Развитие кредитной системы РК

          Банктік емес мекемелер (парабанктер)  нарық экономикасындағы несие  жүйесінің маңызды және объективті  қажетті буыны болып есептеледі. Экономикалық әдебиеттерде парабанктік  жүйенің несиелік мекемелеріне  ломбардтарды, несиелік серіктестіктерді, микрокредиттік ұйымдар, несиелік  қоғамдарды және одақтарды жатқызады [4].

         Почта-жинақ мекемелері жеке және  заңды тұлғаларды кешенді пошталық, агенттік және қаржы қызметін  көрсетуге бағдарланған көп атқарылымды  қаржы супермаркеті болып табылады. Қазпошта тек пошта қызметтерінің  дәстүрлі түрлерімен ғана емес, сонымен бірге халықаралық және  ұлттық жылдамдатылған поштамен, директ-маркетингпен, гибридты поштамен, сондай-ақ депозиттер қабылдаумен,  есеп айырысу-кассалық қызмет  көрсетулермен, инкассация, ақша  және құндылықтар тасымалымен,  бағалы қағаздар нарығында делдалдық  қызметтермен, электронды ақша аударымдарымен, келісімшарттарды тарту және  жасау жөнінде жинақтаушы зейнетақы  қорлары мен сақтандыру компаниялары  үшін агенттік қызметтермен айналысады [4].

90-жылдардың  басында коммерциялық банктер  саны 200-ден асты, сөйтіп банк жүйесін  реформалау нәтижесінде олардың саны 37-ге дейін қысқарды. Жалпы банктер қатарында мемлекеттік банктер (мемлекеттің 100% қатысуымен құрылған) саны – 2. Қазақстанның банктік секторында шетел капиталының қатысуы кеңейе түсуде, олардың саны – 16, яғни жалпы банктер санының жартысына жуығын алады. Ал банктік емес мекемелер саны өсіп келеді [3,б. 120].

Несие жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі негізінде белгіленгенпринциптер жатыр. Экономиканың нарықтық қатыныстарга өтуі кезінде оларды былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, банктік емес институттармен үйлестіре отырып, банк жүйесінің екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша-несие саясатының біртұтастығы, несиелік мекемелер желісін барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы. Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттік банктердің құрылуы мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу ретінде және ережелерін заңды бекітуінің айрықша құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында Банктерді құруға рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жургізеді. Ұлттық банк рұқсатты беру кезінде орындалатын банктік операциялардың шеңберін анықтайды.Нарықтық экономиканың ерекшеліктері банктік емес мекемелер мен олардың компаниялары, несиелік одақтары, зейнетақы қорлары, ақша нарығының өзара қорларымен үйлескен әр түрлі деңгейдегі банктік жуйенің қажеттілігін талап етеді. Бұл институттардың барлығы негізінен жинақтарын жұмылдыруға және оларды ипотекалық тұтыну несиесіне қолдануға маманданады. Өзара жинақтау банктері «өзара» кәсіпорындар типі бойынша ұйымдасты-рылған, оларды арнайы кеңес басқарады. Олар халықтың салымдарын жұмылды-рады және оларды жылжымайтын мүлік пен бағалы қағаздар кепіліне инвестиция-лайды, сонымен бірге коммерциялық және тұтынушылық ссуданы ұсынады.  
Қарыз-жинақтау бірлестіктері халық жинақтарының салымдық операцияларымен айналысады және оларды жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін (тұрғын үйді сатып алу үшін активтің 2/3 бөлігі) пайдаланады.  
Несиелік ссудалар-кәсіподақтар, ірі кәсіпорындар, шіркеулер тарапынан ұйымдастырылатын кооперативтік типтегі жинақ мекемелер. Ресурстар сатулар және үлестік акциялар есебінен жинақталады, ол акциялар кез келген сәтте кооператив тарапынан сатып алынады. Олар негізінен өз мүшелеріне ұсақ ссудаларды беру үшін қолданылады.Сақтандыру компаниялары біздің сақтандыру ұйымдары орындайтын операциялармен айналысады. Олардың пассивтері сақтандыру жарналарынан және активті операциялардан түсетін табыстардан тұрады, олар ұзақ мерзімдік бағалы қағаздардағы сақтандыру төлемдерін толеумен қатар тұргын үйлердің кепілдерін де төлейді.Жекеменшік және мемлекеттік зейнетақы қорлары халықтың салымдарын тарта отырып, ірі капиталды иеленеді және оны акциялар мен облигацияларды сатып алуға салады, шағын несиелерді береді.

