Банк қызметтерін қадағалау және бақылау

    Қазақстан Республикасының ұлттық қаржы рыногын  реттеу және қадағалау саласындағы  саясатының құрамдас бөлігі қаржылық институттардың қызметін мемлекеттік  реттеудің жаңа жүйесін құрудың өз басымдықтары болды, осы мәселе бойынша халықаралық практиканың оң әсерін ескере отырып, барлық қадағалау және реттеуші функцияларды бір мамандандырылған органға біріктіру көзделді.

    Осыған  байланысты, 90-шы жылдардың соңында  республикада Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен қалыптастырылған қадағалаудың жалпы әдістемелік базасының және практикасының негізінде қаржы институттарының қызметін мемлекеттік реттеудің жаңа жүйесінің элементтері қалыптаса бастады. Бірнеше жыл бойы Ұлттық Банкке Сақтандыру рыногын қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Сақтандыруды қадағалау департаментінің (1998ж.), бағалы қағаздар рыногын реттеу бойынша – бағалы қағаздар жөніндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық комиссиясының (2001ж.), жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу жөніндегі – Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу жөніндегі комитеттің (2002ж.) функциялары мен өкілеттіктері беріліп отырды.  

    2003 жылы Республиканың Ұлттық Банкі  елдің қаржылық рыногын реттеуде  басты позицияны ұстанды. Елдің  орталық банкінде реттеуші және  қадағалау функцияларының шоғырлануы  қадағалаудың дербес мемлекеттік  органын құруға жасалған қадам  болып есептелді, оны Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен бөліп шығару арқылы жүргізді.

    Қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын  мемлекеттік реттеу және қадағалау  реформасының негізгі мақсаты отандық  қаржы рыногының тұрақты инфрақұрылымын дамыту және қаржылық қызмет көрсетуді  тұтынушылардың мүдделерін қорғау деңгейін арттыру үшін шоғырландырылған қадағалаудың тиімді және тәуелсіз жүйесін құру болып табылды. 
      Еліміздің қаржы секторын дамытудың маңызды факторы болып 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап, Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің (ҚР ҚҚА) өз қызметін бастауы болып табылды, Агенттікке Ұлттық Банктен тиісінше функциялар және өкілеттіктер берілді.   

    «Қаржы  рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк  реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасы Заңымен қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеудің және қадағалаудың жаңа мақсаттары айқындалды:

    1) қаржы рыногының және қаржы  ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын  қамтамасыз ету және жалпы  қаржы жүйесіне сенімділікті  арттыру, қолдау;

    2) қаржылық қызмет көрсетуді тұтынушылардың  мүдделерін қорғаудың тиісінше  деңгейін қамтамасыз ету; 

    3) қаржы рыногында адал бәсекелестікті  қолдауға бағытталған қаржы ұйымдарының  қызметі үшін теңдей талаптарды  құру;

    Қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеудің және қадағалаудың заңнамамен айқындалған міндеттері мыналар болып танылды: 

    1) қаржы ұйымдары қызметінің стандарттарын  белгілеу, қаржы ұйымдарын корпоративтік  басқаруды жақсарту үшін ынталандыру;

    2) қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау мақсатында қаржы рыногының және қаржы ұйымдарының мониторингі; 

    3) қаржылық тұрақтылықты қолдау  мақсатында қаржы рыногының тәуекелдерге  ұшырау ықтималдылығы жоғары  салаларында қадағалау ресурстарын  шоғырландыру;

    4) осы заманғы технологияларды  енгізуді ынталандыру, тұтынушылар үшін қаржы ұйымдарының қызметі туралы және олар ұсынатын қаржылық қызмет көрсетулер туралы ақпараттың толықтығын және қол жетімділігін қамтамасыз ету.

    Агенттік  өз қызметінде қаржы рыногын реттеу мен қадағалау саясатының және практикасының сабақтастығын сақтады және басшылыққа алды, бәрінен бұрын қаржы рыногын мемлекеттік реттеудің жүйесіне әрі қарай реформа жасаудың мақсаты – қаржылық қызмет көрсетуді тұтынушылардың құқықтарын және мүдделерін қорғау деңгейін арттыру үшін қаржы рыногын қадағалау мен реттеудің әдістері мен ресімдерін кешенді іске асыруды қоса отырып, шоғырландырылған қаржылық қадағалаудың тәуелсіз және тиімді жүйесін құру, сондай-ақ тұрақты отандық қаржы рыногын қалыптастыру болып табылады.

