Валюта жүйесі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ..................................................................................................................3

1. АҚША ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ   ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ............................................5

1.1. Қазақ даласыдағы ақша құралының тарихы..........................................5

1.2. Қазақстан Республикасының алғашқы ұлттық валютасының пайда болуы.......................................................................................................................8

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ   ВАЛЮТА ДАМУЫМЕН ҚАЛЫПТАСУЫ...........................................................................................,,,,,,,11

2.1. Ұлттық банктің қалыптасуы.....................................................................11

2.2. Қазақстан Респбликасының мақсаттары мен міндеттері....................17 

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ   ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МАҢЫЗДЫ МӘСЕЛЕСІ................................................20

3.1. Валюта ресурстарының маңызы..............................................................20

3.2. Валюталық реттеудің мақсаттары мен міндеттері...............................23

3.3. Қазақстан Республикасындағы инфляция ерекшеліктері..................30

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................32

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................34

КІРІСПЕ

Жалпы бұл курстық жұмыста осы қазіргі Ұлттық валюта жайлы ғана емес, жалпы қазақ даласына ақша ұғымы қалай?, қашан? келгені жайлы жазылған.

Өткен тарихсыз мемлекет болуы, сонымен қоса оның негізгі символдары, қызметі болуы да мүмкін емес.

     Алайда халықаралық қатынастарға мемлекеттің қатысуы және ұлттық валюта — теңгені нығайту үшін бүкіл ел ауқымында да, сондай-ақ Қазақ-стан Республикасы құрамындағы әкімшілік-аумақтық құрылымдар деңгейінде де  орталықтандырылған  валюта  қорлары құрылады.

Мемлекеттің, мемлекеттік емес сектордың валюта ресурстары валюталық операциялар жасалынған кезде қалыптасып, пайдаланылады.

Қазақстан Республикасының халықаралық  экономикалық қатынастарын дамытуда орталықтандырылған валюта қорларын қалыптастыру және пайдалану арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды қаржылық реттеу маңызды рөл атқарады. Сыртқы экономикалық қызметтің ырықтануы жағдайында валюта түсімдерінің негізгі көлемі кәсіпорындардың меншігінде болады.

        1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының Президенті, үкіметі, Жоғары кеңесі Қазақстанға өз валютасын енгізу қажеттігін түсініп, шегіне жеткен құпия жағдайда Қазақстанның ұлттық валютасының пішінін (дизайн) дайындайтын топ құрып, оны басып шығаратын  шетелдік фирмамен  келісімге қол қойған. 1993 ж. наурызында Англияда «Харрисон және ұлдары» атты жеке фирмада қажетті мөлшерде ұлттық валюта – 1,3,5,10,20,50 және 100 теңге – дайындалып, Алматыға жеткізілген.

        1993 ж. 12 қарашасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан Республикасында Ұлттық валюта енгізу туралы» Жарлық шығарды.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік  алғаннан кейін көп реформа жүргізді.

Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банктік жүйенің қызмет етуі бойынша бағдарламада қарастырылған шаралар іс-жүзінде толығымен орындалды. Осыған орай, бағдарламаға сәйкес "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы" және "Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар төмендегідей  Жарлықтары шықты.

1997 ж. 6 наурызда "Заң күші бар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы", 1997 ж. 28 сәуірде "Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік кызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары қабылданды.

Валюталық бақылау Қазақстан Республикасында валюталық бақылау органдары және агенттері арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Заңына сай валютаны ретке келтіру міндеттерін жүзеге асыру құқығы бар Мемлекеттік органдар, Қазақстан Республикасындағы валюталық бақылау органдары болып табылады.

Валюталық бақылау органдары өз міндеттерін жүзеге асыру үшін валюталық бақылау агенттерін жұмысқа тартады және олардың тиісті тапсырмаларды орындауы үшін біршама құқықтарды береді.