 

3-Кесте [16]

 

Қаржылық  делдалдар активтерінің жиынтық  құны (млрд, доллар)

 

Қаржылық делдалдар	2008	2009	2010	2011
Коммерциялық банктер	160,3	576,0	1702,7	2275,2
Ссуда-сақтандыру қауымдастықтар	8,7	176,0	629,8	902,4
Сақтандыру компаниялар	44,8	207,0	476,2	717,5
Қаржылық компаниялар	4,3	64,0	180,1	287,9
Жинақ банктері	17,0	79,0	171,6	288,1
Инвестициялық компаниялар	1,3	47,0	58,4	137,1
Несиелік одақтар	0,4	18,0	71,7	115,9
Жекеменшік зейнетақы қорлар	2,8	110,4	264,8	436,2
Мемлекеттік зейнетақы қорлар	2,6	60,3	200,4	388,3
Өзара қорлар	-	-	74,4	213,5
∑	242,2	1339,0	3830,1	5722,7

 

Ақша нарығының  өзара қорлары депозиттік сертификаттардың, қазынашылық вексельдердің пайдаларын сату арқылы инвестициялық капиталды  жинақтайды және оны нарықта айналымда  жүрген қысқа мерзімдік бағалы қағаздардан  тұратын активтер портфелін қалыптастыруға бағыттайды. Бағалы қағаздардан түсетін табыстар акционерлерге төленеді.  
ҚР-ның несиелік жүйесіндегі банктік емес қаржылық-несиелік мекемелердің рөлі мен орны жөнінде жоғарыдағы (3-Кесте) кестенің мәліметтері көрсетеді.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі (бұдан әрі Ұлттық банк) Қазақстан Республикасының Орталық  банкі және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі  болып табылады.Банк ісінің әлемдік  тәжірибесі мынаны көрсетеді, яғни барлық елдердегі несиелік институттардан орталық банктер бөлініп шығады, олар елдің бүкіл несие жүйесін басқаруда басты рөл атқарады.Олардың басшылық рөлі мемлекетберген кең ауқымды өкілеттіктерге байланысты айқындалады. Банктердің банк қызметтерін, ақша-несие эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты орталық банктер коммерциялық, яғни екінші деңгейлі банктердің қызметін әкімшілік бақылау және оларға шынайы экономикалық ықпал ету құқықтарын иеленеді. Коммерциялық банктер несиелік саясатты жүргізуде және өз клиенттеріне әр алуан қызметтерді көрсетуде толық дербестік алған.  
Нарықтық экономикада банктік емес институттарды құрмайынша кез келген елдің несие жүйесі аяқталмаған болып саналады. Халықтың салымдарын толық тарту және өзгермелі нарықтық экономиканың сұраныстарын толық қанағаттандыру мүддесін осы институттарды құруды талап етеді, олар органикалық тұрғыда несие жүйесін толықтырады, оны байыта түседі, экономикадағы өзгерістерге өте икемді әрі сезімтал етеді.  
Экономиканы басқара отырып мемлекет ортақ ақша-несие саясатын жүргізеді, оның маңызды құралы болып Ұлттық банк болып табылады. Бұл принцип айналымдағы ақша массасын реттеу арқылы ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-несие саясаты, жалпы экономикалық саясат және оның әлемдік экономикаға интеграциялануы саласында республиканың мүдделерін қорғау үшін қажет болады.  
Несие жүйесін құрудың басты принципі-несие мекемелерінің желісін барынша дамыту және оларға барлық ақша операцияларының шоғырландыру, яғни шаруа-шылық буындардың бос ақша құралдарын банктерде сақтау, есеп айырысуларды қолма-қолсыз жолмен жүргізу.Қазіргі таңда Қазақстан аумағында 385 бөлімшесі мен филиалдары бар 37 банк орналасқан.  
Барлық ақша айналымының несие жүйесінде шоғырлануы несиелік ресурстарды бір арнаға жинауға және оларды елдің халық шаруашылығына ұтымды бағыттауға мүмкіндік береді.Мемлекеттік валюталық монополия принципіне үлкен мән беріледі. Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу жөніндегі» заңында былай делінген: «Қазақстан Республикасы Президенті және министрлер кабинеті өз құзыреті шеңберінде осы заңның ережелеріне қарама-қайшы келмейтін валюталық реттеу саласындағы нормативтік актілерді қабылдайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеудің негізгі органы болып табылады».«Валюталық реттеу» түсінігіне нормативтік актілерді жасау, ақпаратты жинау, валюталық заңнаманың сақталуын және оны бұзған тұлғаларға қатысты санкциялардың қолдануын қадағалау кіреді.

