Тұтыну несиесі және оның формалары мен түрлері

    Кіріспе 

    Несие – ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. «Кредит» деген  сөз, «қарыз», «несие» деген «kredo»- сенемін деген мағына беретін  латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда  болған кезінен бастап қарапайым  формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде  болады. Алғашқы несие табиғи түрде  қоғамның даулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.  

    Нарықтық  экономика дамыған сайын несие  түрлері де көбеюде. Соның ішінде тұтыну несиесіне келетін болсақ,оның негізгі мақсаты-халыққа тұтыну тауарларын сатуды ынталандыру, халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту. Тұтыну несиесі  бөлшек саудамен тығыз байланысты: біріншіден, тауар айналымы өскен  сайын, несие көлемі де көбейеді, себебі тауарға деген сұраныс несиеге  деген сұранысты тудырады. Екіншіден, төлем қабілеттілігі бар халықтың сұранысын тудырады. Бұл байланыс әсіресе қазір, нарық тұтыну тауарлармен  қанаққан сайын нығая түспек. Жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап  және оның эволюциясын түсіндіріп береді.

    Несиенің  бұл түрі қымбат және ұзақ мерзімге тұтынатын тауарларды мысалы: автокөліктерді, жиhаздарды сатып алуға қолданылады. Тауар бағасы жоғары болған сайын, несиенің бұл түріне де сұраныс көбейеді. Дамыған елдерде несиенің жартысынан көбі автокөлік сатып алуға беріледі. Қалған тауарларды көбінесе қолма-қол ақша арқылы сатып алады.

    Тұтыну  несиесі тауар формасында және ақшалай  берілуі мүмкін. Соңғы кезде, Қазақстанда  ақщалай берілетін тұтыну несиесі  өріс алуда. Олар көбінесе машина және ұзақ мерзімге қолданылатын тауарлар алуға, үйлер салуға, сатып алуға  және  тағы басқа да мақсаттарға  беріледі.

    Жалпы тұтыну несиесінің көлемі халықтың тұрмыс жағдайын және кәсіпкерлердің тауарларын өткізуге үлкен ықпал жасайды.

    Дамыған елдерде тұтыну несиесі үлкен  роль атқарады. Ол тауарларға деген  сұранысты, оларды өндіруді көбейтуге  және сатуға ынталандырады. Тұтыну несиесін көбінесе табысы орташа жұмысшылар қызметкерлер пайдаланады. Жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге қолданатын тауарларды несие  арқылы сатып алған қымбатырақ болғанымен, төленетін соманы біртіндеп өтеуге мүмкіндік алады.

    Қазіргі уақытта Қазақстандағы тұтыну несиесі  де, оның бір түрі болып табылатын  ипотекалық несие де дамудың жаңа сатысында.

    Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – «Казкоммерцбанк» АҚ-ның жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге тұтынатын тауарларды сатып алу мақсатында берілетін тұтыну несиесімен байланысты экономикалық несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесіне талдау жүргізу.

    Курстық жұмыстың мақсаты - тұтыну несиесінің экономикалық мәнін, жеке тұлғалардың тұтыну несиелерін қандай мақсаттарға алатынын және тұтыну несиесінің берілу тәртібімен танысу болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін мынандай міндеттемелер алға тартылады:

• тұтыну несиелерінің түрлеріне зерттеулер жүргізу;
• жеке тұлғалардың несиелік қабілетін бағалау әдістеріне сипаттама беру;
• несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ету формаларын талдау;
• шет елдік тәжірибелерді қарастыру.

   Курыстық  жұмыстың міндеті - экономикалық негіз  бен пайда болу талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтау  және оның эволюциясын түсіндіріп беру.

   Курстық жұмыстың өзектілігі – тұтыну несиесінің нарықтық экономикадағы ролін айқындау және халықтың несиені пайдаланудағы тиімділік жолдарын қарастыру.                    

   Курстық жұмысты жазудың әдістемелік ретінде батыс елдерінің, Ресей Федерациясының, Қазақстан Республикасының ғалымдарының ғылыми еңбектері қарастырылды. Сонымен  бірге   тұтыну   несиесін  пайдаланудың құқықтық  негізі  болып табылатын Қазақстан Республикасының заңдары мен  заң  актілерімен толтырылды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    1 Тұтыну несиесі және оның әлеуметтік-экономикалық маңызы

1. Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның мәні

    Несие қатынастарының нақты көрінісін  несиенің формалары мен түрлері  сипаттайды. Несиенің мазмұны мен  түрі диалектикалық бірлікте болады. Өндірістік қатынастардың өзгеруі  несиенің мазмұны мен оны қолданылатын түрін өзгертеді.