1. АҚША ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ   ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

1.1. Қазақ даласыдағы ақша құралының тарихы

Қазақ халқының байырғы заманнан бері  барлық тауар өндірушілер мен сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысын қамтамасыз еткен ақшасының тарихы тым тереңде жатыр. Ең алғашқыда ақша орнына гректер мен римдіктерде, славяндар  мен моңғолдарда – мал, ертедегі Русьте, Скандинавияда – аң терісі, Қытайда – шай, Абиссинияда – тұз жүрсе, қазақ даласында тауар тоқты, саулық қоймен бағаланды. Ал, енді біздің заманымыздан бұрынғы 5-6 ғасырда ежелгі ақ ғұндар бір бетіне эфталгин ( түркі – руни ) жазуы бар теңгелерді жасап, сауда айналымында пайдаланады. 6-8 ғасырдың бірінші жартысына дейін-ақ Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалар күміс, алтын теңгелерді құйса, 6-8 ғасыр аралығында  Суяб, Ақбешім қалаларында теңге шығарылып, Испиджаб қаласында арнайы теңге сарайы жұмыс істеді. Осы қалалардың және кезінде талай-талай керуен жолдары түйіскен ірі сауда орталығы болған көне Отырардың орнына жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған теңгелерге назар аударсақ, қазақ ақшасында ұқсастық та айырмашылық та көп.

  Мысалы, бұл теңгелердің кейбірінің үстінгі бетінде секіргелі тұрған арыстан, астыңғы бетінде садақ пен дүниенің төрт бұрышын мегзеген түркілердің тайпалық таңбасы бейнеленсе, екінші бір тобында түркінің Ана әулетінің таңбасы бедерленіп, соғды жазуы өрнектелген. Қазіргі уақытта археологиялық қазба жұмыстары толық көлемде әрі жиі болып жатыр. Осы мәліметтерге сүйене отырып,  Әл-Жадид сарайында құйылған ( 1377-1396) мыс ақшаларды алып  қарайықша, арабша жазу, оюлармен безендірілген. Алайда қазақ жеріндегі сауда-саттықта ақшаның басқа да түрлері пайдаланылды. Біздің заманымыздың 704-766 жылында Тараз шаһарында құйылған теңгелердің бетінде “Түркінің көк ханының теңгесі” деп те

жазылды. Қазақ халқы-өнер шеберлеріне өте бай. Оның топырағында  туған көркем  қолөнер бұйымдарының небір озық түрлері қанша ма жылдар бойы елмен бірге жасасып келеді. Бұл қасиет оның теңгелеріне де тән. Он екінші ғасырдың басында Отырарда жасалған Мұхаммед ибн Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта үлкен сұранымда пайдаланылды. Қазір Отырар қаласының орынынан табылып отырған мұндай теңгелер Қазақ ақшасының тарихы жөніндегі зерттеулерді одан әрі байытуда. Бұл орайда белгілі ғалым К.М. Байпақов былай дейді: “Отырардан табылған күміс көмбе халықаралық сауданы зерттеу үшін аса маңызды, маңызы жағынан өте сирек олжалардың қатарына жатады. Өзінің құрамы жағынан олар ақшалай-заттай нәрселер, көмбе жиынтығындағы теңгелер: Шығыс Түркістанның – Алмалық, Еуропалық Қырымның, Кіші Азиялық –Сивастың, Кони мен Тебриздің, Қазақстанның теңге жасау сарайларынада соғылған, жалпы саны 233 теңге, ал тазалаудан кейінгі жалпы салмағы 470 грамнан асады”.   Ең бастысы, 1271жылғы Масуд – бектің ақша реформасынан кейін, Қазақстанда  ақша айналысына жаңа жол ашылды. Қазақ даласында мұнан кейінгі ақша реформасы 1321жылы жүргізіліп, ол « Кебек хан реформасы» деп аталды.    Бұл ақша да күмістен шыңдап жасалынды. Ал салмағы  8 граммнан асқан жоқ. Өзбек хан, Жәнібек хан, Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың тұсында олардың есімімен Алтын Орда теңгелері шығарылды. Қазақстанда Масудбек, Кебек ханнан кейінгі атақты ғалым Ұлыбек ақша реформасын жасады. Бұл – 1428 жыл.

