Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы

Бос ақша қаражаттарын пайда табу үшін көптеген салаға: өндіріске және басқа шаруашылық істерге, қозғалмайтын мүлікке, антиквариатқа, құндылықтар мен асыл тас және құнды металдарға, өнер туындыларына инвестициялауға болады. Егер отандық валюта құнсызданса ақша қаражаттарын шетел валютасына, зейнетақы мен сақтандыру қорларына, әр түрлі бағалы қағаздарға салуға, ссудаға беруге немесе проценттік өсім төленетін банктік депозитке салуға және т.б. жұмсауға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы- бос капиталды жұмсайтын көптеген салалардың бірі[10].

Бағалы қағаздар нарығының Қазақстанда қалыптасуына тоқталып кететін болсақ, бағалы қағакздар нарығы еліміз егемен алғаннан бастап өз дамуын бастады.

1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қағаздар нарығында өзара бәсекелесуші алғашқы құрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана - Қазақстан қор биржасы қызмет көрсетуде.

1997 жылдың 5 наурызында «Бағалы қағаздар нарығы туралы» және «Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы» қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының базалық инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарға сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің - брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.

1997 жылы жүргізілген тендердің нәтижесінде Ұлттық банк пен Қазақстан қор биржасының біріккен ұсынысы жеңіске жетіп, «Бағалы  қағаздардың Орталық депозитарийі» ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор нарығының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып есептеледі. Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық стандарты саналатын - «Отыздар тобының» ұсынысымен құрылған.

Заң негізінде бағалы қағаздар нарығындағы қызметпен бірге басқа да кәсіпкершілікпен айналысуға тыйым салу және меншікті капиталының төменгі деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік ұйымдар саны 93 болса, ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар саны сәйкесінше 65 және 14 еді. Сондай-ақ осы жылы алғашқы кастодиан-банктер пайда болып, эмиссияланған бағалы қағаздарды тіркеуші-реестр қызметі құрылды. Егер жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал жыл соңында ол 34-ке жетті. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен өсуінің негізгі факторы қабылданған заңнамалық актілерге сәйкес акционерлерінің саны 500-ден асатын акционерлік коғамдардың акциясын ұстаушылардың реестрін тек тәуелсіз тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі себепші болды. Сөйтіп, 1997 - 1999 жж Қазақстан реестр ұстаушыларының Ассоциациясы құрылғанша бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуді екі мемлекеттік орган, атап айқанда, Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия және өзінің территориялық басқармалары арқылы Әділет министрлігі жүзеге асырды. Екі бірдей толык құқылы жүйені бағалы қағаздар эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір себебі - жергілікті жерлерде Ұлттық комиссияның аймақтық бөлімшелерінің болмауынан.

1997 жылдың 20 маусымында қабылданған «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңға сәйкес Ұлттық комиссия Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік жэне мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тәртібін анықтайтын мемлекеттік орган болып саналады.

2001 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің «Қаржы нарығын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру бойынша іс-шаралар туралы» жарияланған жарлыққа сәйкес бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттык комиссия таратылып, онын барлық өкілеттілігі мен қызметтері Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003 жылдың 4 шілдесіне дейін бағалы қағаздар нарығын реттеуді Ұлттық Банктің бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.

Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген заңдар мен заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу талаптары туындады. Сондықтан бағалы қағаздар нарығының кұқықтық инфрақұрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру тәртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымы мен тәртібін анықтайтын бірсыпыра жаңа зандар қабылданды. Олар:

• 2000 жылғы 18 қаңтардағы «Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі туралы»;

•    2003    жылғы    13    мамырдағы   «Акционерлік   қоғамдар туралы»;

•    2003   жылғы   2   шілдедегі    «Бағалы   қағаздар   нарығы туралы»;

•  2003 жылғы 4 шілдедегі «Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды мемлекеттік реттеу жэне қадағалау туралы»;

•    2004 жылғы 6 шілдедегі «Қазақстан Республикасындагы кредиттік бюролар жэне кредиттік тарихты қалыптастыру туралы»;

•    2004 жылғы 6 шілдедегі «Инвестициялық қорлар туралы».

2003   жылдың   13   мамырында  қабылданған   «Акционерлік қоғамдар туралы» жаңа заңның бұрынғы 1998 жылдың 10 шілдесіндегі «Акционерлік қоғамдар туралы» қолданыста болған заңнан өзгешелігі төмендегідей:

1.  Акционерлік қоғамды «ашық», «жабық» деп типке бөлу жойылған.

2.  Жарғылық капиталының минимальды мөлшері анағұрлым өсірілген.

