Валюталық жүйе: мәні, түрлері, элементтері

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Қазақстан Республикасында валюта жүйенің қалыптасуы

Рынокқа өту  кезеңiнде  Қазақстан  егемендi  ел  ретiнде  өзiнiң  саяси  дамуы  кезеңiнде  ұлттық валюталық жүйесін құрып  және валюталық  саясаттарын жүргiзуi  керек. Қазақстанның  алдында  шетелдермен  дербес  валюта  қатынастарын құрумен   қатар  халық  шаруашылығын  қайта  құру  оны  нарық  рельстерiне  түсiру  мәселелерiн  бiрге  шешу  мiндеттерi  тұр.

Қазақстан  1992  жылдың  шiлдесiнде  ХВК-ға (Халықаралық валюталық  қорға) мүше  болып  кiргеннен  бастап  өзiнiң   валюта  қатынастарын  «Ямаика валюта  жүйесiнiң»  құрылымдық  қағидаларымен  қордың  жарғысына  сәйкес  қалыптастыруда. Валюта  қатыныастарын  ұйымдастырушы  үшiн  1993   жылдың 14  сәуiрiнде  “Валюталық  реттеу  туралы” алғашқы  заң  қабылданды. Ол  кезде  Қазақстанның ұлттық валютасының болмауы және Ресей валюта  аймағында  болғандықтан  шетелдермен  жеке  валюталық  байланыстар  жоқтың  қасында  болатын.  Жоғарыда  аталған  заңға қоса, “ Қазақстан  республикасының  ақша  жүйесi  туралы ” 1993  жылдың  13  желтоқсандағы  заң; “Қазақстан  Республикасының  ұлттық банкi  туралы ” 1995 жылдың  30  наурыздағы  заң; “Асыл  тастар  және  қымбат  бағалы  метелдармен  байланысты  қатынастарды  мемлекеттiк  реттеу  туралы”   1995  жылдың  20  шiлдедегi  заң; сонымен  қатар  ҚР  Президентiнiң  Жарлықтары  үкiмет  қаулылары  мен  ұлттық  банк  басқалырымен нормативтiк  активтiлерi.

Ұлттық валюта жүйесiнiң  негiзiн осы мемлекеттiң заңымен  бекiтiлген ақша бiрлiгi құрайды. Қазақстанның ұлттық валютасы Елбасының 1993 жылғы 12 қарашасындағы “Қазақстан ұлттық валютасын  енгiзу туралы” жарлығы негiзiнде 1993 жылдың 15 қарашасынан бастап айналымға теңге енгiзiлдi. Осы ұлттық валютамыз теңгенің шыққан күнінен бастап Ұлттық валюталық жүйенің толық қанды қызмет етуі басталды деп айтсақ болады. /2/

 Қабылданған  заң   бойынша ырқына  жiберу  деңгейiне  сәйкес  келiп  кейбiр жағдайларға   байланысты  дамып  келе  жатқан  валюта  қатынастарына  тiптi  қарама – қайшы  сипатта   болды. 1996  жылы  24  желтоқсанда   Қазақстанда  “ Валюталық   реттеу  туралы ”  жаңадан   заң  қабылданды.  Қазақстан   заңдары  бойынша  валюталық   обьектiсi  болып  шетел  валютасы, шетел  валютасындағы  бағалы  қағаздар, валюталық  құндылықтарды,  аффинирленген  алтын  мен   басқа  металдарды  республикаға  әкелу, алып кету  және  жiберу  тәртiбiн  белгiлеу  болып   есептелiнедi.

Нарыққа өту  кезеңiнде  Қазақстан  егемендi  ел  ретiнде өзiнiң  саяси  дамуында валюталық саясат жүргiзуi  керек. Қазақстанның  алдында шетелдермен дербес  валюта  қатынастарын құрумен   қатар халық шаруашылығын  қайта құру  оны нарық рельстерiне  түсiру  мәселелерiн бiрге шешу  мiндеттерi

Қазақстан  валюталық  бақылауды  валюталық  бақылау  органдары  және  олардың  агенттерi  жүргiзедi. Валюталық  бақылау  органдары  болып  заң  бойынша  валюталық  бақылау  қыметiн   жүргiзетiн  ұйымдар, валюталық  операциялар  жүргiзетiн өкiлеттi  банктер  жүргiзедi. 

