Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетілдіру жолдары

    1.2 Салықтар бюджеттiң негiзгi көзi

    Салықтар  дегенiмiз – мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардың белгiлi бiр мөлшерде түсетiн мiндеттi төлемдер. Салықтар-шаруашылық  жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың мемлекет пен екi арадағы мемлекеттiк бюджет арқылы жүзеге асырылады, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада: салықтар шаруашылық  жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының белгiлдi бiр мөлшерiн мемлекет  үлесiне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетедi. Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. “Салық саяси басқару мен экономикалық бақылаудың негiзгi құралы болып табылады,”- дейдi Мишин Г.К. (5). Әрбiр мемлекетке өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын  жүргiзу  үшiн белгiлi бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет. Салықтар - мемлекеттiң түрақты қаржы көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады.

    Салықтардың мәнiн толық түсiну  үшiн, олардың экономикалық маңызын түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметiне тiкелей қатысты. Салық салудың қазiргi жүйесiн қарастыра отырып келесiдей қызметтерiн  атауға болады:

    1.Салықтардың фискалды немесе бюджеттiк қызметi- ең негiзгi функция болып табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери – қорғаныс, тағы да басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы "Фискон"латын сөзi,қазақша "Себет"деген мағынаны бiлдiредi.

    2.Бөлу қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты халықтың  әртүрлi топтары арасында бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының жүзеге асырылуына салығы, прогрессивтi салық ставкiлерi және тағы да басқалар жатады.

    3.Салықтардың реттеушiлiк қызметi- арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты маңызы өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық ставкалары,салық жеңiлдiктерi,салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып саналады.                

    Жоғарыда  көрсетiлген салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,шетелдiк инвесторларды ынталандыру,шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын жүзеге асырады.Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару  үшiн,олардың басқа  да экономикалық тетiктермен тығыз байланыста болуын қажет етедi. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны ерекше. Себебi ғылыми негiзделмеген,шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсiпкерлердiң  ынтасын төмендетедi, өндiрiстiң  төмендеуiне және мемлекеттiк бюджет кiрiсiн азаюына әкелiп соқтырады. Реттеу қызметiнiң өзi 2 қызметтен тұрады:

    -ынталандыру қызметi - мемлекетке  тиiмдi өзгерiстердi салық ставкасын төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе кеңеюiне жағдай жасау;

    -шектеу қызметi - мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн жоғарылату арқылы дамуына,кеңеюiне шектеу жасау.

    4.Бақылау қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды және жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына, жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап отыруы болып табылады. Бұл қызмет салықтық декларация арқылы жүзеге асырылады.                                  

    5.Қолдау немесе мадақтау қызметi – кез-келген мемлекетте қоғам алдында ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл азаматтарға мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл қолдау қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы жүзеге асырылады (еңбек ерi, Ұлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы аналар).

    Мемлекет  мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың  қызметiн (функциясын) пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизмiнiң қызмет ету  жолдарын белгiлейдi,жалпы экономикалық саясатты негiзге ала отырып,салық  саясатын анықтайды. Салық жүйесi - белгiленген тәртiппен жиналатын салықтар алымдар  және тағы да басқа төлемдердiң жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар кез келген мемлекеттiң салық жүйесiн қалыптастыруға негiз болатын келесiдей мiндеттi элементтерi бар:

    1. Салық органдарының жүйесiнiң болуы.

    2. Салық заңдылықтарының жүйесi  және принциптер жүйесi.

    3. Салық саясатының принциптерi.

    4 Салықтардың бюджеттер бойынша  бөлiну тәртiбi.

    5. Салықтық бақылаудың формалары  мен әдiстерi.

    6.Салықтық  өндiрiстiң шарттары мен тәртiптерi.

    7. Халықаралық екi рет салық салуды  шешу мәселелерiнiң нақты қадамдары. 

    Салық жүйесi келесiдегiдей экономикалық көрсеткiштермен  сипатталады:

    1.Салықтық ауыртпашылық (бiздiң елiмiзде 48-50%, ал дамыған шет елдерде 45%)

2.lшкi және сыртқы саудадан түсетiн салықтық табыстар қатынасы.

3.Тiкелей және жанама салық салу қатынасы.

