Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы

Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы сипат алса да, оның қарқынды дамуы әлі келешекте. Соған қарамастан, мемлекет тарапынан тәуекелді төмендету әдісі ретінде диверсификацияны қолдану дұрыс бағыт ретінде танылады.

АӨҚО-да капитал нарығына арнап бағалы қағаздардың жаңа түрлерін шығару жөнінде шарттар жасалды. Бағалы қағаздардың жаңа түрлерін айналымға енгізу ұйымдасқан бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдікті диверсификациялануына мүмкіндік береді. Сонымен қатар нарық өтімділігін арттырып, жеке инвесторларды белсенді тартуға жол ашады.

2009-2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарды жүзеге асыру шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты нақты жұмыстар жүргізуде. Осы бағытта Агенттік аталған жылдың маусым айында күшіне енген жаңа листинг ережелерін жасап шығарды. Жаңа листинг талаптарына сәйкес, айналымға жіберілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар спектрі акциялар және борыштық бағалы қағаздар секілді екі негізгі тоатарға бөлінді. Сонымен қатар ұсынылатын қаржы құралдарының қатары артты, пайлық инвестициялық қорлар, индекстік қорлар, туынды бағалы қағаздар, борыштық бағалы қағаздар, отандық және шетелдік инвесторлар үшін инвестициялаудың аса кең мүмкіндіктері пайда болды. Бағалы қағаздардың жаңа түрлерінің айналымға жіберілмесі сонымен қатар инвесторларға бағалы қағаздар нарығындағы операцияларға қатысты тәуекелдерді хеджирлеуге мүмкіндік береді.

Мәселен, Орталық Азия аймақтарында шетелдік инвесторларды тарту мен индекстік қорларды, деривативтер нарығын құру мақсатында құрамында Орталық Азия аймақтарындағы компаниялардың акциялары бар Renaissance Capital Central Asia Equity Index жаңа индексі енгізілді. Осыған байланысты, Ресейдің туынды бағалы қағаздар нарығы дүнеижүзіндегі ең жылдам дамушы нарық болып танылды.

Сонымен қатар, отандық қор нарығына жаңа қаржы құралдарын енгізу жөніндегі Агенттіктің өткізген шаралары нәтижесінде Қазақстанда алғаш рет жылжымалы мүліктің инвестициялық трасты енгізілді: ағымдағы жылдың маусым айында АИФН «Великая стена» АҚ 12 266 қарапайым акцияларын 1,472 млрд. теңге сомасына орналастырды.

Қазіргі уақытта секьюритизацияланған активтер, фьючерстер, инвесторлардың ауқымды көлемі үшін тиімді опциондар секілді жаңа құралдарын ендіру мен жасау жоспарлануда.

Үкіметтік қарыз алу мен борыштың көлемін жоспарлау ең алдымен, үкіметтік қарыз алудың, борыштың, оған қызмет көрсету шығындары мен тәуекелдің оңтайлы деңгейін қалыптастыруды ескере отырып, мынадай мақсаттарға қол жеткізуге бағытталатын болады:

                 табыстылық ауытқымасын құру үшін қор нарығында бағдар (“benchmark”) белгілеу үшін қажетті құрылымы бар мемлекеттік бағалы қағаздардың жеткілікті көлемін ұстау;

                 жинақтаушы зейнетақы қорларының және қор нарығының басқа да қатысушыларының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін борыштық құралдарды, әсіресе, инфрақұрылымдық облигациялардың нарығында баламалы құралдарды дамыту, бұл өз кезегінде қайталама нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздар секторындағы сауда-саттықты жандандыруға алып келуі тиіс.

2.2 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығын дамыту туралы ұсыныстар.

Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы даму үстінде. Бағалы қағаздар нарығы жылдан-жылға дамып, сонымен бірге бағалы қағаздарға деген сұраныста өсуде.Сонымен бірге Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын дамытуда мынадай ұсыныстар керек деп ойлаймын:

Біріншіден, бағалы қағаздар нарығы дербес сектор ғана емес, сонымен қатар қаржы нарығының және экономикалық жүйенің элементі екені есте сақтау қажет. Яғни, экономика немесе экономикалық жүйенің басқа секторларына бағытталған заңнамалардың өзгерісі міндетті түрде бағалы қағаздар нарығына әсер етеді. Сондықтан да, ҚР заңдарына толықтырулар мен өзгертулер енгізу барысында одан жоғары мәртебесі бар құжаттардың мазмұнын ескеру керек. Бұл жағдайда, бағалы қағаздар нарығы және бағалы қағаздар нарығының қатынастарын реттейтін заңнамаларды, стратегияларды дайындайтын мемлекеттік органдардың өзара байланысын жетілдіру керек деп ойлаймын.

