Банк қызметтерін қадағалау және бақылау

      Табыстар  мен шығыстарды талдау. Капитал, банктің  қаржылық жағждайының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі дедік. Ал капиталдың тұрақты жағдайын, сәйкес табыстарсыз  қолдау мүмкін емес. Банк неғұрлым рентабелді жұмыс жасаған сайын, соғұрлым жыл сайын өзінің капиталын толықтырып және акционерлеріне пайда беріп отырады. Акционерлер банктің одан ары дамуына жағдай жасайды. Ал шығындар, банктің капиталын азайтып немесе жойып жіберуі мүмкін. Өз табыстарын қайтара алмаған акционерлер капиталды инвестициялауды тоқтатып, соның салдарынан банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Сондықтан банктің табыстарын үздіксіз қашықтан бақылау қажет. Банк өз қызметін жүзеге асыру барысында көптеген банктік операцияларды жүргізеді. Операцияларды жүргізуде пайыздық емес және басқа да шығындары болады. Банк осы операцияларды жүргізуге арналған ғимараттар, құрылғылары және қызметкерлері болғандықтан, оның әкімшілік шығындары да болады. Ал осы шығындарды жабу көзі банктің табысы болып табылады. Сондықтан банк өзінің табысын тиімді болу саясатына негіздеп, бос шығындарды қысқартып, табыстың көп бөлігін банктің дамуына, өсуіне және капиталдануына жұмсауы керек. Осы орайда банктің шығындарын талдау қашықтан талдауда маңызды орын алады. Банктің шығындарын талдауда қарастыратын негізгі мәселелер мыналар:

• шығындардың құрлымы;
• пайыздық шығындардың көлемі;
• пайыздық емес шығындар мен басқа да шығындардың көлемі;
• әкімшілік шығындар.

    Өтімділікті талдау. Банктің өтімділік жағдайын оның барлық қызметінің көрсеткіштеріне әсер етеді.

    Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметтерінің біріне - екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің қызметтерін қадағалау және реттеу жатады. Екі деңгейлі банктік жүйе жағдайында Ұлттық банкінің негізгі мақсатының бірі -бұл банктік кызметті макроэкономикалық деңгейде баскару процесін ұйымдастыру еліміздегі банктердің және басқада қаржы-несие институттарының қызметтерін реттеу, банктік және ақша жүйелерінің қызмет етуінің тұрақталығын ұстап отыру болып табылады.

    Ұлттық банк банктік қызметтерді қадағалау және реттеу кезінде тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) әдістерді қолданады.

    Мұндай  әдістердің қатарына жататындар:

    — пруденциалдық нормативтерді және басқа да банктердің орындауы міңдетті нормалар мен лимиттерді қою, резервтік талаптар нормалары, оған қоса күмәнді және үмітсіз активтерге қарсы провизияларды нормалары;

    -  банктердің орыңдалуы міндетті ережелер мен басқа да норматавті актілерді шығару;

    - банк қызметтерін тексеру;

    - банктің  қаржылық жағдайын  сауықтыру  жөніндегі ұсыныстар беру;

    - бар кемшіліктерді жою жөніндегі міндеттеме хатты талап ету, Ұлттық башсінің бұйрық хаты және т.б. шектеу шараларын банктерге қолдану;

    - банкті   ашудан   бастап,   рұқсатты   қайтарып   алуға  дейінгі жазалау шараларын қолдану.

    Банктік қызметтерді реттеудің экономикалық әдістеріне Ұлттық банкінің айналыстағы ақша массасын басқару үшін қолданылатын қызметтері жатады (несие беру және бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар). Банктік қызметтерге әсер етудің мұндай жанама жолдары икемдірек және тезірек болып келеді.

    Бір деңгейлі жоспарлы-орталықтандырылған банктік жүйе кезінде банктік қызметті қадағалау және реттеудің әкімшілік әдістері басым болды. Ал екі деңгейлі нарықтық типтегі жүйелерге экономикалық әдістердің басым болуы тән.