    Қазақстан Республикасы Президентінің 31.12.2003 жылғы № 1270 Жарлығымен Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі туралы ереже бекітілді. 

    2008 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан  Республикасы Қаржы нарығын және  қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің Төрайымы болып Бахмутова Елена Леонидовна тағайындалды.

    ҚР  ҚҚА Төрайымының орынбасарлары: Мұрат Байсынұлы Байсынов, Алина  Өтемісқызы Алдамберген және Қуат Бәкірұлы Қожахметов.

    Мемлекет  басшысы «Қазақстан Республикасы қаржы  нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің мемлекеттік қызметтер стандарттарын бекіту туралы» жарлыққа қол қойды.

    «2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан  Республикасының Бюджет кодексінің 34-бабы 2-тармағына сәйкес қаулы етемін: Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің мемлекеттік қызметтер стандарттары бекітілсін», - делінген жарлықта.

    ҚР  президенті әкімшілігінің әлеуметтік-экономикалық мониторинг бөлімінің түсініктемесінде айтылғандай, жарлыққа сәйкес ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі (ҚҚА) көрсететін мемлекеттік қызметтердің бірнеше түрі бойынша стандарттар бекітілді.

    Бұл - банктің құрылтай құжаттарына енгізілетін  өзгерістер мен толықтыруларды келісу; сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтай құжаттарына енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды келісу; жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы ережелерін келісу; орталық депозитарийдің ережелер жинағын келісу; сауда-саттықты ұйымдастырушының ережелерін келісу; қаржы ұйымының басшы қызметкерін тағайындауға (сайлауға) келісім беру; мүлікті (зияткерлік меншік объектілерін, материалдық емес активтердің құнын қоспағанда) бағалай жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар жеке немесе заңды тұлғаны аккредиттеу және басқалары.

    Стандарттарды қабылдау жеке және заңды тұлғалардың ҚҚА көрсететін мемлекеттік қызметтердің сапасына қанағаттану деңгейін арттыруға ықпал етеді».

    Жарлық  алғашқы ресми жарияланғаннан кейін  күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

III бөлім.  Нарықтық  экономикадағы банктер  қызметін қадағалау  және оны жетілдіру  шаралары

3.1 Коммерциялық банктердің  экономикадағы күрделі  қызметтерін жетілдірудің  экономикалық тиімділігі 

   Қазіргі банктік жүйе – бұл кез келген дамыған мемлекеттің ұлттық шаруашылығының аса маңызды сферасы. Оның тəжірибелік рөлі, оның мемлекеттегі төлемдер мен есептерді басқаруымен; өзінің коммерциялық келісімдерінің көп бөлігін салымдар, инвестициялар жəне несиелік операциялар арқылы жүзеге асырумен; басқа да қаржылық делдалдармен қатар, банктер халықтың сақталымдарын фирмалар мен өндірістік құрылымдарға бағытталуымен анықталады.

   Еліміздің алдыңғы қатарлы экономистерінің  пікірінше, қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының қаржылық – банктік жүйесін реформалау мəселелері шешілді, ол ТМД елдерінің арасында алдыңғы орындарда. Дегенмен, бұған қарамастан, отандық қаржылық – банктік жүйенің дамуында, қаржылық – несиелік қатынастар мен экономиканың нақты секторын қаржылық - несиелік ресурстармен қамтамасыз етуді активизациялау қажеттілігін аймақтандырумен байланысты, ғылыми негізделген шешімдерді талап ететін проблемалар да аз емес.

   Коммерциялық  банктер мемлекеттің қаржылық-несиелік саясаты бойынша əрекет ете отырып, айналымдағы эмиссияның, қолдағы бар ақша көлемін қосып жалпы массаның айналым жылдамдығына əсер етіп, ақша ағынының қозғалысын реттейді.

   Ақша  массасы өсуінің тұрақтануы –  бұл инфляция қарқынының төмендеуінің кепілі, баға деңгейі тұрақтылығының қамтамасыз етілуі. Бұған қол жеткізген жағдайда, нарықтық қатынастар халық шаруашылығының экономикасына ең тиімді түрде ықпал етеді.

   Коммерциялық  банктердің ең басты функциясы болып  сенімді қарыз алушыларға несие беру табылады.Осы арқылы коммерциялық банктер маңызды қызмет атқарады: несие арқылы өндіріс кеңейеді, капитал өседі, жоғары деңгейде өмір сүруге қол жеткізіледі. Несиелік саясат- банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін жəне несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары. Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар тұрғысынан қарастыруға болады. Ал, тар мағынасында, несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.