3. Акцияларды мемлекеттік тіркеусіз салықтық инвестициялық номер беру жолымен нарыкка шығару жойылған.

4.  Жарияланған акцияларды шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізу 1 рет жүргізіледі.

5. Акцияларды   жабық   тәсілмен    орналастыруга    шектеу қойылған.

6. Дивидендтерді төлеу мерзімін өткізіп алганы үшін айыппұл төлеу енгізілген;

7. Соттың   шешімі   бойынша   акцияны   өтеу   процедурасы енгізілген.

8.  Бұрын мемлекеттік қызметте болған адамдарды қоғамның басшы органдарына сайлауға шектеу қойылган.

9. Процедуралық мәселелер бойынша егжей-тегжейлі талаптар (акционерлердің жалпы жиналысын дайындау және өткізу, директорлар кеңесін сайлау және оның мәжілісін өткізу және т.с.с) қойылған.

10. Аффилиирленген жақтар туралы тарау енгізілген ( бүрынғы заңда ол туралы тек түсінік берілген болатын).

11.«Орналастыру  бағасы»,  «ірі  акционер»,  «төлем  агенті» деген ұғымдар енгізілген.

12. Тек қана тәуелсіз тіркеушілердің акция ұстаушы реестрін жүргізуі бойынша шектеу қойылған.

13. Халықтық акционерлік коғам екенін білдіретін белгілердің саны азайған.     

14.Құрылтайшы   жиналысына   қойылатын   талаптар   пайда болған.

Қорыта айтқанда, заңның 11 тарауы 90 бабының 1 тармағында «Осы Заң қолданысқа енгізілгенге дейін қүрылған коғамдар осы Заң қолданысқа енгізілген күннен бастап екі жыл ішінде өздерінің құрылтай құжаттарына тиісті өзгерістер енгізуге міндетті» және 2 тармағында «Осы талаптарды орындамаған қоғамдар белгіленген мерзім аяқталған күннен бастап бір жылдан кешіктірмей қоғамды қайта ұйымдастыруды жүргізуге немесе оны таратуға міндетті» делінген.

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР  

                                НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫ

2.1 Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдер және оны төмендету 

                                                      әдісі.

Тәуекел категориясы өзінің күрделілігімен сипат алады. Нарықтық жағдайда тәуекелді мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі әрқашанда болады. Себебі, бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдердің салдары бүкіл қаржы нарығына, нақты сектордың жағдайына әсер етеді.

Қаржылық тәжірибеде тәуекел мен белгісіздік түсініктерін айырмайды. Көбінесе, тәуекелді кездейсоқ жағымсыз оқиғалардың болуы салдарынан  жоғалту ретінде анықтайды[11]. Жоғалту объективтік, яғни сыртқы факторлардың әсерінен болуы мүмкін. Мысалға, ақшаның сатып алу қабілеттілігінің жоғалуы иеленушінің іс-әрекетіне байланыссыз. Бірақ, шығындар шешімді таңдау кезінде болады, сондықтан да тиімді шешімді қабылдау қажет. Қаржылық қызметтің бірқатар аяларында тәуекел белгілі бір келеңсіз жағдайдың болу ықтималдылығы деп түсінеді.  Ықтималдылық жоғары болған сайын, тәуекел де жоғары болады.

Қаржылық тәуекелдің 2 үлкен тобы бар: жүйелі тәуекелдер және жүйесіз тәуекелдер. Жүйелі тәуекелдерді жүйесіз тәуекеолдерге қарағанда басқару қиын және мүмкін емес десек те болады.

Жүйелі тәуекелдің өзі келесі түрлерге бөлінеді:

1.                 инфляциялық тәуекел;

2.                 заңнамалық тәуекел;

3.                 пайыздық тәуекел;

4.                 “бұқа” және “аю” нарығындағы тәуекел;

5.                 әскери тәуекел.

Ал жүйесіз тәуекелдің 4 ірі тобы бар. Оларға:

                 инвестициялау объектісінің тәуекелі;

                 инвестициялау бағытының тәуекелі;

                 селективті тәуекел;

                 техникалық тәуекел.

              Тәуекел деңгейі мен көлеміне қаржылық механизм арқылы әсер етуге болады. Мұндай әсер қаржылық менеджмент әдістері және ерекше стратегия арқылы жүргізіледі.