    Несиелеу  принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.

    Несиелеу  принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік несиелердің  берілуі, пайлдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне  байланысты банктік несиелеодің  берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелігі және т.б. анықталады.

    Несиенің  қайтарымдылығы оның экономикалық категория  ретінде басқа да тауарлы-ақшалай  қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан  да қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.

    Тұтыну  несиесі - бұл, жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу, тұрмыстық қажеттіліктерін өтеу мақсаттарына және қамтамасыз етілу, мерзімділік, төлемділік, қайтарымдылық талаптарына сәйкес берілетін коммерциялық немесе банктік формадағы несиелер. Несие алушы-халық, ал несие беруші-әртүрлі өндіріс орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкін. Тұтыну несиесі коммерциялық несие формасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемін кейінге қалдырып тауар сату) және банктік несие формасында (яғни тұтыну тауарларын сатып алуға ақша беру- ұзақ қолданылатын тауарлар-жиhаз,жеңіл машиналар,тоңазытқыштар, теледидарлар және т.б.) беріледі. Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдал да болуы мүмкін.

    Банктік тәжірибеде несие бойынша жай  және күрделі сыйақы есептеу фрмулалары қолданылады.

    Коммерциялық  банктер төмендегідей қажеттіліктерді  қанағаттандыру мақсаттарына тұтыну несиесін береді:

    -ұзақ мерзім қолданатын тауарларды сатып алу мақсатына. Мысалы: пәтер, автомобиль,жиhаз, телевизор, тоңазытқыш, және басқа да техникалар сатып алу үшін берілетін тұтыну несиелері. Несиелеу процесінде банктер тауарларды сатушыларға тауардың құнының 70-75%-ын төлейді. Ал несиеге берілген тауар кепіл ролін атқарады. Берілген несие сомасы қарыз алушымен несие келісім шартында көрсетілген график бойынша өтелуі тиіс;

    -кейін сатылатын немесе лизингке берілетін құралдарды,тауарларды жалға алу мақсаттарына берілетін тұтыну несиесі;

    -тұрғын үйлерді салуға және сатып алуға берілетін несиелер;

    -несиелік карточка бойынша сатып алынған тауарлардың төлем мерзімін ұзартуға берілген несиелер,егер бұл жағдай несиелік карточканы пайдалану келісім шартында қарастырылса;

    -қозғалмайтын мүлік, автокөлік және ұзақ мерзім қолданылатын тауарларды сатып алу және кәсіпкерлік қызметке байланыссыз және оқу үшін, емделгелі үшін төлем жүргізу мақсатына берілген несиелер.

Экономикалық  мазмұны жағынан тұтыну несиесі  банктік несиесінің бір түрі, оның объектілері жеке тұлғалардың тұтыну талғамымен тікелей байланысты, яғни халықтың тұрмыс жағдайының деңгейімен анықталады.

    Тұтыну  несиесінің  негізгі мақсаты- халыққа  тұтыну тауарларын сатуды ынталандыру. Бұл несие түрі бөлшек  саудамен тығыз байланысты: біріншіден, тауар  айналымы өскен сайын, несие көлемі де көбейеді, себебі тауарға деген  несиеге деген сұранысты  тудырады. Бұл тәуелділік әсіресе қазір  айқын көрінеді.

      Дамыған елдерде тұтыну несиесі  үлкен роль атқарады,тауарларға  деген сұранысты,олардың өндірісін  көбейтуді және сатуды ынталандырады.  Тұтыну несиесін көбінесе табысы  орташа жұмысшылар мен қызметкерлер  алды. Жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге  қолданатын тауарларды несие  арқылы сатып алған қымбатырақ  болғанымен, төленетін соманы біртіндеп  өтеуге мүмкіндік алады. Әр  елдегі тұтыну несиесінің даму  дәрежесін салыстыратын болсақ, оның даму деңгейі әр елде  әр түрлі сатыда екенін көре  аламыз. Соңғы зерттеулерге сәйкес,көбінесе  тұтыну несиесі банктермен берілетін  несиелердің ішінде ең табысты  түрі болып табылады,мысалы,әлемдегі ең пір танымал–«Ситикорп оф Нью-Йорк» өзінің мыңдаған бөлімшелері бойынша,үнемі өсіп отырған ресурстарын тұтынушыларға қызмет етуге (әсіресе,несие карточкаларының маркетингісіне, тұрғын үйлерді кепілге ала отырып берілетін несиелерге, тұтынушыларға электрондық қызмет көрсетулерге) бағыттап отырады,бірақ, тұтынушыларға  бағытталған  банктік  қызметтер  қымбат және  тәуекелі  жоғары болады, себебі жеке тұлғалар мен жанұялардың қаржылық жағдайы әртүрлі мүмкін болатын ауруларға, жұмыс орындарын жоғалтуға байланысты күрт өзгеруі ықтимал. Сондықтан, тұтыну несиесін басқаруды жүзеге асыру мүмкін жағдайларды есепке ала отарап жүргізілуі тиіс.