Біздің еліміздегі және шет елдегі несие жүйесінің автаномдығының тәуелсіздігінің негізгі белгісі-бұл бюджетке қатысты сұрақты шешу. Мемлекеттік қаржылар және банк жүйесін заңды түрде шектеудің, яғни Ұлттық банк қаржысын үкіметтің пайдалану мүмкіндігін шектеудің маңыздылығы зор.  
Президенттің заң күші бар «Қазақстан Республикасы Ұлттық банк жөніндегі» Жарлығында былай жазылған: «Жүргізілетін мемлекеттік ақша-несие саясатының тиімділігін және Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің әрекет етуін қамтамассыз ету мақсатында осы Заңға сәйкес Ұлттық банк:  
а) Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігіне қарыз алушының кепілдемелік міндеттемелеріне сәйкес келісім жағдайында қысқа мерзімді несиелер береді;

ә) Қазақстан  Республикасы Қаржы министрлігіне  Қазақстанның халықаралық ұйымдарға  мүшелігіне байланысты жазылу және басқа  толемдеріне қатысты өзара келісілген жағдайлар негізінде қосымша  несиелер береді».  
Ұлттық банктің басқа клиенттері сияқты Үкімет те сәйкес келісім негізінде әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік шарттарында ссуда алады.Әрбір несие бойынша Үкімет нарықтық пайыздық қойылымдары бар құнды қағаздарды шығарады. Оларды сатып алу мерзімі 6 айдан аспауы тиіс, бірақ та Қазақстан Республикасы тарапынан жыл соңына дейін созылуы мумкін. АҚШ-та, Жапонияда, Англияда, Канадада және тағы басқа елдерде үкіметті тікелей несиелеу іс жүзінде кездеспейді, ал Германияда, Голландияда, Францияда заңмен шектелген, Австриядағы заң үкіметтік несиенің алтын мен және конверсияланатын валютамен 100% көлемінде камтамасыз етілуін талап етеді [9].

          Қазақстан Республикасының несие  жүйесі көптеген жетістіктерге  қол жеткізуде. Соның ішінде  атап айтарлық жағдай, біздің  елімізде ипотекалық несиелеу  жүйесі, несие алушыларға мол  ақпарат беретін несиелік бюролар,  жеке тұлғалардың салымдарына  кепілдік беру жүйесі құрылды.

Банктік қызмет көрсету деңгейін арттыру, халықтың банкке жəне басқа да қаржы ұйымдарына деген сенімі, қарыз алушылар мен  банктердің мүдделерін қорғау жөніндегі  кепілдіктерді жасау, кредиттік  қызметтер нарығында тəуекелдерді азайту мəселелерін шешу үшін 2004 жылы 6 шілдедегі Заңымен қабылданған «Қазақстан Республикасында кредиттік бюро жəне кредиттік тарихты қалыптастыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сəйкес республикадағы алғашқы кредиттік бюро құрылып, жұмыс істейді.

         Несие жүйесінің дамуы оның  құрамдас элементтерінің жай  күйімен тікелей байланысты. Әсіресе,  коммерциялық банктердің бәсекеге  қабілеттілігін арттыру жалпы  несие жүйесінің дамуына көп  ықпал етеді. 