  Алайда қазақ ақшасының алғашқы шығу, даму тарихында Отырар қаласының алатын орыны өте айырықша. Ол жөнінде тіпті Өзбекәлі Жәнібеков ағамыздың өзі кезінде былай деп жазған: “Сауда –саттықтың қарыштап дамығаны сонша дала тұрғындары бұрынғыдай тек қыпшақ жылқысымен, түйесімен, қойымен ғана емес, Орталық Қазақстан кеніштерінен алынатын металмен, өсіресе күміспен, бағалы аң терілерімен, шегрен көнімен, қолданған басылған киізбен, текеметпен, ер-тұрман, садақ

қорабымен сауда жасаса, отырықшы-егінші қауым оларға астық, металл заттарын, қару-жарақ, киім-кешек, мата қолтума бұйымдарын ұсынатын болған. Тіпті ІХ-ХІІ ғасырларда осылай қанаттана бастаған тауар-ақша қатынастары бірте-бірте тікелей тауар алмасуын да тығыстыра  түскен. Отырар сауда, керуен жолдарының түйіскен жерінде, Қазақстандағы отырықшы күнкөріс пен көшпелі тіршілік шегінде орналасқандықтан, ХІІ ғасырдың ортасына қарай-ақ мұнда ақша соғатын орын жұмыс істеп, алтын, күміс, мыс теңгелер шығара бастаған. Әсіресе, ХІІ ғасырдың аяғында Масуд-бектің ақша реформасынан кейін қала шаруашылығы жанданған.”

1.2.   Қазақстан Республикасының алғашқы Ұлттық валютасының  пайда болуы.

Ұлы Жібек жолында орналасқан Қазақстанда бүкіл мемлекет дәулетінің кепілдемесі, басты құн белгісі-ақша ерте заманнан айналымға шыққанымен, саяси тәуелсіз мемлекет ретінде Ұлттық валютасы – теңгенің өмірге келген кезі – 1993 жылғы 15 қараша.

  Кеңес империясы құлап, Қазақстан жеке ел болып, шаңырақ құрған кезде оның алдында өз елтаңбасы мен байрағын жасап, әнұранын шығару қажет болды. Бұл мәселе 1991 жылы Жоғарғы Кеңесте қызу талқыланып, Ұлттық валюта – теңгені  шығару да басты әңгіме тақырыбына айналды. Өйткені, кез-келген елдің Ұлттық валютасы болмаса ол дербес мемлекет болып саналмайды.

Осыған орай қаржыгер-мамандар  Англия, Германия, Испания тәрізді мемлекеттерге іс-сапарға барып, ақша шығару ісімен танысып та қайтты. Сол тұста Қазақстан валютасының жобасын сурет түрінде жасауға талпынғандар да болды. Ұлттық валютамыздың авторларының бірі, академик Хайролла қажы Ғабжелелов айтады:

-         Бұл кезде біздер, қазақстандық бір топ суретші-дизайнерлер бірлесе “Дизайн орталығы” Жауапкершілігі шектеулі серіктестігін құрып, Ұлттық валюта жасау жөніндегі мемлекеттік заказды қабылдап алуға

                                                     7

-         белді бекем будық. Сол жылдары Жоғарғы Кеңестің депутаты болған Тимур Сүлейменовпен  Ұлттық банкінің төрағасы Ғалып Байназаровқа барып кірдік. Әңгіме үстінде алдын-ала жасаған эскиздерімізді көрсеттік. Қаржыгерлер біздермен келісім-шарт жасаспағанымен, біздің ұсынымызды мақұлдады. Содан біз Жоғарғы Кеңестің  Алматыдағы тау бөктеріндегі бір саяжайын алып, төрт жігіт теңгенің алғашқы үлгілерін сызып, өрнектеуге кірістік. Ең басында барлық істі бірге бастаған төрт жігіт – Тимур Сүлейменов, Ағымсалы Дүзейхан, Мендібай Алин және мен болатынмын. Кейін Ағымсалы өзінің денсаулығына байланысты кетіп қалды да, Меңдібай екеуіміз барлық жұмысты бірге атқарып, қандай қиындықта да жұбымыз жазылған жоқ. Сол кежде Қайырбек Сүлейменов Президент кеңесшісі  еді. Бізге сол кісіні бекітіп беріп, ол әлсі-әлсін жұмыс  барысымен танысып тұрды. Шығыс халқында, оның ішінде қазақтарда жеті  саны қастерлі ғой. Біз Ұлттық валютамызға жеті адамның бейнесін салып, оны Жоғарғы Кеңесте құрылған арнайы комиссиясының талқылауына ұсындық. Олар мақұлдағаннан кейін Ұлттық валютамыздың үлгісі Қазақстан Республикасының  Президенті Нұрсұлтан  Назарбаевқа  апарылып көрсетілді. Біз дайындаған Ұлттық валютамыздың үлгісі Елбасымызға ұнап, 1992 жылғы 27 тамыз күні Тимур Сүлейменов, Меңдыбай Алин, Ағымсалы Дүзелхан және мен Англияға жүріп кеттік.