Тәуекел тосуға сәйкессіздік ретінде қарастырылады. Әр түрлі баламалар бола отырып, инвестор оларды бағалайды және салыстырады. Мұнда, болжамдалатын нәтижелер бақылай алмайтын факторлар әсерінен сай болмайтынын ескеру керек. Күтілетін шамадан әр түрлі мәндердің ауытқуы кездейсоқ шамаларға және амплитудалық сипаттамаларға тәуелді. Сондықтан да әрбір балама екі критерий бойынша өлшенеді. Біріншісі – нұсқаның болжамдалатын бағасын (мысалға, мүмкін болатын нұсқаның орта шамасы), ал екіншісі – мүмкін ауытқу шамасын, яғни тәуекел деңгейін. Нұсқа тәуекелділігінің өсуі күтілетін нәтижелікпен бірге өседі. Инвестор қандай баламаны таңдайтыны оның тәуекелге баруына, сондай-ақ тәуекел мен табыс қатынасының қандай пропорциясын алатынына тәуелді.

Тәуекелді басқару процесі:

1)                тәуекелді анықтау (ресми және ресми емес ақпараттарды жинау);

2)                тәуекелді бағалау (болашақта шығынның көлемін анықтау қажет);

3)                тәуекелді төмендету әдістерін таңдау;

4)                таңдаған әдісті қолдану.

Тәуекелді төмендету немесе алдын алу әдістері: диверсификация, лимиттеу, өзін-өзі сақтандыру, сақтандыру.

Осылардың ішінен, диверсификация әдісі Қазақстан Республикасында кеңінен қолданылады және мемлекет тарапынан осы ережені бекіту сипат алады.

Барлық қаржылық инвестициялар тәуекел және табыстылық жағынан әр түрлі болғандықтан, олардың сандық жағынан тиімді қалыптастыру жағдайында тәуекелдікті төмендете аламыз. Сондықтан инвестициялық портфельді диверсификациялау қағидасы пайда болды.

Диверсификация (diversification) – бұл ағылшын сөзінен аударғанда әр түрлі дегенді білдіреді[12]. Яғни, тәуекелді төмендету мақсатында капиталды әр түрлі бағыттарға бөлу болып табылады. «1 эмитенттің 10 акциясын сатып алғанша, 10 эмитенттің 1 акциясынан сатып алған дұрыс» - бұл диверсификацияның алтын ережесі. Сондай-ақ, қаржылық құралдар объектісі бойынша әр түрлі болуы.

Диверсификацияның келесідей түрлері бар: тігінен диверсификация және көлденең диверсификация.

Тігінен диверсификация – бұл әр түрлі типтегі объектілерге жұмсалған қаржылық құралдар жиынтығы айтамыз. Мысалы, портфельдегі құралдарды 100 пайыз ретінде белгілейік. Онда тігінен диверсификацияға сәйкес портфель құрылымы келесідей болуы мүмкін : 20% - акциялар, 20% - облигациялар, 20% - депозит, 20% -шетел валюталары, 20% - мемлекеттік бағалы қағаздар.

Көлденең диверсификация – бұл бір типтегі, бірақ әр түрлі объектілерге жұмсалған қаржылық құралдар жиынтығын айтамыз. Мысалы, инвестор тек жай акцияларға сенімді болса. Онда, көлденең диверсификация - әр түрлі эмитенттердің акция портфелі болады.

Тігінен диверсификация көлденең түріне қарағанда тәуекел деңгейін біршама төмендете алады. Алайда, тігінен диверсификацияны ұстаған менеджерлерге мұндай түрдегі портфельді басқаруға қиындық туғызады. Себебі, әр түрлі нарықтарды қамтитын құралдарды басқару  олардың айналысатын ортаны талдаудан тұрады. Ал, көлденең диверсификация тігінен түріне қарағанда, тәуекел деңгейі жоғарырақ, алайда басқару жағынан өте тиімді болып саналады. Екі диверсификацияның түрлерін үйлестіруге болады.

Диверсификация әдісі Қазақстанда мемлекет тарапынан тәуекелді төмендету мақсатында кеңінен қолданылады. Мысалға, зейнетақы қорлардың жинақталған қаражаттарын орналастыру осы әдіске тіреледі. Олардың портфелі келесідей тігінен диверсификацияға сүйенеді:

                 ҚР мемлекеттік бағалы қағаздары – 15%-дан жоғары емес;

                 ҰБ және екінші деңгейдегі банктердің салымдары – 20%-дан жоғары емес;

                 Халықаралық қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздары – 40%-дан жоғары емес;

                 Шет мемлекеттер эмитенттерінің бағалы қағаздары – 40%-дан жоғары емес;

                 ҚР мемлекеттік емес бағалы қағаздары  - 50% -дан жоғары емес;

                 Шетел эмитенттердің бағалы қағаздары – 10-30%-дан жоғары емес.

Аталған шектеулерді немесе нормаларды капиталды инвестициялау барысында зейнетақы қорлары ескереді.

Сонымен қатар, диверсификацияны пайлық инвестициялық қорлардың, сақтандыру компаниялардың қаражатын жұмсауға да қолданады.