Қазақстан Республикасыдағы 1993 жылғы ақша реформасының қалыптасу ерекшеліктері және жетілдіру жолдары

Экономикасы тұрақты деп есептелетін Польшада, Латвияда, Эстонияда және Словакияда ІЖӨ-нің монетизациялығы 25 процент. Бұл көрсеткіш Қазақстан ушін таяу жылдарға бағдар болуға жарайды,

Халықтың банктегі салымына қарап олардың тенгеге деген сенімі біртіндеп артып келе жатқанын, ал шетелдік валютаға төмендей бастағанын байқауға болады. Егер 1995 жылы халықтың теңгемен жасаған салымы 2,1 есе, ал еркін аударылатын валютамен (ЕЛВ) салымы 3,6 есе өссе, биылғы алғашқы алты ай ішінде бұл көрсеткіштер тиісінше 128,3 және 137,1 процент болды.

Осының бәрі халықтың теңгеге деген сенімінің арта бастағанының дәлелі және де бұл экономиканың доллардан ажыраса (дедолларизация) бастауын тездетүге тиіс Халықтың теңгеге деген сенімінің баяу өсуі, олардын өз қаржыларын доллар түрліше жинақтауы — ол халықтың қаржылық турақтандыру өзгерісін қабылдауға психологиялық тұрғыдан дайын еместігінің, бұрынғы кезде тұрақтаидырудың белгілері қате шаралар қолдану салдарынан теп-тез жоғалып кеткен кездері болғандықтан экономикалық саясатқа сенімсіздігінің нәтижесі. Банктік дағдарыс, жалақылы төлемеудің орасан зор мөлшері, экономиканың отын өндірісі мен металлургиядан басқа қалған салаларының бәріндегі күйреген жағдай ақшаның құны түсетінін және инфляция өсетінін күтуге әсерін тигізеді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жаңа ақша бірлігін енгізумен байланысты ақша реформасы -экономиканы дағдарыстан шығарудың бірден-бір шарасы және онын кезекті тұрақтылығын көрсетінін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Сондықтан Қазақстанда 1993 жылы жүргізілген ақша реформасы мемлекеттін экономикалык саясатымен тығыз байланысты. Ол макроэкономикалық тұрақтылыққа және кезекті ақша-несие, салық және инвестициялық саясаттың табысына жету мақсатымен жүргізілді.

Ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді десе болады. Ғасырлар бойы ақша өзгеріп отырған және бүгінде олардын жағдайы аяқталған, соңғы фраза болып табылмайды.

Тауар айналысының тарихи дамуы процесінде жалпыға бірдей эквивалент формасында әр алуан тауарлар болған: мал, тері, бақалшақ металл бұйымдары және т.б. Мұның барлығы тауар өндірісі мен тауар айналысының болуына негізделген ақша қажеттігінің себептерін түсіндіреді.

Ақшаның өзінде, сондай-ақ олардың қызметтерінде жылдар бойы өзгерістер болды. Егер де бұрындары сатып алу - сату процесі жалпыға бірдей эквивалентпен алтынмен жүргізілсе, бұл күндері қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.

Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады.

Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі, адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін атқарады.

Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. [16. 7-16бб]

              Қазақстан өзінің іс жүзіндегі жеке дара экономикалық саясаты мен өз реформасын өзінің ұлттық валютасын енгізгеннен соң 1994 жылдан бастап қана жүргізе бастады. Осыдан кейін ғана өкіметтен ұлттық банктің экономикалық саясаты азды-көпті қажетті дәйектілікке және алдын-ала болжауға ие болды.

Нарықтық қатынастар мен нарық тетіктерін құлашын кең дағдарыс жағдайында дамыту өте күрделі еді, сондай-ақ экономикалық дағдарысты жеңу де қиын еді, өйткені шаруашылық жүргізудің ескі тетіктері оған жарамайтын, ал жаңалары тек қалыптаса бастаған болатын.

Қорыта айтқанда, Қазақстанның бүгінгі экономикасы нарықтық экономикаға ұқсайды, бұдан былай жоспарлы экономикаға қайтар жол жоқ.

Аса зор істер атқармағанның қарамастан бүгін біз елдегі дағдарысты жендік, нарықтық қатынастар қоғамдық өмірдің барлық саласында үстемдік жасауда дімі айта алмаймыз.  «Кенестік монулизм» («латиноморикандық популизмнен» едәуір болмады) монетарлық саясатты бағаны ырықтандырумен біртұтас жүргізуге мүмкіндік  бермеді,  экономикалық саясаттағы былық пен шатқалдтаулың себебіне айналды. Тұрақтандыру проекті ұзаққа созылып, оның бағасы тым қымбатқа түсті.

Қолданылған әдебиеттер

1.       Әубәкіров Я.. Экономикалық теория негіздері. Алматы., «Санат»       1998 ж. [1.12-26 бб].

2.      Долан Э. Макроэкономика 1994 ж. [2. 25-32бб]

3.      Мақисерік «Ақша айналысы және банктер». «Экономика», 2003ж. «Экономика», 2001 ж. [3. 11-65 бб]

4.      Мамыров Н. Қ., Тілеужанова М. Ә. Макроэкономика. Алматы., «Экономика» 2003 ж. [4. 35-43бб].

5.      Крымова В. Экономикалық теория. Алматы., «Аркайм» 2003 ж. [5. 55-63бб]

6.      Көшенова Б.. Ақша, несие, банктер. «Экономика», 2000 ж. Қазақстанның статистикалық жылнамасы. Алматы., 2001 ж. [6. 15-43бб]

7.      Осипова А.. Экономикалық теория. Алматы., 2002 ж. [7. 15-43бб]

8.      Осипова Г. М.. Экономикалық теория негіздері. Алматы., 2002 ж. [8. 14-23бб]

9.      Парамонов В. В. Экономика Казахстана. Алматы., 2000 ж. [9. 32-44бб]

10. Сахариев С. С., Сахариева А. С. Жаңа кезең экономикалық теория. Алматы., «Данияр» 2004 ж. [10. 25-35бб]

11. Сәрсенбаева А. Ж., Жексенбаева Н. Р., Ақша, несие, банктер. [11. 15-23бб]

12. Сейітқасымов. Ақша, несие, банктер. «Экономика», 2002 ж. [12. 52-73бб]

13.   Чепурина М. Н. Курс экономической теории. Москва., 1994 г. [13. 5-13бб]

14. А.Есентүгелов.   «Реформаның жүзеге асуы, проблемалары жолдары.»  Ақиқат. 1996 ж. №12. [14. 25-36бб]

15.   А.Есентүгелов.  « Реформа және саясат» Ақиқат. 1996 ж. № 11.   [15. 13-23бб]

16.    Райханов Н. « Реформа және дағдарыс » Ақиқат. 1995 ж. № 6. [16. 7-16бб]

30