Валюталық реттеу және валюталық бақылауда Қазақстан Ұлттық Банкi басты мекеме болып табылады және «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы бойынша келесі қызметтерді атқарады: /1/

• Қазақстан Республикасында шет ел валютасының және шет ел валютасындағы бағалы қағаздар айналысының аясы мен тәртiбiн белгiлейдi, шет ел валютасында операциялар жүргiзуге қажеттi шектеулер енгiзедi, соның iшiнде осындай операциялар мен сыйақы ставкаларының көлемiне де енгiзiледi;
• Резиденттердiң және резидент еместердiң Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтармен операциялар жүргiзу ережелерiн белгiлейдi;
• Валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және Қазақстан Республикасынан әкету және жiберу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетел банктерiнде шоттар ашу тәртiбiн айқындайды;
• Қазақстан Республикасының валюталық заңдарына сәйкес валюталық операцияларды, валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты қызметті лицензиялау, валюталық операцияларды тiркеу және олар туралы хабарлау, айырбастау пункттерiн тiркеу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ айырбастау пунктiнiң тiркеу куәлiктерiн бередi және олардың қолданылуын тоқтата тұрады;
• Қазақстан Ұлттық Банкiнiң басқармасы айқындайтын тiзбеге сәйкес Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының шетел валюталарына ресми бағамын белгiлейдi;
• Алтын-валюта активтерiн құрайды және солармен операциялар жасайды;
• Мемлекеттiк органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне сәйкес Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резидент еместер орындауға мiндеттi валюталық операциялар бойынша есепке алудың және есептiлiктiң тәртiбi мен нысандарын белгілейдi;
• Банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық заңдарын бұзу фактiлерi анықталған жағдайда, банктiк және валюталық заңдарда көзделген санкцияларды қолдануға құқылы;
• Жасасылған мемлекеттiк шарттарға сәйкес шетелдiк және халықаралық ұйымдармен шет ел валютасын тартады;
• Қазақстан Ұлттық Банкi валюталық реттеу және валюталық бақылау жөнiнде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да функцияларды орындауға құқылы.

Ұлттық  банк бұл пайыз өсірулерді капитал  келуіне мәселелер туғызбайды. Себебі, Қазақстанға капитал ағымы пайыз  қойылымына байланыссыз болып отыр. Оның мөлшері жеткілікті деңгейде сақталуда. Яғни ол тікелей шетел инвестицияларына қатыссыз, ал спекулятивті капитал  ағымдарына керісінше тосқауыл қояды. Сонымен қатар Қазақстандық банкаралық рынок әлемдік рыноктарға соншалықты интервенцияланбаған, бағалы қағаздар  нарығында нақтылы қысқа мерзімді капиталдар кездеспейді, өйткені қазақстандық пайыздар оларды ынталандырмай отыр.

1999 жылы еркін құбылатын  айырбас бағамының енгізілуі  принцип бойынша валюталық бағам  деңгейін еркін нарықтық жағдайда  анықтайтынын білдіреді. Яғни, валюталық  бағам сұраныс пен ұсыныстың  нақты арақатынасын қамтып көрсетуі  тиіс. Валюта бағамының деңгейі  төлем балансының тұрақты міндеттіне  сәйкес деңгейде, яғни ерекше  қаржыландыру болжай алмайтын  жағдайда жеткізу қажет болғанда  Ұлттық банк валюталық нарықты  бейтараптандырады. Осындай мақсатты  көздеген Ұлттық банк Қазақстан  теңгесінің құнсыздануын инфляция  деңгейінде тұруы үшін валюталық  бағамды реттейді. Құбылмалы валюталық  бағамның тәртіптемесіне көшкенге  дейін Ұлттық банк теңгенің  айырбас бағамының жоғарғы шегіне  бақылау жасап отырды.  Сол  уақытта нарық негізінен «төмеге»  бағыт алып тұрған. Валюталық  бағамның өзгеруіне және сауда  балансының оң сальдосына ие  болуына байланысты Ұлттық банк  теңгенің долларға ара қатынасына  қаарй деңгейін көрсете отырып, төменгі шегін қорғайды.

