Қазақстан Республикасыдағы 1993 жылғы ақша реформасының қалыптасу ерекшеліктері және жетілдіру жолдары

Мазмұны:

Кіріспе                                                                                                                                                                  3

1. Нарықтық экономикадағы  ақшаның алатын орны

1.1. Ақшаның мәні мен мазмұны                                                                                                          4

1.2. Нарықтық экономикадағы  ақшаның алатын орны                                                        6

2. Қазақстан Республикасыдағы 1993 жылғы ақша реформасының қалыптасу ерекшеліктері және  жетілдіру  жолдары

2.1. Реформаның  калыптасу ерекшелігі және оның тарихи маңызы                     16

2.2 Қазақстандағы 1993 жылғы   ақша реформасын  жетілдіру  жолдары      19

Қорытынды                                                                                                                                                    29

Қолданылған әдебиеттер                                                                                                                        30

Кіріспе

Бұл курстық жұмыстың басты  мақсаты Қазақстан Республикасының 1993 жылғы  ақша  реформасының  қалыптасу ерекшеліктері мен  даму  жолдары туралы.

Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біре қайнасқан ерекше тауар. Яғни, ақша – тауар өндірумен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар. Оның айрықша қызметі – барлық тауарларға ортақ балама рөлін атқару. Ақшаның қоғамдағы мәнін К. Маркс «Жеке адам өзінің қоғамдық билігін де қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді» деген афоризммен сипаттады.

Ақша – адамзаттың қажеттілігін өтейтін ажырамас бөлігі. Ақшаны адамзаттан бөліп қарастыруға болмайды. Адам ақшаны тауарларға ыңғайлы айырбастау үшін ойлап тапты. Миллиондаған ақша күнделікті тауарға айырбасталып отырады және керісінше. 

Осы курстық жұмыстың басты  міндеті Қазақстан Республикасының  ақша  жүйесінің қалыптасу мен  оның  даму  барысы  туралы  басты  мәселелерді  қарастыру. Ақша туралы сұрақтар, оның шығу тарихы, қажеттіліктері және т.б. қарастырылады. Ақша құндылығының дамуы, тауарға деген ыңғайлы альтернативасы ретінде суреттеледі. Соның барысында біз адамзатқа ыңғайлы емес бартермен соқтығыспаймыз.

Ақша реформасы валюталардың тұрақтылығын, ақша айналымын күшейту және реттеу мақсатымен мемлекет жүргізетін акша жүйесінің (толық немесе ішінара) жанғартылуын көрсетеді.

              Бұл курстық жұмыстың өзектілігі - жаңа ақша бірлігін енгізумен байланысты ақша реформасы -экономиканы дағдарыстан шығарудың бірден-бір шарасы және онын кезекті тұрақтылығын көрсетінін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Сондықтан Қазақстанда 1993 жылы жүргізілген ақша реформасы мемлекеттін экономикалык саясатымен тығыз байланысты. Ол макроэкономикалық тұрақтылыққа және кезекті ақша-несие, салық және инвестициялық саясаттың табысына жету мақсатымен жүргізілді.

              Осы курстық жұмыс жалпы кіріспеден, екі бөлімнен қорытындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде: Нарықтық экономикадағы ақшаның алатын орны туралы айтып өтеді. Екінші бөлімде: Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасының қалыптасу ерекшеліктері жетілдіру жолдары туралы қаралып өтті.

1. Нарықтық экономикадағы  ақшаның алатын орны

1.1. Ақшаның мәні мен мазмұны

Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар - бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі, оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатыныстарын тудыра отырып, тауар реформасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы  объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез-келген  зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айыбас құны ретінде көрінеді. “Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша”.

Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процессінде бір-бірін табады және өзара бір-біріне ауысады.

Алғашқы   қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары қолданылады(1 балта – 5 құмыра, 1 қой – 1 қап бидай және т.б).

              Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталған тауар – барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құнның толық немесе кең көлемдегі  формасынан жалпы құндық формасында жасырын түрде өту басталды . Бірақ оның ролі бір туаурға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы Құндық эквивалент немесе ресімделінбеген  ақша формасы , әр түрлі тауарлар қабылдады. Әрбір тауарлы-шаруашылдық уклад өз эквивалентін алға тартады. Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір мезгілде әртүрлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек бөлісінің нәтижесінде  мал бағушылардың бөлініп шығуымен  мал (ірі қара) айырбас құнына айналды.  Олардың белгілі түрлері табиғи – климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы юолды. Шалғынды аудандарда – жылқы, сиыр және қой , ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе, тундрада – бұғы жалпы құндық эквивалент құнның қызметін атқарды. Малды жалпы эквивалент  ретінде пайдалғанылғаны  туралы нақты дәлелдер әр түрлі  қолжазбаларда , қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда ,  поэзияларда кездеседі . Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланылғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металлдан  жасалынған ақшаларда “ өгіз” деген атау қойып өрнектелініп жазылып жүрді. Латынның сөзі “пекуния”  (ақша)  ”пекус” (”мал”) сөзінен шыққан.  ”Рупа” (“ мал”)  сөзі үнділердіңм ақша бірлігінің атауы “рупия”  негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл  ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал” деген атауға ие болды.  Ярослав Мудрый 1018 жылы былай деген  ”біздің жинаған малдарымыз: ерлерден 4 құн, старостылардан 10 гривен  және боярлардан 18 гривеннен тұрады ”. ОЛ кездегі Қазынашы ”малшы” , қазына жинау орны – “мал ұстайтын орын” деп аталынды [1.12-26 бб].

”Капитал” сөзінің шығуы да малмен байланысты, өйткені ескі Герман тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің байлығын көрсетті.

Солтүстік халықтары ең бірінші тауар  ретінде айырбас үшін жүнді пайдаланды.  Ежелгі скандинавтар  көлемі бойынша әртүрлі тауарлар сатып алу барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды (үкі, түлкі және т.б). Құс жүндері Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка халықтарында      жалпы құндық  эквивалент ретінде қолданды. И Жүн ақшалар  Моңғолияда, Тибете, Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен, хазарлармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жүн ең басты құралдардың бірі болды. 1610 жылы жаулап алынған  орыстардың әскери кассасында 5450 рубль күміс пен 7000 рубль жүн табылды.

Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде бақалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта бақалшақ алқалардың келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгез, хайква және т.б. Көлемі түймедей ақшыл-қызғылт бақалшақ  Кари коптеп таралды. Безендірулер түрінде жіпке  тізілгендері  Ежелгі Үнді елінде,  Қытайда, Үндіқытайда, Африканың Шығыс жағауларында,  Цейлонда және Филиппин  аралдарында алғашқы ақшалардың қызметін атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ ақшалар құстардың, жыртқыш аңдардың келбет кескінін  көрсете өрнектеліп, былғары белдіктерде көрік берді.

Бақалшақ  ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып табылады. Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып, олар ешқандай өзгеріске ұшыраған жоқ.

Әлемде әр түрлі ”экзотикалық” ақшалар болған. Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы күнге дейін  феи ақша айналысында қызмет етеді.       Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске түсіреді [2. 25-32бб].

Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды. Сонымен, 1 құлдың құны 3 сиыр ,6 бұзау, 12 қойға теңестірілді.

Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана басталды. Ежелгі Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі ақшалар пайдаланылды. Қытайда және Ежелгі Римде мыс ақша ретінде пайдаланылды.

Металл ақшаларының артықшылығы, олар – біркелкі, төзімді, ұсақталынады және т.б.  Металл ақшалардың кең таралуымен  ақша есебінің салмақтық жүйесі нақтылана түсті.

Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді. Темір ақшалар күрек ,шеге , таға және т.б. формаларда ұзақ бойына сақталынды. Грек ақшасының атауы “драхма” бір уыс шеге деген мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар қазандық, құмыра, қалқан түрлерінде айналыста болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде пайдаланылды.

Бірақ б.э. дейін XIII ғасырда салмағы көрсетілген құймалар пайда бола бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт стерлинг, ливр, марка салмақ бірліктері атауымен аталады. Алғашқыдағы белгілі массасы бар формасыз металл ақшаларды кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар металл ақшалар ауыстыра бастады.

Монеталардың пайда болуы – ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып табылады [3. 11-65 бб].