    Сонымен,халыққа  берілетін несиелер тұтыну несиесі  деп аталады.  Тұтынушылық несиелендіру спектрі деп нені түсінеміз? Іс жүзінде  осының бәрі тұтынушыға бағытталған  несиелендіру, атап айтқанда автомобильді, жиһазды, тұрмыстық техниканы сатып  алуға арналған несиелер және тұрмысымызды жақсартуға қажетті басқа да заттар. Бұған, мысалы, жеке үй шаруашылықтарының  көлемінде қаржыландыру - бұл  білім  беру, денсаулық сақтау,үйлену және т.б. қызметтердің ақысын төлеу. Егер адамдар өздерінің ішкі, отбасылық жобаларын жүзеге асыра алмаса немесе өздерінің жинаған ақшасые жұмсағысы  келмесе, нәтижесінде оларға қаржылай қаражат ұсынылады. Бұл несиенің тұтыну сипаты несиені беру мақсатымен ( несиелеу объектісі ) анықталады.

      Ресейде тұтыну несиесіне халыққа  берілетін кез келген несиелерді  соның ішінде ұзақ мерзім қолданылатын  тауарларды алуға берілетін несиелер, ипотекалық несиелер, кейінге қалдырылмайтын  мақсаттарға берілген несиелерді  жатқызады.

    Ал  батыстағы банктік тәжірбиеде тұтыну несиелерінің мағынасы Ресейде ерекшеленеді, яғни жеке қарыз алушыларға тұтыну тауарларын алу үшін және сәйкес қызметтерге  ақы төлеу үшін берілген несиелер.

    Тұтыну  несиесінің негізгі ерекшеліктеріне  келетін болсақ, мүлік құнының 70-75% мөлшерінде беріледі; алынған несие  белгілі бір уақыт өткеннен кейін  және бірдей бөліктермен өтеледі; ал егер несие уақытында өтелмесе банк өз талабын несиеге алынған мүлік  арқылы қанағаттандыруға құқы бар.

    Тұтыну  қажеттіліктеріне арналған несиені  алу үшін несие алушы банкке несиелік қарыз ұсынуы қажет және онда несиенің түрін, несиенің соммасын, неиенің қамтамасыз етілуін, несиенің мерзімін көрсетеді. Ал, банк өз тарапынаннесие алушының несие  қабілеттілігін зерттейді, яғни табыс  деңгейі мен олардың табыс  деңгейін қарастырады. Ол үшін банк қарыз  алушының жалақысы туралы анықтаманы және басқа да табыс көздері туралы мәліметтерді талап етеді. Егер осы  мәліметтерді зерттей отырып, несие  алушының несиені өтей алатынына  күмәнданса, онда қарыз алушыдан кепіл  немесе кепілдемені талап етеді. 
 

    1.2 Тұтыну несиесінің  түрлері және қажеттілігі 

    Тұтыну  несиелерінің бірнеше түрлері бар  және дамыған елдерде олардың  саны артуда. Тұтыну несиесінің жіктелуінің  мынандай нышандары бар: қарыз алушының типі, өтеу мерзімі, өтеу әдісі, несиені  пайдаланудың мақсатты пайдалануы, несиелеу объектілері, көлеміне байланысты және тағы басқа. Дамыған батыс елдерінде  несиелеу объектілеріне қарай тұтыну несиесі – кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге, бағалы қағаздарды кепілге  ала отырып берілетін, үйлерді салуға және сатып алуға, жекелеген тұрғын үйлерді жөндеуге және оларды газ, су және тағы басқа жүйелерге қосылуына  берілетін несиелер деп бөлінеді. Сонымен қатар, ауылды жерлерде тұратын  азаматтарға жеке шаруашлығындағы  жұмыстарды жүргізу үшін, шағын механизация  құралдарын алуға және мал мен  үй құстарын ұстау үшін, аула құрылыстарын салуға несиелер беріледі. Сонымен  қатар, бау – бақша өсірушілік кооперативтеріне және серіктестеріне кіретін мүшелердің әртүрлі мақсаттарына ұзақ мерзімді несиелер, яғни автокөліктер және ұзақ мерзімге қолданылатын тауарлар сатып алуға, шаруашлықта қажет үй жануарларын сатп алуға және тағы басқа қажеттіліктерге беріледі.