    Нарықтық  экономикасы дамыған елдердің барлығы  да негізінен осы әдістерге сүйенеді.

    Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктермен қарым-қатынастары келесі қағидаларға сүйене отырып қалыптасады:

    Ұлттық банк:

    -  банктік тораптың қызмет етуіне жалпы жағдай жасауға  және   шынайы   банктік   бәсеке   қағидаларын орнатуға өз септігін тигізеді;

    -  банк қызметтерін заңға сәйкес  реттейді  (әкімшілік және зкономикалық әдістемелері арқылы);

    - ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын ұстап тұру мақсатында банк қызметтерін қадағалайды;

    - банктердің шұғыл қызметіне араласпайды.  Коммерциялық банктер өз қызметі  барысында Ұлттық банкінің заңдары мен ережелеріне сүйенеді. Ұлттық банк коммерциялық банктер бір-бірінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. 

2.2 Банктік қадағалау жүйесінің маңызы және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен  
қадағалау агенттігінің ролі

    Банктің өз міндеттемелері бойынша жауап  бере алмауы банкке деген сенімнің жоғалуына әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан  өтімділікті қашықтан талдау мен  қадағалауда өтімділікке әсер ететін банктің барлық көрсеткіштері мен жағдайлары ескеріліп, өтімді активтердің сомасы мен міндеттемелердің құрамы сияқты банктің өтімділігі бойынша объективті көрсеткіштерге көңіл аударылады. Сондай-ақ банктің өтімділігін кең түрде талдау қарастырылады. Екінші деңгейдегі банктердің жағдайы туралы ақпараттарды сақтайтын Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің электронды жүйесінің (ВОSS) Ұлттық Банк алдында мынадай міндеттер болады:

• банк басшылығымен үнемі және тиімді байланыста болу;
• өз бақылауындағы банктердің жағдайы туралы банктік қадағалау депортаментінің директорына жедел түрде ақпараттар беріп тұру;
• банк басшылығы мен директорлар кеңесінің кемшіліктерді шешуде өздерінің шаралар жоспарын Ұлттық Банктің басшылығына қарастыруға беру;
• өзіне бекітілген банкке қатысты әсер ету шараларының орындалуын бақылау және олардың тиімділігін бағалау.

Банктердің  кураторлары жаңа шарттар жоспары  бойынша берілетін күнделікті баланстарға  талдау жүргізеді. Апта сайын ашық валюта позициясының лимиттері және валюталық нетто-позициясы орындалуы туралы есептерін тексереді. Банктердің өтімділігін бақылап отыру үшін куратор банктің апта сайын берілетін ағымдағы өтімділікті орындағаны жайлы есеп беруін (талаптар мен міндеттемелердің салыстыру кестесін) тексереді. Кураторлар банктердің қызметін реттеуде ең маңызды құралдарының бірі болып табылатын пруденциялық нормативтердің орындалуын тексеріп, олардың дұрыс есептелмегені және орындалмағаны жағдайында банкке ескертулер мен түзетулер жасайды. Жалпы пруденциялық реттеу тәжірбиесі екінші деңгейіндегі банктердің пруденциялық нормативтерді сақтаумен бірге сенімді ішкі аудит жүйесін және дұрыс несие саясатымен өтімділік саясатын жүргізуге бағытталған. Екінші деңгейдегі банктер Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау депортаментіне есеп берудің төмендегідей формуларын тапсырады:

• 700Н формасы бойынша күнделікті балансы;
• ашық валюталық позицияның лимиттері және валюталық нетто-позициясы туралы апталық есебі;
• ағымдағы өтімділікті рындалғаны жайлы апта сайын есеп беру (талаптар мен міндеттемелердің өзара салыстыру кестесі).
• пруденциялық нормативтердің орындалуы туралы ай сайын есеп беруі;
• активтердің және шартты талаптар мен міндеттемелердің ай сайын жіктелінуін;
• тоқсан сайын үнемі қаржылық есеп беруі. 