Соңғы 2010 және 2011 жылдары елімізде айналыста жүрген жалпы ақша жиынының өсуіне қарамастан (2010 жылы 1650,1 млрд. теңге, ал 2011 жылғы 6 айдың көлемі 1833,3 млрд. теңге) ұлттық валютамыз теңгенің тұрақтылығы сақталуда. Бұл өз кезегінде экономиканың өндіріс салаларының дамуын, елде халық табысының өскендігін, экспорттық сальдоның оң нәтижеге шыққандығын білдіреді. /13/

Қазір ұлттық валютамыз  теңгенің АҚШ доллары бойынша  айырбас бағамы 150-151 теңге шамасында сақталуда және долларға қатысты соңғы уақыттарда нығаюда. Бұл Қазақстан экономикасы үшін үлкен жетістіктердің бірі болып отыр.  

Ұлттық  банк бұл пайыз өсірулерді капитал  келуіне мәселелер туғызбайды. Себебі, Қазақстанға капитал ағымы пайыз  қойылымына байланыссыз болып отыр. Оның мөлшері жеткілікті деңгейде сақталуда. Яғни ол тікелей шетел инвестицияларына қатыссыз, ал спекулятивті капитал  ағымдарына керісінше тосқауыл қояды. Сонымен қатар Қазақстандық банкаралық рынок әлемдік рыноктарға соншалықты интервенцияланбаған, бағалы қағаздар  нарығында нақтылы қысқа мерзімді капиталдар кездеспейді, өйткені қазақстандық пайыздар оларды ынталандырмай отыр.

Ұлттық  банк арқылы коммерциялық банктерминималды резервтік талаптарға жауап беруге міндетті болады. Ақша-несие саясатының басты жетістіктерінің бірі Қазақстанда  валюталық режимді ары қарай  либеризациялау. Валюталық режим  либеризация  жоспары бойынша  2010 жылы 1 қаңтардан бастап резидент еместердің капиталдық операцияларына толықтай либеризация жүргізуде. Бұл өз кезегінде валюталық операцияларды ұлттық валюта теңгенің толық қанды қызмет етуін қамтамасыз етеді. Айырбас бағамына қатысты саясатта Ұлттық банктің алдағы уақыттарда қандай да бір белгіленген шаралармен емес, еркін қалқымалы айырбас бағамы саясатын жалғасытра береді. Осылайша қазақстандық барлық қаржы жүйелермен бірге еліміздің Ұлттық банкі өзінің дамуы барысында сапалы түрде жаңа кезеңге өтті. Ол дамыған елдердің ақша-несие саясаты стандарттарына өте бастауымекн көрініс табуда.  Бұл стандарттардың негізі валюта режимдерін либеризациялау және инфляциялық таргеттеу принциптері, банкаралық төлем карточкалары жүйесін дамыту, қаржы жүйесіндегі алдағы уақыттардағы даму және тұрақтылықты сақтау, сонымен қатар Қазақстан Республикасы төлем жүйесін дамыту концепциясы.

Ұлттық  банк Қазақстан Республикасының  валютасын шет ел мемлекеттерiнiң  ақша бiрлiктерiне айырбастау бағамын  анықтау тәртiбiн белгiлейдi. Қолма-қол  ақшаның айналымы олардың банк кассасына  үздiксiз оралып отыру жолымен  жүзеге асады. Сондай-ақ бүгінде Ұлттық банк шетел валюталарын сатып  алуда монополист болып табылып, елдің ақша айналысын заңдылықтармен ұйымдастырылған тәртіптермен жүргізіп, реттеп отырады. 

Сондай-ақ Қазақстан экономикасының валюталық жүйесіндегі соңғы  әрі басты  өзгеріс 2009 жылы 15 қарашадан бастап айналысқа жаңа теңгелердің шығуы. Ұлттық валютамызды былай өзгертудің қажеттігі оның қорғаныштарының әлемдік стандарттарға сай болуы, шетел валюталарымен тен дәрежеде көрініс табуы болып табылады. Сонымен қорыта келе ұлттық валютамыз теңге жылдан-жылға ұлттық экономикамен бірге халықаралық валюта жүйесінде өзінің рөлін арттырып келе жатқандығына көзіміз жетеді.