 

 

 

 

2.2.Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі құрамдас бөлігі ретінде

 

Несие жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде банк жүйесіне талдау жасап өтейік. Банк жүйесі эмиссиялық және эмиссиялық емес банктерден тұрады. Эмиссиялық қызметті біздің елімізде Қазақстан Республикасының Орталық  банкі болып табылатын Ұлттық Банк жүзеге асырады.

Орталық банк – Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі. Мемлекеттің банк жүйесінің  бірінші деңгейіндегі басты банкі, басты эмиссиялық банкі болып  табылады. Ол – «банктердің банкісі». Ол заңды және жеке тұлғалармен операция жүргізбейді, оның клиенттері – коммерциялық банктер мен басқа несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.

Коммерциялық  банктер – банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар кез келген мемлекеттің несие жүйесінің  негізгі буыны. Коммерциялық банктің  негізгі қызметі – кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет көрсету [4].

Қазақстанда несиелеу келесі ережелерге сүйеніп  жүзеге асырылып, реттеледі: «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы»  және «Қазақстан Республикасындағы  банктер және банктік қызметтер  туралы». Бұл заңдар мен нормативті актілерді барлық меншік формасындағы банктер қолдануға тиесілі [13].

Несие саясатының дамуына  әсер ететін факторлар

Дүние жүзілік  банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты  себебіне, 67% - ішкі факторлар, ал 33% -ы  сыртқы факторлар үлесі келеді, оны  Кесте 4 байқауға болады.

 

1 кесте  – Банкттердің зиян шегуіне  әсер ететін факторлар

Ішкі факторлар	67%	Сыртқы факторлар	33 %
Қамтамасыз етудің жетіспеушілігі	22 %	Компанияның банкроттығы	12 %
Несиеге деген өтінішті оқып үйрену барысында ақпаратты дұрыс бағаламауы	21%	Кредиторлық қарызды қайтаруын талап  етуі	11 %
Алдын ала ескерту белгісіне кеш  көңіл бөлуі және операциялық  бақылаудың әлсіздігі	18 %	Жұмыссыздық / жанұя мәселелері	6 %
Қамтамасыз етілудің сапасының нашарлығы	5 %	Ұрлық / Алдау	4 %
* Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. // Москва: ИЦ, ДИС–1997.– С. 248.

 

Сурет-1 - Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін ішкі және сыртқы факторлар

 

Несие бойынша  банктердің зиян шегуіне себеп болатын  сыртқы факторлар қатарында бірінші  орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес.Банктің кез  келген қарыз алушысы мұндай факторларды басынан кешуі мүмкін. Сондықтан да қарыз алушының  несиелік қабілетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге тиіс. Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер мен бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және заемдық қаражаттардың үлесінің жоғарылығы жатады.

Келесi кестеде Қазақстан  бактерiнiң экономика салалары бойынша  банк несиелендiру құрылымы көрсетiлген.

 

27-кесте. Қазақстан банктерiнiң экономика салалары бойынша несиелендiру құрылымы.

 

 

 

 

Сала	2009ж соңы		2010ж соңы		2011ж соңы
	Млрд.тг	%	Млрд.тг	%	Млрд.тг	%
Сауда	191,5	23,3	292	25,0	389,7	24,9
Ауылшаруашылығы	77,9	10,3	118,2	10,1	156,5	10
Мұнай және газ өндiру салалары	61,2	8,1	74,3	6,4	101,7	6,5
Тамақ өнеркәсiбi	41,9	3,5	70,1	6,0	93,3	6,1
Металлургия өнеркәсiбi	21,8	2,9	25,6	2,2	32,9	2,1
Құрылыс	41,4	5,5	95	8,1	139,3	8,9
Қаржылық қызмет	34,4	4,6	26,3	2,3	37,6	1,4
Басқа да салалар	187,8	29,9	243,9	29,3	433,5	27,7
Жеке тұлғаларға тұтыну несиелерi	30,0	4,0	58,3	5,0	81,4	5,2
Жеке тұлғаларға ипотекалық несие	8,3	1,1	37,7	3,2	59,5	3,8
Барлығы	717,4	100	1072	100	1365,14	100
Ескерту-Кестедегi мәлiметтер авторменwww.nationalbank.kz сайтынан алынған