Екінші бірінші ұсынысқа сүйенеді. Бағалы қағаздар туралы, олардың қатысушылары туралы жағдайлар әр түрлі заңнамада сипат алады. Ал, ҚР Президентінің Жолдауында халықтың инвестициялық біліктілігін жоғарлату негізгі міндеттердің бірі ретінде бекітілген. Бірақ, реттеуші заңнамалар мазмұнының әр түрлі сипат алуы, бағалы қағаздар түсінігін ашуға кері әсерін тигізеді. Осыған сәйкес, ҚР Азаматтық кодексіне, «ҚР бағалы қағаздар нарығы туралы», «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР Заңдарына толықтырулар мен өзгертулер енгізу керек.

Азаматтық кодекске депозиттік серификатты бағалы қағаз мәртебесі бар құралдардың ішінен шығара отырып, бағалы қағаздар нарығы бойынша заңнамадағы сияқты бағалы қағаздар тізімін енгізу қажет. Сонымен қатар, «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңына пайды бағалы қағаз мәртебесіндегі құрал ретінде жағдайды енгізе отырып, «Инвестициялық қорлар туралы» ҚР заңына қарама-қайшылық жағдайды жоюға болады. Сондай-ақ, елде инвестициялық қорлардың акционерлік түрлері қалыптасты. Олардың негізгі жағдайлары мен акционерлік қоғамдардан айырмашылығы «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР заңында көрініс табу қажеттілігі бар. Сонда, акцияны тек акционерлік қоғамдар ғана емес, сондай-ақ инвестициялық қорлар шығаруға құқығы бар екенін және бұл жағдай тек «Инвестициялық қорлар туралы» заңда ғана қарастырылмай, бағалы қағаздар нарығын реттейтін басқа заңнамаларды сипат алады.

Келесі ұсыныс – бұл нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеру. Бағалы қағаздардың сан алуан түрлері бар. Акция, облигациядан басқа опциондар, фьючерстер, своптар, депозитарлық қолхаттар, варранттар бар. ҚР-да тек акция, облигация және пайлар даму серпіні бар. Облигацияның ішінде мемлекеттік бағалы қағаздардың үлес салмағы жоғары. Дамыған мемлекеттерде негізгі бағалы қағаздармен қатар, туынды бағалы қағаздар даму үстінде. Алайда, олардың дамуын келесідей факторлармен түсіндіреміз:

                 туынды бағалы қағаздардың дамуы ең алдымен тауар нарығының дамуынан шығады. Көптеген мемлекеттерде фьючерстік немесе опциондық биржаға дейін, сол орында тауар биржасы қалыптасқан болатын, кейіннен тауар нарығы өсе келе, бағаның жағымсыз жағдайынан сақтану жолы ретінде туынды бағалы қағаздардың шығаруына әкелді. Тек 20 ғасырда, туынды бағалы қағаздар нарығы тауар нарығының негізгі қызметін (тауарды сату мен сатып алу орнын анықтау және дамыту) ығыстыра отырып, тауар нарығының келеңсіз оқиғаларды алдын-алуға көмектесетін құрал ретінде дамыды. Туынды бағалы қағаздар биржалар дамуының, мемлекеттегі тауар айналымының негізгі индикаторы ретінде қарастырылады.

                 туынды бағалы қағаздардың дамуы тек негізгі бағалы қағаздардың дамуынан шығады. Себебі, бір жағынан елдегі бағалы қағаздар нарығы өндіріс жағдайын білдірсе, екінші жағынан қаржылық ресурстарға деген сұраныс пен ұсыныстың деңгейін көрсетеді. Туынды бағалы қағаздардың базистік активтері ретінде негізгі бағалы қағаздарға да тиесілі. Әсіресе, депозитарлық қолхат тек акцияға негізделеді. Сондықтан да, туынды бағалы қағаздардың дамуы тек негізгі бағалы қағаздар нарығын дамыту кезеңінен кейін жүргізу қажеттілігін қарастырамыз.

Келесі ұсынысым – бұл экономикалық тиімділікті ескере отырып, бағалы қағаздар нарығын дамыту. Мемлекет инвесторлардың және қатысушылардың құқықтарын қорғау мақсатында көптеген шаралар жиынтығын атқарады. Бірақ, олардың құқықтарын қорғау кезінде бірнеше балама нұсқаларды дайындау керек. Агенттіктер міндетті өзара қатынастарды бекіткен кезде, олардың бағалы қағаздар нарығына әсер ету мүмкіндігін жан-жақты қарастыруы керек. Бағалы қағаздар нарығында негізгі қатысушы – бұл эмитент пен инвестор екенін ұмытпау қажет. Ал, олардың арасындағы институттар мен ұйымдар бағалы қағаздар нарығының тиімділігін арттыру мақсатында енгізіледі.

