Қазақстан Республикасыдағы 1993 жылғы ақша реформасының қалыптасу ерекшеліктері және жетілдіру жолдары

Алғашқыда экономиканы ырықтандыруға және қаржыны шектеудің макроэкономикалық тұрақтандыруына негізделген басымдықтан (приоритет) гөрі құрылымдық өзгерістермен қабат жүретін экономиканы қаржыландырумен (инвестирование) өндірісті өсіру қызықтырыңқыраған стратегия болды. Бірақ та аса зор инфляцция, қаржы жүйесі қаусаған, тұргындар қолында жиналған ақшаның массасы шектен тыс көп жағдайда  мұндай стратегия — экономикалық күйреу еді. Оның үстіне ондай стратегияны жүзеге асыру да мүмкін болмайтын,  өйткені бұрынғы біртұтас нарық бөлшектенді, бұрынғы шаруашылық байланыстар үзілді, ал басқа нарықтарға біздің тауарлармен шығу мүмкін еместі. Экономиканы қаржыландыруға қажетті ақшаиы қандай да ақша станогы басып шығарып үлгермейтін елі, ақша тапшылығы күннен-күнге арта берген болар еді. Бұдан басқа тағы бір қызықтырарлық стратегияларыққа  біртіндеп көшу болды. Алайда коммунистік көзқарас басым, нарыққа қарсы институционалдық ортада оны жүзеге асыру мүмкін еместі. Нарыққа деген әр қадам, нарықтық тұрақтандыру тетіктері қатты қарсылық кездерінің ақыр аяғы ескі жүйеге қайта қайтып келер еді. Оған мысал ретінде Рыжков — Абалкин, кейіннен Павлов басқарған үкіметтердің көңілге қонарлық шараларын айтуға болады. Олардың бәріне де жол берілмеді немесе 3-4 айдан соң жоққа шығарылып отырды.

Қалай болғанда да, сомдық аймақта отырған және Ресейдің Үкіметі Орталық банкі және Парламенті жүргізіп отырған экономикалық саясатқа тәуелді, өз валюталарын енгізіп, оның курсын реттеп отыруға уақыты да, тәжірибесі де және ресурсы, өзінін қаржы жөніндегі институттары жоқ Қазақстан Ресейдің стратегиясын оның кейінгі бултарыстарымен бірге қабылдауға мәжбүр болды.

Қазақстан өзінің іс жүзіндегі жеке дара экономикалық саясаты мен өз реформасын өзінің ұлттық валютасын енгізгеннен соң 1994 жылдан бастап қана жүргізе бастады. Осыдан кейін ғана өкіметтен ұлттық банктің экономикалық саясаты азды-көпті қажетті дәйектілікке және алдын-ала болжауға ие боллы. Әкімшілікке орай 1992 жылғы мамырда реформаның қабылданған стратегиясынан бас тартқан соң келесі жылдар аса асқындаған (гипер) және шапқылаған (галопирующая) инфляция, өндірістің құлдырауының усу және тұрғындар өмір деңгейінің шапшаң төмендеу жылдарына айналды. Реформа жылдары инфляция деңгейі 13250 есе өсті, өндірістің құлдырауы 1991 жыл деңгейінің 50 процентіне, ал өмір деңгейі 4 есеге дейін құлдырады, Қазақстанда реформа жасауға кіріскелі төрт жарым жыл болды. Осы мерзімде нарықтық экономикаға көшулі орасан көп жұмыс атқарылды:

—  барлық тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге баға мен тариф ырықтандырылды;

—  сыртқы экономикалық қызмет көп  жағдайда  ырықтандырылды, соның ішінде әртүрлі тарифтік емес шектеулер мен экспортқа шығарылатын өнімдерге келен бажы алып тасталынды;

1995 жылғы 1-шілдеден салық жөніндегі жаңа Заң енгізілді, салық саны бұрынғы 45-тен өнді 11-ге дейін қысқарды, олардың алым көлемі (ставкасы) ретке қойылды, олар экономикадағы нарықтық қатынастарға лайықтанды;

—   түбегейлі   институциалдық өзгерістер жасалды және жасалып та жатыр, Елімізде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жоғары қарқынмен жүргізілді,    реформа    жылдары (1992—1995)   мемлекеттік   16  мың кәсіпорын    жекешелендірілді, оның ішінде экономиканың экспорттық секторына жататын өнеркәсіптің ірі-ірі жетекші кәсіпорындары бар. Бүгінде шаруашылық қызметпен айналысатын субъектілердің жалпы санының 80 проценті жеке меншікте, мемлекет меншігінде тек 15,5 проценті ғана қалды;