    Салық ауыртпашылығы дегенiмiз қоғамдағы  салықтардың рөлiн сипаттайтын  және салықтық алымдар сомасының  жиынтық  ұлттық өнiмге қатынасын  көрсететiн көрсеткiштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық ауырпашылығы – бюджеттiк механизм есебiнен қайта бөлiнетiн өндiрiлген қоғамдық өнiмнiң бiр бөлiгi болып табылады (6).                                                                                                                                                              

    Салықтарды  мынадай нышаны, белгiлерi бойынша  топтастырамыз немесе жiктеймiз.

    1. Салық салу обьектiсiне байланысты .

    2. Іолданылуына қарай.

    3. Экономикалық ерекшелiктерiне байланысты.

    4. Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай.

    1 Салық салу обьектiсiне қарай  салықтар тiкелей және жанама  салықтар болып жiктеледi.

      – Тiкелей салықтар  – тiкелей салық төлушiден ұсталатын салықтар. Мысалы: табыс салығы, мүлiк салығы, жер салығы, көлiк салығы болып табылады.

      – Жанама салықтар – тiкелей емес жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.

    Жанама  салықтарға жатады: қосылған құнға салынатын салық, акциздер, -баж салығы.      

    Жанама  салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгiзiлмегендiктен, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады.

    2. Бюджетке түскеннен соң қандай  шараларға жұмсалатын белгi-сiне  қарай салықтар жалпы және  арнайы салықтарға бөлiнедi.

    Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды  және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салық акциздер . болып табылады.

    Арнайы  салықтар бюджетке түскен соң алдын  ала белгiленген мiндеттер бойынша  нақтылы шараларға жұмсалады.                                                                                                                             

    3. Экономикалық белгiсiне қарай  салықтар табысқа салынатын салық  және тұтынуға салынатын салық  болып жiктедi.

    Табысқа салынатын салық төлеушiнi кез  келген салық салынатын обьектiсiнен  түсетiн табысынан алынады.

    Олардың қатарына мына салықтар кiредi: заңды  және жеке тұлғалардан алынатын табыс  салығы, жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы тағы басқалар.

    Ал, тұтынуға салынатын салықты, салық  төлеушi тұтынушы ретiнде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзiнiң шығынынан төлейдi. Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.

    4. Салық салу обьектiсiн бағалау  дәрежесiне қарай салықтар нақтылы  және  дербес салық болып жiктеледi.

    Нақтылы салықтар – салық төлеушiнi салық салу обьектiсiнен алынатын табысының мөлшерiне байланысты емес, яғни салық төлеушiнiң мүлкiнiң сыртқы белгiсiне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы жатады.

    Дербес  салықтар салық төлеушiнiң салық  төлейтiн обьектiсiнен алынатын табыстың мөлшерiне байланысты алынады. Оларға заңды        және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жатады (7).

    Жалпы   алғашқы   салықтардың    пайда   болуының    күннiн    анықтау   мүмкiн  емес.Бiр  нәрсе  күмән  келтiрмейдi – салықтардың   прототипi адамзат   қоғамымен   басқарудың      ең  алғашқы   формаларымен   пайда   болған.

    Алғашқы  қауымдастықтың   өзiнде ,  қоршаған  ортаның   қатаң  шарттарына  амалсыз  бейiмделуге ,  сыртқы  жаудан  қорғау   үшiн, сонымен  қатар   ашаршылық  жағдайына    азық-тұлiк қоғамдық   запастарын   сақтау   үшiн,  бiрнеше адамдарды қолдануды түсiнген.

    Осыдан  келiп,  мынаны  айтуға   болады, салықтардың   алғашқы  пайда  болуына   қоғамның  осы  немесе  басқа  да   қызығушылықтардың    қанағаттандырылуының  ұжымдық  тұтынуы  болады.

    Байлар  өздерiн  байыту   үшiн   кедейлерден   түрлi  салықтарды  жинағанын   ұмытпау  керек.Бұл  түрде  салықтар  ұзақ  уақыт  бойы  әрекет  еттi  және  де  қоғам  бұны   объективтi   қажеттiлiк   ретiнде  түсiндi.

    Тек    XVғ.   бастап  ғана, ғалымдар  ақшалай қатынастар   жүйесiн,  сонымен қатар   мемлекеттiң   экономикалық   негiзi   мен экономикалық   функцияларын   зерттей     бастағаннан кейiн, салықтардың   қайта   маңыздылығының    алғашқы   әрекеттерi  пайда    болды (8).

