Банк пайдасы

    Бесінші кезеңде әмбебап банк – Кредсоцбанктегі мемлекеттік үлесі – 40,3% мөлшерінде ( 1994 сәуіріне ) анықталды. 1995 қаңтар айының аяғына таман оның жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесін сату бағдарламасын Ұлттық банк даярлауға тиіс болды.

     Коммерциялық банк үшін нақты  секторды қысқа мерзімді несиелеу  тиімсіз болып табылғандықтан, орта  және ұзақ мерзімді несиелеу  қызметін өзіне алатын мамандандырылған  мемлекеттік банктерді құру қажеттігі  туды. Ондай банктерді халықаралық  тәжірибеде даму банктері деп атайды, себебі олар үшін басты мақсат пайда табу емес, яғни экономиканың жекелеген салаларын дамыту болып саналады.

     Сонымен, Қазақстанда банк секторының  реформалау бағдарламасының іске  асыру шегінде Экспортты-импорттық  банк ( Эксимбанк )  Мемлекеттік даму банкі және Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа қызмет көрсету Халық Жинақ банкіде болды.

     Мемлекеттік даму банкі-бұл банк  экономиканың маңызды салаларында  тиімді инвестициялдық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асыруға бағытталған үкіметтің қаржы-несие институты болып табылады.

     Экспортты-импортты банк (Эксимбанк)  бұло Қазақстан үшін дәстүрлі  емес, даму және ғылыми ұйымдардың  экспортын қаржыландыру үшін, экспорттық  несиелермен инвестицияларға сақтандыру және кепілдеме беру үшін Әлембанктен бөлініп щыққан банк.  

     Тұрын үй құрылыс банкі –  бұл тұрғын үй құрылыс коммерциялық  құрылысшылар арқылы несиелеуге, халық үшін тұрғын үй жинақ  шоттарын қалыптастыру, ипотекалық  несиелеу жүйесін құру мақсатында құрылған банк.

     Медетші банк  (траст) – бұл  Дүниеждүзілік банктің ықпалымен  «Проблемалық кәсіпорындар үшін госпиталь» ретінде құрылған банк. Бұл банкті құру туралы жарғыға сәйкес, ол небәрі 4 жыл мерзімге қызмет етуге уақытша құрылды.

      Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау  нәтижесінеде қолданған шаралары  қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа  қол жеткізді. Ең бастысы, ақша-несие  реттеу әдістері мен құралдары  әрі қарай дами түсті. 

       Банктерді қайта қаржыландыру механизмі түбірімен өзгерді. 1995 ж. ақпан айынан бастап, директивті несиелерді беру тоқтатылды. Орталықтандырылған көздер есебінен берілетін несиелер көлемі мен мерзімі қысқарып, эконгмиканы несиелеу қызметі Ұлтттық банктен екінші деңгейдлегі банкке ауысты. Ұлттық орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзімдді өтімділігін қолдап отыру мақсатанда екінші деңгейдегі банктерге несие беру, Үкіметке несие беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айнылысуға айналысуға көшті.

       1995 жылдың біріншгі жартысында Ұлттық банктің екінші деңгейдегі банктерге берілетін несиелері несиелік ресурстар аукционы арқылы үш ай мерзімге дейін берілсе, ал екінші  жартысында операциялардың ауыртпалығы мемлекеттік бағалы қағаздардың қайталама нарығына өте бастады. Сөйтіп, банкаралық несиелер нарығына дами бастады. 1995 жылы қыркүйек айынан бастап ломбардық несиелеу жүйесі енгізілді. Базалық ақшалардың өсу ұарқаынына шек қою мақсатында Ұлттық банк айналысқа өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығару арқылы ақша массасын реттеп отырды.

       1995 жылы Ұлттық банк қайта қаржыландыру  мөлшерлемесінің нақты мәнін  қадпына келтірді. Инфляция қарқынын  төмендету арқылы оның мөлшерлемесін  төмендетті. Айталық, 1995 жылы қаңтар айындағы инфляцияның қарқынын 8,9% - дан, қыркүйек айында – 2,4%-ға дейін төмендету нәтижесінде қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: 210% - дан 45% - ға дейін төмендеген. Айта берсек, тиағы да басқа көптеген жетістіктерге қол жеткізілді.

       Ұлттық банктің 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау бағдарламасына сәйкес банктік реформалау әрі қарай жалғастырылды.

        Банк реформасын жүргізі бағдарламасының  басты мақсаты – ҚР ұлттық  валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші деңгейдегі банктердің жүйесін нығайту.

       Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық  банк мынадай міндеттерді шешуге  көз жұмсайды:

• ақша несиелік  реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
• елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
• валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
• банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін түбірімен өзгерту;
• бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;
• Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да қаржылық институттарымен байланысып, халықаралық қаржы ұйымдарына қатысуы;
• Ұлттық банктің құрылымен жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын нығайту;
• екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
• төлем жүйесін дамыту;
• елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру.

    Макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізү үшін Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының біршама тиімді классикалық құралдарын пайдаланды. Оларға қайта қаржыландыру несиелерін беру көлемін реттеу, қайта қаржылындыру мөлшерлемесін анықтау, міндетті резерв нормасын белгілеу, валюталық нарықта интервенция жүргізү және мемлекеттің бағалы қағаздарымен, сондай-ақ Ұлттық банктің бағалы қағаздарымен операцияларды жүзеге асыру жатады.

    Республикамызда тәжірибелерден берілген директивті несиелердің  уақытында қайтарылиағаны, яғни олардың 24℅-дан астамы ғана қайтқандығы белгілі.

    Ұлттық  банк пен қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге байланысты жаңа қатынастың қалыптасуына сәйкес, 1998 жылдан бастап, Қаржы министрлігі бюджет тапшылығын өз күшімен несиелеуге міндеттеме алғандықтан, Ұлттық банк оған тікелей  несие беруін тоқтатты.Оған дейін бюджеттің тапшылығының 80℅-ға жуық бөлігі Ұлттық банк несиелері есебімен жабылып келгендігін айта кету керек. Мұны да осы реформаның бірден-бір нәтижесі деп санауға толық болады.

    Сөйтіп, осы реформа нәтижесінде кәсіпорындарды және екінші деңгейдегі банктердің қолма-қол ақшамен жасалатын кассалық операцияларының лимиті алынып тасталды.

    Мұндағы, тактикалық өтімділік портфелі валюталық  бағамды реттеу саясатын жүргізу  және қысқа мерзімді міндеттемелерді  жабу үшін қажет. Өтімділік портфелінің негізгі құралдарына ақша нарығының құралдары жатты.

    Стратегиялық  инвестициялық портфель құрамы Ұлттық банктің орта мерзімді 3 айдан 3 жылға  дейінгі және ұзақ мерзімді 3 жылдан 10 жылға дейінгі міндеттемелерімен  тұрды.

    Аталған портфельдің негізгі құралдарына: мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының құралдары, орта және ұзақ мерзімді депозиттер және капиталдар нарығының басқа да құралдары жатқызылды.

    Банктік қадағалау жүйесін реформалаудың  басты мақсаты банктік қадағалау  әдістері мен процедураларын халықаралық стандартқа жақындату болып табылды. Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктерге капитлдану талабын қойды. Айталық, Мемлекеттік даму банкі Эксимбанкпен, Тұрғын үй құрылыс банкі Центркредитбанкпен қосылып, ал, Медетші банк-Медетші қор ретінде қайта түрлендірілді. Мұндай түрлендіруге Ұлттық банк тарапынан банк жүйесіне жүргізген кейінгі реформалар себеп болды.

    Ұлттық  банктің 1995 жылы бастаған банк жүйесінің  бухгалтерлік есебін реформалау 1996-1998 жж. әрі қарай жалғасып, нәтижесінде  Ұлттық банктің халықаралық стандартқа сәйкес жасалған жаңа шоттар жоспары екінші деңгейдегі банктер қызметіне толығымен енгізілді.

    Банк  жүйесіндегі бухгалтерлік есепті реформалау-нарықтық экономика талаптарына жауап  беретін жалпыға ортақ халықаралық  прициптер мен стандарттарды банктердің тәжірибесіне енгізуге мүмкіндік беретін шаралар кешенін білдіреді. 
 
 
 
 

2- бөлім.  Банк пайдасын қалыптастыру көздері  мен нысандары 

2.1. Банк пайдасы және  олардың  қалыптасу  көздері   

     Коммерциялық   банктердің  табыс көздеріне мынадай банктік бизнес  түрлерін  жатқызуға болады.:

• Ссудалық бизнес;
• Дисконттық бизнес;
• Сақтау бизнесі;
• Банктік кепіл беру қызметі;
• Бағалы қағаздармен  жұмсалатын бизнес;
• Салымдар қабылдау және  клиенттердің  тапсырмасы  бойынша  операцияларды  жүзеге асыру бизнесі;
• Басқа банктермен корреспонденттік  қатынасқа негізделген бизнес;
• Дәәстүрлі емес  қызметтерді  көрсету бизнесі.