—  рыноктық инфраструктураның басты  жасалды:   103  өкішпі дәрежелегі банк жұмыс істейді, олардың 32-сі  жеке мешпіктегі,  72-сі  акционерлік, 6-ы шетелдік. Кейбір банктер банкрот болып, кейбіреулері өзара бірігіп, қосылып іріленіп дегеи сияқты табиғи процесс жүріп жатыр. Ұлттық банк жаңа қабылданган заң бойынша тәуелсіз банкке әйналды. Инвестициялық және қамсыздандыру компаниялары, зейнетақы және басқа қорлар сияқты банкке жатпайтын қаржылық институттар құрыла бастады, толық шрықтық режимде (тәртіпте) қазақстандық бәнкаралық валюта-қаржылық биржа, бірнеше тауар   биржасы — осының бәрі нарықтық экономиканын өзіне тән айнымас белгілері;

—  нарықтық экономиканың, оны мемлекеттік   реттеудін   құқықтық бағасы жасалды, ол  үнемі жетілдірілуде.

Қорыта айтқанда, Қазақстанның бүгінгі экономикасы нарықтық экономикаға ұқсайды, бұдан былай жоспарлы экономикаға қайтар жол жоқ.

Аса зор істер атқармаганның қарамастан бүгін біз елдегі дағдарысты жендік, нарықтық қатынастар қоғамдық өмірдің барлық саласында үстемдік жасауда дімі айта алмаймыз.  «Кенестік монулизм» («латиноморикандық популизмнен» едәуір болмады) монетарлық саясатты бағаны ырықтандырумен біртұтас жүргізуге мүмкіндік  бермеді,  экономикалық саясаттағы былық пен шатқалдтаулың себебіне айналды. Тұрақтандыру проекті ұзаққа созылып, оның бағасы тым қымбатқа түсті.

Өкінішке қарай, нарықтық экономикаға ұқсағанымен бақта әзірге нақты оның өзіне айналған жоқ экономикалық тетігінің өзгеруі 2000-жылдан ерте аяқталмады. Алайла еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жүйенін бейнесі мен мағынасы 1992—1994 жылдарға қарағанда әлдеқайда басқаша. Бұл, әсіресе, 1996 жылы қаттырақ байқалады. Онын басты нытамы 1995 жылы байқалған инфляциянын жыл ішінде 60,3 процентке, (1994 жылы 1200 процентке қарағанда) айға шаққанда 4 процентке дейін кемуі еді. Биылғы жылдың алғашқы жартысында инфляцияның қарқыны 116,8 процент болды (ал өткен жылы ол 132,4 процент болған еді), немесе бір айға шаққаңда 2,6 процент, бір жылға есептесек 36 процент болды. Осы келтірілген алты айлық көрсеткіш салыстырмалы түрде болса да, макроэкономикалық тұрақтандыруға қол жеткенін айқындайды. Биыл елімізде инфлядияның жылдық денгейі 40 проценттік дәрежеден төмен түсетін түрі бар, ал бұл межеден әткен барлық социализмнен кейінгі және латиномерикандық елдерде өндіріс жандана бастаганын, экономиканың өсуі бәйқалғаны белгілі.

Мемлекеттік статистика комитетінің ресми деректеріне қарағанда өндіріс саласында оң өзгерістер байқалады. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 1995 жылдың бірінші жарты жылымен сәлыстырғанда биыл 0,2 процентке кебейді, сондықтан осы салада тұрақтанудың белгілері пайда болды деуге болады. Көлік (транспорт) пен саулада тұрақтану жақын сияқты. Ішкі жалпы өнім өндіру көрсеткішінде де оң өзгеріс байқалады. Оның үстімізлегі жылғы алты айдағы көлемі 1995 жылдың осы мерзімдегі деңгейінде болды, ал алғашқы үш айдың қортындысы бойынша тіпті бір процентке көп болды.

Соңғы бір жарым жыл бойы ұлттық валютаның курсы Ванкаралық валюта-қор биржасында валютаның шағын айналымы жағдайында (тәулігіне 5 миллиондай АҚШ доллары  көлемінде) тұрақты түрде сақталып келеді.

Макроэкономикалық түрақтандыру мен өндіріс құлдырауын тежеудің бұл көрсеткіштері монетарлық саясаттың нәтижесі.

Макроэкоиомикалиық тұрақтандыру көп қырлы, көп факторлы тек ақша-кредит саясатына ғана сыймайтын міндет болып шықты. Инфляцияның қарқыны мен денгейіне, ақша айналымын тұрақтандыру жүйесіне кейбір факторлар тікелей әсер етсе, басқа біреулері жанама түрле әсерін тигізелі.