2.2 Валюталық конвертациясына өтудің  әлемдік тәжірибесі

Көптеген  дамыған елдер валюталық қатынастың либерализациялануына, еркін қалқымалы  бағамға, валютаның конвертациялануына толығымен өткеннен кейін және капитал  қозғалысына қойылған шектеулер  алынып тасталынғаннан кейін  80-ші жылдары  эволюциялық жолмен өтті. Либерализациялау процессінің күшті катализаторы болып бірыңғай нарық концепциясын және европалық интеграцияны тереңдетуді бекіту табылады. 1988 жылы Европалық одақ капиталдың еркін қозғалуын қарастыратын құжатты қабылдады.

Дамушы  елдердің және өтпелі экономикасы бар  елдердің түрлі халықаралық ұйымдарға  кіруі, өздеріне белгілі бір міндеттемелерді  жүктеуін білдірді. Халықаралық Валюталық  Қор Жарғысының VIII бабы ағымдағы операциялар  бойынша валюталардың конвертациялануын  қамтамасыз етуді талап етті. /8/

1998 жылы  Шенген келісіміне қол қойылды,  бұл келісімге сәйкес Европалық  Одақтағы 15 елдің ішінен 13 ел (Ұлыбритания  мен Ирландиядан басқа) ішкі  экономикалық қызметтің жеңілдік  режимін белгіледі. Осы ережеге  сәйкес экспорт-импорттық операцияларды,  сәйкес министрліктердің (экономика,  сыртқы істер және қаржы, сауда  және т.б.) ұсынуы бойынша қызмет  атқаратын өкілетті делдалдар  (орталық банк, қаржы министрлігі,  девизді банктер) бақылайды. Кейбір  елдерде, ішкі сауда сферасындағы  операцияларды бақылайтын арнайы  мекемелер құрылған (Италияда –  валюталық операциялардың Италиялық  бюросы, Швейцарияда – Федералды  одақ, Швецияда – Ұлттық одақ, Бельгия және Люксембургта –  Бельгия-Люксембургтік әкімшілік  комиссия және т.б.).

Тауар экспортынан  түскен түсімді міндетті түрде сату Ирландия мен Швецияда қолданылады, мұнда валюталық түсім өкілетті банктердің біреуіне сатуға ұсынылады. Бельгия, Швейцария және Португалияда экспорттан түскен валюталық түсімдер кез-келген мақсатқа қолданылып қана қоймай, сондай-ақ шет елде қала береді.

        Бұл процесс Шығыс Европа елдеріне де тән. Мысалы, Венгрияда* экспорттан түскен түсім еркін айырбасталатын валютаға түсетін болса, алынған түсім міндетті түрде өкілетті банктерге өткізілуі қажет және түскен күннен бастап 8 күн ішінде ұлттық валютаға айырбасталуы қажет және керісінше.

Кейбір  жағдайларда экспортерлер валюталық  түсімдерді белгілі бір мерзім ішінде қайтаруы қажет, мысалы Болгарияда – бір ай, Польшада – екі ай ішінде. Ол банкаралық валюталық нарықта сатылынуы мүмкін. Шоттағы қалдықтарды резиденттер өз еркі бойынша қолданады (Румыния). Басқа елдерде (Венгрия) экспорттық түсімдерді қайтару уақытын шектеу қолданылмайды. Бұл жағдайда, ішкі саудалық қызметпен айналысатын кәсіпорындар ұлттық банкке экспорттық операциялар бойынша төленбеген талаптарды көрсететін есеп берулерді ұсынуы қажет.

90 жылдары  болған көптеген ахуалдар, экономисттер  мен саясатшылдарды валюталық  қатынасға деген көз-қарастарын  қайтадан қарастыруға алып келді.  Бұған, сондай-ақ бірқатар елдер  де әсер етті: Чили, Индия, Қытай,  Малайзия.

Оңтүстік-Шығыс  Азия елдерінде ұлттық валюта бағамы ірі сауда серіктестерінің қоржынына  қатысты белгіленеді. Нарықтық механизмінің әсер етуі жағдайында валюталық операцияларды  либерализациялау позитивті сәт  болып табыла отырып, сондай-ақ дамушы және де дамыған елдер үшін өте тиімді.