Эмитенттер немесе инвесторлардың міндетті өзара байланысы бар қатысушылардың санының көп болуы, осы негізгі қатысушылардың бағалы қағаздарды шығару немесе сатып алу ынтасын түсіреді. Осы орайда, бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу бойынша ұйыммен міндетті шартқа отырудан бас тартуды ұсынамыз. Бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізуге эмитенттің өз құқығында болуы керек. Ал, бағалы қағаздар ұстаушының тіркелімі екі жақта, яғни эмитент пен Орталық депозитарийде жүргізілуін анықтаймыз. Сонымен қатар, брокер-дилерлердің 2 санаты сипат алады. Оның арасындағы негізгі айырмашылығы – 1-ші санатты ұйым номиналды ұстаушы ретінде қызмет атқарып, бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу құқығы бар. Ал, 2-ші санатты брокер-дилер тек бағалы қағаздардың сатып алу мен сату мәмілесін жүргізуге ғана құқығы бар. Осыған орай, 2-ші санатты брокер-дилерлер санының жыл сайын қысқарылуы байқалады. Мемлекет тарапынан санаттарға бөлмей, бірдей талаптарды бекіту арқылы бағалы қағаздар нарығының тиімді механизмге әкелуіне мүмкіндігі болады. 

             3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ БОЛАШАҒЫ

3.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы

Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы еліміздің егемендігін алғаннан басталды. Біздің елде бағалы қағаздар нарығы әлі даму шағында. Себебі ол әлі өзінің даму шағына жеткен жоқ.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасынң бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы дамып келеді. Оны келесі көрсеткіштерден көруімізге болады.

Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз[13]. МБҚ төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына, республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.

МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2006 және есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.

ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы бола отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор биржа мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың үлесі 2005 жылы және 2007 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59,83%-ды және 67,82%-ды құрайды.

Сурет 1 – 2005-2008 жылдар аралығындағы МБҚ құрылымы[14]

Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007 жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы бойынша,  республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.

           ҚР бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы  ғана емес, сонымен қатар корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция нарығына тоқталайық.

               Сурет 2 – Акция нарығының негізгі көрсеткіштері[15]

Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.

Акция нарығынан басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде шығарылады.

              Сурет 3 – Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру[16]

Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне – облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз.

Қазіргі кезде Қр қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің статистикалық деректеріне сүйенетін болсақ, бағалы қағаздар нарығындағы жағдайлар мына түрде дамуда:

2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жиынтық номиналды құны 2 129 234 млн. теңгені құрайтын қолданыстағы облигациялар шығарылымынң саны 347 болды, олардың ішінде рейтингтік бағасы бар 19  шығарылымы, 169 шығарылымы – бірінші шағын санаттың рейтингтік бағасы жоқ және 59 шығарылымы – екінші шағын санат рейтингтік бағасыз KASE ресми тізіміне енгізілген. Сонымен бірге, есепті кезеңде шығарылым көлемі 538,0 млрд. теңге болатын 13 облигациялық бағдарлама тіркелді.

Қазақстандағы қор нарығының жай-күйінің негізгі индикаторы болып, бұрынғыша KASE қор биржасы ұсынған ұйымдасқан нарығы болып табылады. KASE айналымын жіберілген бағалы қағаздардың негізгі үлес салмағы борыштық бағалы қағаздарға – 71,55% (249 шығарылым) келеді. Инвестициялық қорлардың акцияларымен бағалы қағаздары секторы бойынша – 28,16 % (98 шығарылым) және 0,29% (1 шығарылым).

KASE жалпы капиталандыру ЖІӨ-ден 33,31% немесе 5 281 345 млн. теңгені құрады.

Бір жылда ұйымдасқан нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша жасалған биржалық мәмілелер көлемі 47%-ға өсті. Бастапқы орналастырулар көлемі 2,3 есеге өсті. Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған мәмілелердің жалпы көлеміндегі “репо” мәмілесінің үлесі 44,1%-ға көтерілді.

2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша ЗАИБЖАҰ-ның инвестициялық басқарудағы зейнетақы активтерінің жиынтық көлемі ағымдағы жылдың қазан – желтоқсан аралығында 35,1 млрд. теңгеге немесе 2,54 %-ға ұлғайып, 1 412,9 млрд теңге болды.

2008 жылда инвестицияланған зейнетақы активтерінің көлемі 200,9 млрд. теңгеге немесе 16,58%-ға өсіп, 2009 жылғы 1 қаңтарға қарай 1 378,4 млрд. теңге болды.