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі пруденциялық нормативтері туралы ережесіне сәйкес, к1, к2, к3,1, к3,2, к4,1, к4,2 және к5 коэфициенттерінің есептелген мәліметтерін есеп беретін айдан кейінгі айдың сегізінші күнінен кешіктірмей Қаржылық қадағалау депортаментіне тапсырады. Кураторлар әр ай сайын нормативтердің дұрыс есептелгенін тексеру үшін ақпаратты-статистикалық басқармасының есептелген мәліметтерімен салыстырып отырады. Қазақстан Респубикасының Ұлттық Банкі ең төменгі резервтік талаптар туралы ережесіне сәйкес банктерді мүмкін және күтпеген шығындардан сақтау үшін екінші деңгейдегі банктер Ұлттық Банк белгіленген резервтік талаптардың нормаларын орындауы міндетті. Осыған байланысты банктер банктік қадағалау депораментіне ай сайын резервтік талаптардың көлемі, банктің банктерден басқа заңды және жеке тұлғалардың алдындағы барлық депозиттік міндеттемелерінен белгіленген пайыз мөлшерінде анықталады. Қазіргі кезде белгіленген резервтік мөлшерлеме алты пайызға тең. Банктердің ең төменгі резервтрік талаптарды орындаудың екі әдісі бар:

1. Баламалы- ай сайын қаражаттардың резервтік активтерге орналастыру, ондағы резервтік активтердің орташа айлық сомасы айдың әрбір жұмыс күніндегі депозиттік міндеттемлердің орташа айлық сомасынан пайыз түрінде есептеленетін ең төменгң резервтік талаптардың орташа айлық көлеміне кем болмауы керек.
2. Баламасыз- қаражаттарды ұлттық банктегі резервтік шотта орналастыру, ол шоттың қалдығы айдың бірінші жұмыс күні бойынша депозиттік міндеттемелердің пайыз түрінде есептелегн мөлшерінде ең төменгі резервтік талаптарға тең болуы қажет.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгіленген екінші деңгейдегі банктердің қаржылық есеп беру туралы тәртібіне сәйкес банктер Қаржылық қадағалау депортаментіне тоқсан сайын халықаралық стандарттарға негізделген қаржылық есеп береді. Қаржылық есеп беру бакнтік қаржылық жағдайы мен оның қызметінің нәтижелері туралы нақты мәліметтерді қамтитын отыз бес кестеден тұрады. Кестеде берілген мәліметтер ВОSS жүйесінің көмегімен автоматтандырылған әдіспен өңделеді және осы мәліметтердің негізінде банктің қаржылық жағдайы туралы толық көрініс алуға болады және салыстырмалы банктердлің топтарында банктің рейтенгісін анықтауға болады. Сонымен бактер мен әр түрлі есеп берулердің негізінде қашықтан қадағалаудың қызметкерлерді тоқсан сайын Статус-Респорт деп аталатын қысқаша қорытынды жасайды. Статус-Респорт- бакнтің ағымдағы қаржылық жағдайын толық бағалуға мүмкіндік беретін құжат. Статус-Респортты жасау барысында қашықтан қадғалау қызметкерлері «CAEL»   («CAEL», яғни М-менеджементі қарастырмағанда, CAМEL жүйесі бойынша) компонеттері бойынша банкке рейтинг беру жүйесін қолданады. Берілген баға тек қана ішкі арналымдарға ғана қолданылады және банкке санкцияларды қолдануға негіз бола алмайды. Бұл құжатты қарастыру қорытындылары банк бойынша сәйкес ұсыныстар берумен қатар соңғы шешім қабылдау үшін Қаржылық қадағалау департаментінің басшылығына беріледі. Статус-Респортта көрсетілетін негізгі қаржылық көрсеткіштермен басқа да мәліметтерге мыналар жатады:

1. Банк туралы жалпы мәліметтер
2. Меншікті капиталының көлемі мен құрлымы
3. Банктің активтері
4. Банктің міндеттемелері
5. Банктің табысы мен шығысы
6. Өтімділігі мен ең төменгі резервтік талаптар.
7. Қосымша ақпараттар

