүйесi.

  Еркiн қалқу жуйесiндегi валюта  бағамы нарықтық ұсыныс пен  сұраныстың әсерiнен қалыптасады.  Бұл жерде валюталық форекстiк  нарық нағыз нарық моделiне  жақындатылған: қатысушылардың көлемi  сұраныс жағында да үлкен жүйедегi  кез-келген ақпарат лезде жеткiзiледi  және нарықтың барлық қатысушыларына  қол жетерлiк, орталық банктердiң  бұрламаушы ролi әлсiз және  тұрақты емес.

  Басқарылатын қалқу жүесiнде  валюта бағамына сұраныс пен  ұсыныстан басқа, орталық банктер  де үлкен әсерiн тигiзедi, сондай-ақ, әр түрлi уақытша (мерзiмдiк) нарықтық  бұрмалаулар.

  Бекiтiлген бағамдар жүесiне  Бреттон-Вудтiк валюта жүйесi (1944-1971ж.ж)  мысал бола  алады.Онда барлық  валюталардың бағамы долларға  ауытқу шегi +/-1%-пен бекiтiленген, ал доллар бағамы алтынға мықты  байланысты болды:алтынның 1 троялық  унциясына=35 доллар. /4/

  Мақсатты аймақтар жүйесi  бекiтiлген валюттық курстар идеясын  дамытады.Одан басқа бұл түрге   Европа валюта жүйесiнiң қатысушы  елдерiн валюта бағамдарының жұмыс  iстеу режимiн жатқызуға болады.

       Гибридтi валюталық  бағамдар жүйесiмне қазiргi валюталық  жуйе мысал болады. Онда валюта  бағамының еркiн қалқуын iске  асыратын, тұрақтылық аумағы бар  елдер. 

      Валюталық бағамдардың  әр түрлi белгiлер боынша жiктеуге  болады.

       Валюта нарығында  қолданылатын айтарлықтай маңызды  ұғымдардың бiрi нақты және  номиналды валюта бағамы ұғымы  болып табылады.

       Нақты валюта  бағамына сай келетiн валютада  алынған екi елдiң тауар  бағаларының  қатынасы ретiнде анықтауға болады.

         E_r - нақты валюталық бағам

         P_h - iшкi нарықтағы бағалар

         P_f - шетелдiк нарықтағы бағалар

         E_n - номиналды валюталық бағам.

Валюта бағамы бірнеше классификацияға  бөлінеді. Оны біз 5-ші кестеден көре аламыз.

 

 

Кесте 2 – Валюта бағамының классификациясы.

 

Критерийлер	Валюталық бағам
Бекiту тәсiлi	Қалқымалы Бекiтiлген Аралас
Есеп  айырысу тәсiлi	Тең құқықтық (паритетный)
Келiсiмдер түрi	Жедел келiсiмдiк Спот-келiсiмдiк Своп-келiсiмдiк
Белгiлеу(нұсқау) тәсiлi	Ресми Бейресми
Валютаның сатып алу қабiлетiнiң паритетке қанынасы	Жоғарылатылған Төмендетiлген Паритеттi
Келiсiм қатысушыларына қатынасы	Сатып алу бағамы Сату бағамы Орта бағам
Инфляцияны ескеру, есептеу бойынша	Нақты Номиналды
Сату әдiсi бойынша	Қолма-қол сату бағамы Қолма-қол емес сату бағамы Валюта айырбастаудың  көтерме        бағамы Банкноттық