1.2. Нарықтық экономикадағы  ақшаның алатын орны

Қазіргі замандағы қоғамда ақша өте үлкен және алуан түрлі рөлді атқарады. Ақшаның рөлі жалпы балама туріндегі маңызымен анықталады, өйткені бұл ролге айрықша арнайы тауарды бөліп шығару тауар өндірісі мен айналысының заңы болып табылады. Ақша тауарларды айырбастау құралы ретінде әрекет етпейді, ол өндіріспен үздіксіз байланыста болады. Осы бастапқы тұғырға сүйене отырып, мынаны сеніммен атап өтуге болады, "яғни акша дамыған тауарлық шаруашылықтың ажырамас болігі болып табылады, ол шаруашылық өмірдін жағдайына және қоғамда болып жатқан   экономикалык үрдістерге маңызды түрде және үнемі ықпал етеді, Ақша тауарлармен қызметтердің үлкен массасының қозғалысын, сонымен бірге қаржы-несие жүйесі арқылы жеткізушілер мен тұдырушылар арасында ақша құралдарының қозғалысын туындатады.

Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі ақша жинақтарын қалыптастырудың механизмдерін құру және кеңейтуде, барлық қаржылық ресурстарды жұмылдыруда (мобилизация) және оларды ұдайы өндірісте тиімді қолдан) үшін инвесторларға беруде жатыр. Осылайша, ақшанын экономикалык жүйедегі қоғамдық рөлі мынада, яғни олар нарықтық экономикадағы тәуелсіз субъектілер арасында байланыстырушы буын болып табылады. [4. 35-43бб].

Ақша тауарларды, қызметтерді, тауарлық-материалдық құндылықтарды  шаруашылық қаржылық қызмет нәтижелерін құндық есепке алу және бақылау құралы ретінде қолданылады.

Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі еңбекақы, сыйақы түрінде еңбек шығындарым құндық өлшеу және бақылау ретінде, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемін, еңбектің саны мен сапасын бакқылау құрады ретінде, сонымен бірге енбек өнімділігін,  ынталандыру және арттыру құралы ретілде айқымдалады.

Ақшаның экономикадагы рөлі тауарларды, қызметтерді сату - сатып-алу бойынша экономикалық қарым-қатынастар субъектілері арасында килісімдік "міндеттемелердін орындалуын бақылау құралы ретінде айқындалады, яғни ақша арқылы өндірістік және саудалық қызметті жақсы ұйымдастыруға қатысты жабдықтаушылар мен сатып алушылардың материалдық жауапкершілігі артады.                                         

Мемлекеттер экономикасын акшалай-несиелік-реттеудегі ақшаның рөлі жоғары, онда бұл реттеу ақшаның монетаристтік теориясына негізделеді. Әрбір елде жыл сайын орталық банк тарапынан ақша массасын өлшеудің ақшалай бағыт-бағдары белгілемеді соған сәйкес ақша-несие құралдары көмегімен оны реттеу жүзеге асады.    

Мұндай ақша-несиелік реттеудің мақсаты - акша массасының өсуін тежеу, инфляцияны болдырмау, елдегі ЖІӨ-нің өсуін ынталандыр).

Осылайша, ақша экономикада өте маңызды рөлді атқарады: ол трансакциялық шығындарды төмендету есебінен экономиканың жеңіл қозғалысы жүзеге асады, ол еңбекті мамандануы мен бөлінісін ынталандырады.

              Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысынын болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.

Бірақ XVI ғасырдың басында (1516 ж.) утопиялық со-циализмнің негізін қалаушы Томас Моор өзінің "Жаңа Утопия аралы және мемлекеттің үздік құрылымы туралы алтын кітап" деген еңбегінде: "Алдау, ұрлау, тонау... кісі өлтіру заң тәртібімен қатаң жазаланатынын кім білмейді, әйтсе де бұл жөнінде алдын ала ескертілмеу мүмкіндігі бар жерде алдымен ақша құрымай, олар да жоғалмайды, сонымен бірге, ақшаның жоғалуына байланысты адамдардың алаңдаушылығы, қайғысы, қиыншылықтары және ұйқысыз түндері де еді. Егер ақша адам өмірінен алысталынатын болса, онда тіпті ақша қажеттілігінен туған кедейліктің өзі де жойылар еді.