Сонымен қашықтан қадағалаудың талдаушысы екінші деңгейдегі банктердің банктік қадағалау  департаментіне әр түрлі есеп беруін қарстырып, талдау жасау барысында банктің ағымдағы қаржылық жағдайын толық бағалауға мүмкіндік беретін Статус-Репорт деген қысқаша қорытынды құжат жасайды. Қашықтан қадағалау қызметкерлері сондай-ақ жыл соңында төрт тоқсан қорытынды жасап, жылдық Статус-Репортты жасайды. Сонымен қатар қашықтан қадағалау талдаушысы:

• банктерді ашу үшін табыс ететін құжаттарды қарастырды ;
• банктерге банктік операцияларды жүргізуге лицензия беру құжаттарын қарастырады;
• банктік басқарушы қызметкерлерінің кандидатуралары бойынша Ұлттық Банктің біліктілік комиссиясында қаралатын сәйкес құжаттарды дайындайды;
• банктердің бағалы қағаздар проспектілерінің эмиссияларын сараптауда өткізеді және оларды шығару қорытындылары мен орналастыруын қарастарады.
• Банктің қаржылық жағдайын сауықтыру бойынша сондай-ақ оларға санкциялар немесе шектелген ықпал ету шараларын қолдануға байланысты ұсыныстар жасайды және банктік қадағалау департаментіне жүктелген басқа да қызметтерді атқарады.

Қашықтан  қадағалау жеке бір банктің қаржылық жағдайында байланысты мәселелердің пайда болғаны туралы қадағалау қызметкерлерін ескертетін «алдын-ала ескерту жүйесі» ретінде қызмет етеді. Өз кезегінде қашықтан қадағалау банктің алдында тұрған тәуекелді жүйе айқындай бермейді және барлық субъективтік негізгі аспектілерін жарыққа шығара алмайды.

    Инспекциялық  қадағалау – банктерді орналасқан жерде тексеру арқылы олардың жағдайлары туралы нақты мәліметтер алуға мүмкіндік беретін банктердің қызметін реттеу әдісі. Инсепкециялау әдісінің  артықшылығы – банктің барлық операциялары мен тәуекелін тиянақты тексеру, со,ндай-ақ банктің басқарылуы туралы нақты көрініс алуға болады. Сонымен қатар инспекциялар сирек – кейбір жағдайда бірнеше жылда бір рет жүргізіледі, сондықтан банктің жағдайынның барлық жақтарына үзіліссіз бақылау қызметін жасай алмайды. Инспекциялық қадағалау механизімі 2-қосымшада берілген. Инспкециялауды жүзеге асыру үшін қадағалау орындары банктік операциялар пен банктік тәуекелдерді білетін жоғары білікті мамандардан тұратын топ немесе топтарды құруы қажет. Инспекциялық тексерулерді жүргізу үлкен еңбек көлемін қажет ететінін ескере отырып, қадағалау органдары тексерулер өткізілу кезендегін (әрбір банк кемінде жылына бір рет тексерілді) және жүргізілетін тексерулердің көлемін жалпы немесе шектеулілігін анықтау қажет. Банктерді инспекциялау банк тәуекелін жалпы тексеру арқылы бакнтің жалпы қаржылық жағдайын айқындауға, сондай-ақ кемшіліктерді жоюды қажет ететін жақтарын ескеруге негізделеді. Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу механизмі қазіргі кезде көптеген елдерде қолданылатын. Осындай екі әдісті бірге қамтиды. Соның ішінде қашықтан әдісі жедел тексеруді қажет ететін банктерді анықтаудың негізі болып табылатын көрсеткіштерді айқындау үшін, қолданылады және тексеруді ерекше аландататын қызметтердің бағытын дұрыстап тексеруді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Қашықтан қадағалау инспекциялау барысында анықталған мәселелерді жою бойынша жұмыстардың нәтижиесіне бақылау жасау мүмкін. Осымен бірге қадағалау орындары қызметкерлерінің есеп берулерді тексеру, инспекциялау ісінде біліктілігі мен кәсіптілігі болуы керек.