   Коммерциялық  банктердің жүргізетін несиелік саясатының мазмұны бір болғанымен, əр коммерциялық банк түрлі факторларды басшылыққа ала отырып, өзіндік ерекшеліктеріне қарай тартымды несиелік саясатты əзірлейді.

   «Центр  Кредит» банкінің несиелік саясатының мақсаты – несиелік портфельдің сапасын ұстау жəне көтеру болса, ал «Каспий» банкінің несиелік саясатының құрылымы бұдан өзгешелеу. «Каспий» банкінің несиелік саясаты қарыз операцияларын жүзеге асыру барысында туындайтын банктің тəуекелдерін төмендету мақсатында əзірленген жəне несие операциясын жүзеге асыру шарттарын, сондай- ақ, қарыз бойынша қызмет көрсету, проблемалық несиемен жұмыс жасау, қарыз алушының несиеге қабілеттілігін зерттеу қағидалары мен ережелерінің тəртібін бекітеді.

   Неселік операцияларды жүргізу барысында  банк қызметкерлері Қазақстан Республикасының Конституциясын, «Қазақстан Республикасындағы банктер жəне банктік қызмет туралы» Заңды, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысын, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасы мен Коммерциялық Банк Басқармасының қаулысын, Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілерін, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жəне несиелік саясатты басшылыққа алады.

   Несиелік  саясат банктің стратегиясын, оның тəуекелді басқару облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады.

   Коммерциялық  банктер – кез келген коммерциялық мекемелер сияқты пайда табуды көздейді. Ал бұл арада олар белгілі заңдылыққа тіреледі: неғұрлым пайда жоғары болса, соғұрлым тəуекел де жоғары болады. Сондықтан банктің пайда деңгейі –тікелей операциялар жүргізудегі тəуекелге байланысты, яғни мұндағы қауіп дегеніміз банктің шығындарының ықтимал жиынтығы. Банктік тəуекелдерді немесе қауіп – қатерлерді басқаруда басты рөлді – оларды дұрыс классификациялау алады.

   Банктік тəуекелдің бірі болып пайыздық тəуекел  саналады, орналастырылған активтердегі пайыздық мөлшерлемемен тартылған құралдар бойынша пайыздық мөлшерлемені өсіру нəтижесіндегі банктің 1096 шығындары. Осы пайыздық тəуекел анықтамасынан мынадай қорытынды шығаруға болады: банктік пайыздық тəуекелді басқару – активтер мен пассивтер бойынша пайыздық мөлшерлемелер деңгейін реттеумен байланысты.

   Операциялық тəуекел – бұл адамдар мен  жүйелердің ішкі процестерінің кедергісінің немесе сыртқы оқиғалардың адекватты болмауының нəтижесінде пайда болатын шығындар тəуекелі. Бұл анықтамаға құқықтық тəуекел де кіреді, бірақ стратегиялық жəне репутациялық тəуекелдер енбейді.

   Операциялық тəуекелді басқарудың негізгі мақсаты  болып банкті тəуекел жағдайында сəтті функцияландыруды қамтамасыз ету табылады. Бұл мақсат төмендегі тапсырмалар шешімін тапқанда жүзеге асады:

   - операциялық тəуекелдің объективті  бағалануының уақтылы идентификациясы;

   -   банк əрекеттері барысында болатын операциялық тəуекелдің нəтижелерін оптимизациялау жəне минимизациялау жөнінде шаралар қабылдау.

   Операциялық тəуекелді басқарудың қазіргі жүйесін ұстанатын банктер мына талаптарға сай болуы тиіс:

   а) Банкте операциялық тəуекелді басқарудың, соған жауап беретін құрылымдық бөлімдердегі функционалдық міндеттердің нақты сипаты жазылған, операциялық тəуекелдерді басқару жүйесі болу керек.

   б) Банк жүйесінің ішкі шегінде, банк операциялық тəуекел бойынша маңызды деректерді жүйелік түрде қарастырып отыруы керек, соның ішінде ірі шығындарды да.

   в) Операциялық тəуекелділікке барғандығы туралы мəліметтер , сондай-ақ ірі операциялық шығындар туралы əрдайым сол өндіріс саласының басшылығына, банктің директорлар кеңесіне жеткізілуі тиіс.