         Ұлттық валютамыздың авторларының бірі, академик Хайролла қажы Ғабжалеловтың айтуы бойынша, алғашқысында елу теңгеге Президентіміздің бейнесі салынып, келесі бетіне ғашық суреті бейнеленген екен. Алайда Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: “Менің бейнемді Ұлттық валютаға салмай-ақ қойындар, ұят болады”- деп, бұлардың ұсынысынан бас тартыпты.

   Қазақстан Республикасы Ұлттық валютасының үлгісін жасаушылар Англияға келгеннен кейін оларды ақша жасау фабрикасының Бас директоры

Дэвид Синклайр мен дизайнер студиясының басшысы Джон Уокер және арнайы аудармашы қарсы алды, олар кәсіпорын қасындағы жақсы қорғалған үйге орналастырылды.

  Мұнан кейін оқу басталып, мамандар әлемдік валюталар, оны қолдан жасаудан қорғау, дайындау технологиясы  туралы әңгімелер өткізді. Сөйтіп, қазақстандық топ бүкіл дүние жүзі валютасының барлық жасалу құпиясын оқып үйренді. Сол әрбір деталын  жеке-жеке  сызып шығу  қажет екендігі белгілі болды. Тамыз, қараша, желтоқсан айларында бірнеше рет Англияға барып қайтқан қазақстандық валюта үлгісін жасаушылар осынау сапарларының арасында Испанияда болып, 1993 жылдың  30 наурызында Лондонда “Харисон және оның балалары” фирмасында Ұлттық валютамыз – теңгені шығаруға деген мемлекеттік заказды орындауға кірісті.

  Ақиқатын айтар болсақ, Ұлттық валюта жасау жұмысы өте қиынға түсті. Өйткені әрбір портрет металға қолмен өрнектеліп салынуға тиіс.

  Ал, олардың кез-келгенін жасауға 4 аптадан 7 аптаға дейін уақыт қажет. Бір сөзбен айтқанда, ақша шығару жұмыстарының тең жартысы металл өрнегі. Негізінен, Англияда жеделдетілген түрде 14-15 жыл оқып, ақша  металын өрнектеу жұмысын жете меңгерген  хас шеберлер 17-18 адам ғана болып шықты. Олардың ішінде Джон деген кісі нағыз шебер болғанына қарамастан, қазақстандық валютаны жасай алмай қиналғанын көрсең. Себебі, шетелдік валютадағы портреттерді жасағанда суреттегі көздің айналысын ойып өрнектеу арқылы бейненің сыр-сипаты берілсе, қазақстандық  валютада адамның  бейнесі бүкіл болмыс-бітімімен берілуге тиіс. Не керек, көп қиналса да Джон ақсақал қазақтың Әл-Фарабиінің де, Абайы мен Абылай ханының да суретін металға ойып, жасап шықты ғой.

Сарапшыларымыздың айтуынша, Қазақстанның Ұлттық валютасы –теңге өте сапалы валюта. Ол айналымға шығарылысымен-ақ халықаралық барлық көрмелерде өте жоғарғы бағаға ие болды. Сол себепті әрі халықаралық қарым-қатынасты жақсартуға сүбелі үлес қосқаны үшін кезінде “Харисон

және оның балалары” фирмасы Англия королевасының алтын белгісімен марапатталды да.

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ   ВАЛЮТА ДАМУЫМЕН ҚАЛЫПТАСУЫ