Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы

ЖОСПАР

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………3

 

I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР  НАРЫҒЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

1.1. Бағалы қағаздардың  пайда болу тарихы …………………………………...5    

1.2. Бағалы қағаздар және бағалы қағаздар нарығының  түсінігі……………..7    

1.3. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі…………………13

 

II. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР  НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ

2.1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының жай-күйі…23

2.2. Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі бағалы қағаздар нарығы…………………………………………………………29

 

ҚОРЫТЫНДЫ …………………………………………………………………..34

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………….36

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін тигізді.

Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылык ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.

ҚР қаржы нарығы негізінен  банктік саладан тұрады. Банктік  мекемелер өнімдері мен кызметтерінің  жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне  кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы калыптасты. Бағалы кағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының калыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарыктағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.

ҚР Президентінің кезекті  жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.

Жоғарыдағы факторларды  ескере отырып, бағалы қағаздар нарығы, оның мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.

Курыстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының теориялық- эдістемелік және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму экономикаға әсерін көрсету болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:

- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын қарастыру;

- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік реттеудің сипатын айқындау;

- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу.

Курыстық жұмыстың пәні мен объектілері. Жұмыстың пәні ретінде ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар нарығы қатысушылардың арасындағы экономикалық қатынастары алынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР  НАРЫҒЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

1.1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы

Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы меншік айналымының объекті  тарихи кезеңімен тікелей байланысты болып келеді. Өте ерте кезеңде  адамдар бір тарихи формациядан  екінші формацияға өткенде, олар тауар  мен ақшалардың басқаша орналастыру  қажеттілігін алды, бірақ бұл басқаша орналастыру тәсілі тиімсіз болды.

Бұл жолды, ең бірінші, юристтер б.э.д. 4-5 ғасырда тауып, оны былай  көрсеткен:

Аңғарғандар құжаттар, куәланған  нақтылы келісімнің өздері айналдыру, ерекше руға тауар, құндылықтардың ерекше жүйесін, сөз өзіне меншікті мәнінде тауарлармен емес, ақшалармен емес сәйкес келмеушілердің. Құжаттар соған дейін келісімдер туралы орындалып жатқанда сазды және балауыздарды кестелерде, папирусте немесе пергаментте, олар кең таратуын алған жоқ.

Кейін, 6 ғасырда Қытайда қағаз ойланып табылды. 9-10 ғасырда бұл өндіріс рецептін Батыс Еуропа Елдері қолданады. Нақ осы жерде, натуралды шаруашылық  және феодалдық бытыраңқылықтың ету шартын қолдап және олар нарықтық шаруашылықтан алыс болғанымен, қағаз арқылы құжаттың белгілі нақты келісімін мойындау және таратуы жалпыға бірдей алынып, экономикалық айналымының объекті ретінде танылды. Бағалы қағаздар - акциялар, облигациялар, вексельдің және мүлік құқықтардың басқа куәліктері, жекеленгендер өз негізімнен, ұнағандар сондай сапада заң шығарылады.

Мүліктің әрбір түріне өзіндік  бағалы қағаздарым талапқа сай бола алады, меншік арқау болуын өз кезегінде  жасай алады, сатылып алынады  және сатылады, кепілге беріледі.

Бағалы қағаздар нарығының  кейбір элементтері 20-жылдары КСРО-да жаңа экономикалық саясат кезінде пайда болған. Ал, қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы зандарының негізінде 90-жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.

1997 жылдың 5 наурызында  «Бағалы қағаздар нарығы туралы» және «Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілені тіркеу туралы» қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының базалық инфра құрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан үкіметі осы заңдарға сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметтің атқарудың және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің – брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.

Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары  және меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық қатынастарға сай өзгерту  тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады. Соңғы 20 жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді. Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да еркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше.

Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру арқылы жүргізілді. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халықта осындай жаңа құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемдс қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктеңдіру чектерін (купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі, олар, өз иесіне мемлекеттің нелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.

Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік  қоғам ретінде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі - акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.

Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін тигізді.

Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді.

 

1.2. Бағалы қағаздар және бағалы қағаздар нарығының  түсінігі

 

«Бағалы қағаздар» - иелеріне мүліктік құқықтар мен белгілі бір ақша сомаларын алуға құқық беретін  ақшалай немесе тауарлық құжаттар.

      «Бағалы қағаз нарығы» туралы қолданыстағы заңға сəйкес бағалы қағаз – мүліктік құқықты куəландыратын белгілі бір жазбалармен басқа да белгілеулердің жиынтығы болып табылады.

       Бағалы қағаздарға акция, облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, вексельдер жатады. Бұл қағаздар бұрынырақта қазақша “бағалы қағаздар” деп аталған. Бірақ “бағалы” деген сөзден гөрі “құнды” деп аталғанымыз дұрысырақ, неге десек, бүгінгі құнды қағаздар оның иесіне тек пайда, табыс әкеледі.

“Бағалы”  деген сөздің өзі мейлі қай жағынан - тілдік, экономикалық жағынан алсақ та, мағынасы жағынан біз айтып жүрген акция, облигациялардың анықтамасын аша түседі.