Суудалық  бизнес  екі элементтен тұрады:

1. клиенттерге ссудаға беру , яғни жеке және заңды тұлғаларға
2. бос ресурстарды  басқа коммерциялық  банктерге уақытша  пайдалануға  пайыздық сыйақыда беру. (3: 234-беттер)

   Ссудалық  бизнестің екінші бөлігі  кейде  банк аралық неие ,кейде басқа банктегі  депозит формасында болуы мүмкін.  Ссудалық бизнестен  пайыз формасында  табыс түседі.

      Дисконттық  бизнес  - төленбеген вексельдерді, чектерді және талаптарды банктің белгілі бір төменгі бағамен дисконт негізінде   сатып алуын сипаттайды. Дисконт бизнестің түріне факторинг операциясы жатады. Факторинг операциясы  айналымды және айналымсыз болуы мүмкін. Бірінші жағдайда , банк төлеушінің   төлемеген міндеттемесін   қаражатты алушыдан   талап етуге құқылы. Ал екінші жағдайда ,  банктің ондай құқығы жоқ. Бірақ ол ондай операциядан түсетін жоғарғы сиақы үшін  тәуекелге барады. Факторингтік операциядан түсетін сиақының жоғары болуы , өнімді сатудан түсетін  жабдықтаушының   табысын азайтады. Мұндағы табыс  екі элементтен тұрады.

1.  сатып  алынған төлемнің  түсуі арасындағы  аралықта банктің несиелік ресурсын  пайдаланғаны үшін   төленетін пайыз

2. факторинг  операциясының түріне байланысты тәуекелге сәйкес  шамасы ауытқып  отыратын  коммисиондық сиақы. Факторинг операциясындағы комиссия пайызбен белгіленетіндіктен , факторингтік операциядан түсетін  табысты  банктің пайздық табысына жатқызады.

      Сақтау  бизнесі -  банктің трасталық  және  агенттік қызметтеріне  негізделеді. Бұл бизнес клиенттің  мүлкін ( жылжымайтын мүлік, бағалы қағаз, шоттағы қаражатын)  басқарғаны үшін  немесе осы мүлікке  байланысты  клиенттің   тапсырмаоларын орындағаны үшін алатын комиссия формасындағы табыс түріне бакке табыс әкеледі. Мысалы   траст келісім шарт негізінде банк клиентке  шоттағы қаражатын табыс әкелетін активтерге  орналастырғандығына міндеттеме алады. Агенттік қызметке  клиентпен нақты қай операцияға қаражат жұмсау  қажеттігін  келісіп алады. Трасталық операцияларда тәуекел жоғары , себебі мұнда банктің табысы  клиенттің табысынан жоғары  болуын қалайды.  Соған сәйкес  трасталық операциялардан   түсетін комиссия мөлшері де агенттік  қызмет көрсетуден  түсетін табысқа қарағанда  біршама жоғары болып келеді.  Мұндай ерекшелік  өз кезегінде  трсталық қызметтен   алынатын  комиссиялық   сыйақының  құрылымын анықтайды.   Ол  мүлікті  басқарғаны үшін  төленетін  комиссиондық   сыйақы мен  жұмыстың нәтижесі бойынша     төленетін сыйақыдан тұрады.

  Бағалы қағаздармен   бизнес мынадай элементерді қамтиды:

1. банктің өзінің   бағалы қағаздарын шығару
2. оларды нарықта сату
3. кәсіпорындарды  жекешелендіруге байланысты қызмет көрсетуде  басқа эмитенттердің  бағалы қағаздармен  қайталама нарықтағы   операциялары.

 Мұндай  бизнестен  түсетін    табыстар  келесідей   көзден құралады:

1. өзінің және басқа  да эмитенттердің   бағалы қағаздарын   сату барысында  бағамдық айырмадан;
2. жекешелендіруге байланысты  көрсеткен қызметі ( жекешелендірілетін  кәсіпорынның есебін талап ететін  стандартқа  жеткізу , оның құнын бағалау ,  акцияларын шығару және  орналастыру,  реестр жүргізу) үшін комиссия.

Банктің кепіл беру қызметі  клиенттерге  есеп айырысу үшін  банктің әр түрлі   формалардағы  берген   кепіл хаты мен  кепілдемесінен түсетін ақшалай   сыйақы түріндегі  табыс әкелетін  банктің қызметін сипаттайды. Егер  клиент банкі үшін  оның атын шығаратын клиенттердің  қатарында болса, банк оған ақысыз  кепіл хатын  беруі мүмкін .