    Салықтар   қоғамдық    өнiмнiң   бiр  бөлiгiн  мiндеттi   төлемдер   ретiнде  мемлекеттiк    бюджеттiң   кiрiс  жағының   негiзгi   қайнар  көзi   ретiнде    құрылуы    ертеден  келе  жатқан   дәстүрдiң   бiрi. Және   бұл   дәстүр   нарық  экономикасы    жағдайында, нарықтық  емес  экономика   жағдайында  да   әрекет  етедi. Сондықтан,  салықтар   мен   салық  салу   адамзат   цивилизациясының     айырмас     бiр   бөлiгi    ретiнде    қарауға    болады.

    Дүниежүзiлiк    тәжiрибе    көрсетiп    отырғандай,   бүкiл   өркениеттi   мемлекеттердегi      салықтық    реттеу    несие -  қаржылық     реттеумен бiрiгiп    әрекет   еткенде ғана    нарықтық  экономиканы       жүргiзудiң   аса тиiмдi  формасы   болып   табылады. Ол  нарықтық   қатынастардың   қалыптасуына   әсерiн   тигiзiп, мемлекеттiк     экономикаға     тигiзетiн    әсерiн     реттеп   отырады.  Сондай-ақ,  салықтар   қоғамның     экономикасын   түрақтандыруын    және  әлеуметтiк    теңдiктi    қамтамасыз   ететiн  маңызды   элементтерi  болып  келедi. Қазiргi    кездегi   жағдайларға   салықтардың    мәнi   мен  ролi   мемлекеттiк   органдарды    қаржылық    ресурстармен      қамтамасыз   ету   шекарасынан  шығып  отыр.

    Ендi,   салықтар     ұлттық табысты  мемлекеттендiрудiң  маңызы  құрамы   бола  бастады. Олар  макроэкономикалық  реттеуге  белсендi  араласа  отырып, iшкi  ұлттық табыстың жалпы көлемiнде,    салықтық   төлемдердiң салыстырмалы мөлшерiнiң өсуiн қамтамасыз етiп отырады.

    Салықтар  экономикалық белсендiлiктi реттей отырып,    өндiрiстiк   процестерiне  де   қатты   әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты   болып табылады.  Салынатын салықтар мен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының қорлануына ықпал етедi. Сондай–ақ,     салықтық реттеу шаралары, әр түрлi салалардың бәсекелесу     мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып, капиталдың    қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап, кәсiпорындардың iс-әрекеттерiнiң әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруға ықпалын   тигiзедi. Бюджет жүйесiн реформалау қажеттiлiгi Қазақстанның  эволюциялық  дамуының  сапалық жаңа  деңгейге  жетуiнiң көрiнiсi.  Республикалық халықаралық аренаға шығу   үшiн қазiргi  кезеңде,  ең  алдымен заңдылық  базасын тиiстi  әлемдiк үлгiлерге  келтiрудi  талап  етедi. Мемлекеттiң  орталықтандырылған  ақшалай  қаражатының қорын жасау және  пайдаланумен  бапйланысты бюджеттiң қызметi  айрықша экономикалық  формалар – бюджеттiң кiрiстер  мен шығыстары арқылы  атқарылады.  Осы екi  категорияда объективтi  және  бюджет  секiлдi  өздерiнiң арнайы  қоғамдық  мiндеттерi  бар.  Кiрiстер  мемлекеттi  қажеттi  қаражатпен  қамтамасыз  етсе,  шығыстар  орталықтандырылған  ресурстарды тиiсiнше жалпы мемлекеттiк қажеттерге  бөледi (9).

    Бүгiнгi  таңда  бюджет  жүйесi  республикалық  және  жергiлiктi  бюджеттерден  түрады. Республикалық  бюджет  негiзiнен  жалпы  мемлекеттiк  салықтар  есебiнен қалыптастырылатын және  ҚР   Үкiметi  өзiне  Конституциямен,  заңдармен  ҚР  Президентiнiң  актiлерiмен   жүктелген  мiндеттердi  жүзеге  асыру   үшiн  белгiлейтiн  жалпы  мемлекеттiк бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруға  арналған  орталықандырылған ақша  қаражатының қоры  болып табылады. Жергiлiктi бюджеттер бюджет  жүйесiнiң дербес  буыны ретiнде өз  қызметiн жүзеге  асырады.  Дербес  бюджет -  аумақтық  басқарушы  органдар  өздерiне  Заң жүiзнде  бекiтiлiп берiлген  кiрiстер  базасы  негiзiнде бюджеттiң көлемiн,  кiрiспен  шығыстың  мөлшерiн баптарға  сәйкес  анықтап,  олардың құрылымын белгiлейдi.  Олардың орындалуы Республика  заңдарына сәйкес  атқарылады.