Құнды қағаздың үш түрлі  құндылық қасиеті бар, яғни, оны сатып  ала отырып:

• біріншіден, акция иемденушісі;
• екіншіден, оны шығарушы кәсіпорынның белгілі бір бөлігіне ие боламыз;
• үшіншіден, акцияның екі бағасының - номиналды және рыноктық бағасының айырымы арқылы пайда көреміз. Бұл соңғы қасиеттерін таратып айтар болсақ, біз бастапқыда акцияны номиналды бағасымен сатып аламыз да, оны аукционда нарықтық өсіңкі бағамен сата аламыз, сөйтіп біз де, оны шығарушы кәсіпорын да пайда көреді. 

    Бағалы қағаздың екі түрі бар: қарыз түріндегі құнды қағаз және корпоративтік бағалы қағаз. Егер бағалы қағазды мемлекет шығарған болса, оны мемлекеттік бағалы қағаз дейді, мемлекеттік бағалы қағаз - қатерсіз (риск) бағалы қағаз болып табылады.

    Біз мемлекеттік бағалы қағаз сатып алсақ пайда табыз, бірақ одан  пайда аз көреміз. Әйтсе де, біздің қаржымызға ешқандай қатер төнбейді, яғни бастапқы акцияны жоғалтпаймыз, керісінше шамалы пайда үлесін аламыз. Корпоративтік бағалы қағазда қатер бар, әйтсе де оның пайдасы жоғары. Әр құбылыстың пайдалы жағы да, зиянды жағы да бар десек, нарықтық экономика кезінде бағалы қағазды таңдай білу керек. Таңдау - үлкен жұмыс.

Бағалы қағаздар нарығының пайда болуының бірнеше себептері бар. Біріншіден, ғылыми-техникалық прогреске көп ақша керек.

         Облигация қатаң түрде ерікті негізде таратылады және ішкі мемлекеттік және жергілікті қарыздар; кәсіпорындардың облигациялары түрлерінде шығарылады. Атаулы‚ ұсынушыға арналған‚ пайыздық‚ пайызсыз‚ еркін айналымды немесе шектеулі облигация болуы мүмкін.

Олар болашақта нақты  тауар өндіру (қызметтер көрсету‚ жұмыстарды орындау) кепілдігімен пайызсыз мақсатты облигация түрінде де шығарылады. Мұндай облигация кәсіпорындар мен халықтың арасында таратылады‚ олардың иесі осы облигация кепілдікпен шығарылған тауарларды сатып алуға‚ қызметтерді пайдалануға басым құқық алады.

Облигациядан табыс  қатаң тіркелген пайыз түрінде  немесе жыртылмалы купонға төлем төлеу жолымен де‚ оларды ойнатып‚ ұтыс төлеу жолымен де, өзгермелі (құбылмалы) мөлшерлеме бойынша пайыз түрінде де алынады.

Кеңес Одағы кезіндегі бағалы қағаздардан қазіргі кездегі бағалы қағаздың айырмашылығына келетін болсақ, жұртшылықтың қолында “25 сомдық”,  “50 сомдық” облигациялар болды. Осы облигацияларды, егер ақша керек болған жағдайда, жинақ кассасына барып ауыстырып алуға болатын, бірақ ешқандай пайдасыз. Одақ кезіндегі осы облигациялар кейде ұтыс жариялайтын, ол ұтысқа жүздің бірі, не мыңның бірі ие болатын. Яғни, бұл облигациялар көпшілікке ешқандай табыс, пайда әкелмейтін.

Ал, егер біз қазір  жақсы дамыған акционерлік қоғамның акциясын алсақ, біз сол акционерлік  қоғаммен бірге пайда көреміз.

Бұған жеке капиталдың шамасы келмейді. Сондықтан бірнеше жеке капитал бірігіп, акционерлік қоғамдар құрады. Ал, осы акционерлік кәсіпорындар ғылыми-техникалық прогресті одан әрі дамыта алады.

Екіншіден, әр уақытта  үнемдеудің арқасында адамдарда  басы артық азын-аулақ ақша қалады. Сондай жағдайда олар: мына кішкентай ақшамды қалайша көбейтсем екен деп ойлайды. Олар осы үнемделген ақшасын бағалы қағаз рыногына салады. Бағалы қағаз сатып ала отырып, оны иеленуші өз жағдайын да көтереді, өндіріске де көмектесе алатын болады. Біздің халық соны түсінсе, артық ақшасына басы артық зат ала бергеннен гөрі шамалы мөлшерде болса да, бағалы қағаз алар еді. Бұл оның өз республикасының экономикасына көмектескені болып табылады.

Қазіргі уақытта мемлекеттік бағалы қағазды қарапайым халық ала алмайды. Оны тек банктер алып жатыр.

Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.

Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында мүліктік құқты (корпорация акцияларын, вексельдер және т.б.) немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық қатынасты куәландыратын ақша құжаты.

Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын рөлі мен экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар инвестицияның жоғары нысаны ретінде басты рөльде ойнайды.