Бюджет және ақша-кредит саясатынің әсерінен ақша массасының өсуіне, сұраныстың шектелуінің әсерінен нақты табыстың азаюына және инвестициялық бөлсенділіктің төмендеуіне байланысты инфляция өседі.  Айналым шапшандығының процесін көрсетеді. Инфляцияны күткен жағдайда ақша айналымының жылдамдығы өседі, өйткені ел «ақшадан құтылуға тырысады» және инфляция өседі. Керісінше, инфляцияны күту жоқ болса ақшаға деген сенім арталы, ақша айналымының жылламдығы азаяды, инфляция төмендейді.

1995 жылы жыл ішіндегі инфляция индексі 160,3 процент немесе айына 104 процент, 1994 жылғыдан 8 есе кем болды. Алайла оны макро экономикалык, тұрақтандырудың параметрі ретінде қарауға болмайды. ХВҚ талабына сәйкес 1995 жылғы экономикалық саясаттың мақсаты — инфляцияны айьша 1,0—1,2 процентке жеткізу орындалмай қалды. Алғашқы сегіз айда қойылған мақсат дұрыс орындалып келе жатқандай еді, инфляция қаңтардағы 8,9 проценттен тамызда 2,1 процентке дейін кеміді, тек шілдеде ғана ол маусымдағы 2,3 проценттен 2,9 процентке дейін көтерілді. Бірақ та күзде инфляцияның жаңа толқыны босталды. Қарашада оның деңгейі 4,4 процентке жөтті, желтоқсанда 3,6 процентке дейін азайды.

Осы жағдай 1996 жылдың бірінші жарты жылдығында қайталанып отырған сияқты: жыл басында инфляция қарқынының кезекті өсуі болды, қаңтарда 4,1 процентке дейін көтерілді, одан соң екі ай ішінде қайта төмендеді. Сәуірде әкімшілік жолмен тұрғын үй-коммуналдық қызмет көрсету бағасын, электр энергиясына, көлікпен тасымалдау тарифтерін көтеруге байланысты инфляция 1,7-ден 2,9 процентке қайта өсті. Алайда жарты жылды тұтас алып қарағанда инфляция деңгейі бір әйға шаққанда 2,6 процент болып, үнемі бақылауда болды, енді 40 проценттік межеден төмен түсу мүмкіндігі бәр сияқты.

Егер инфляцияның басты факторы ақша массасының өсуі десек, ол ақша эмиссиясының көлемімен байланысы, ал соңғысы өз кезегінде бюджет тапшылығымен тығыз байланысты. Мұның өзі Шыгыс Европа, Балтық теңізі жағалауындағы және ТМД елдерінің тәжірибесімен дәлелденіп отыр.

1996 жылғы бюджетте халық шаруашылығына жұмсалатын шығын одан әрі қысқартылды. Экономикаға дотация мен субсидияны (жәрдемді) 1995 жылгы ІЖӨ-нің 5,9 проценті көлемінен 1996 жылы 4,3 процентке азайту, көзделген, сонын ішінде әлеуметтік комплекс бойынша тиісінше 2,2-ден 1,7 процентке дейін.

Бұдан басқа жыл сайын қарыз алымған қаражатты (негізінен сыртқы көздерлген алынатындарын) үнемдеу арқылы профицит (кірістің шығыстан артық болуы) түзілуде. Мәселен, 1995 жылы профицит 5 миллиард теңгедей болды. Бұл бюджеттік борыш бар жағдайда. Бірақ та бюджеттің шығыс бөлігін қысқарту тауар мен көрсетілетін қызметке деген сұранысты шектейді. Сондықтан мұндай бюджеттік жүйе бір жағынан макроэкономикалық тұрақтандыруға жағдай жәсаса, екінші жағынан өндірістің құлдырауына әкеледі және оның жандануына бөгет жасайды. Биылғы жарты жылдықта бірінші ретбюджетте профицит болмады, 4 процентке жуық тапшылық болды. Бұл дегеніңіз, төлем түрлерінің өсуін, басқаша айтқанда бюджеттік операциялардың нақтылы қаржыландырусыз жүргізілетінін көрсетеді.

Үкіметтің экономикалық тұрақтандыру саясатының, сонын ішінде қаржылық түрақтандырудағы ең әлсіз жасалған құралдарының бірі — ол үкіметтің салық саясаты. 1995 жылы елдің салық жүйесі осы жылгы шілденің 1-де Қазақстандағы салық қатынастары туралы жаңа Заңның қабылдануына байланысты елеулі түрде жаңарды. Жаңа заң бойынша;

— салық кәсіпорынның пайдасына (прибыль) емес, оның табысына (доход) салынады;

—  барлық салықтық жеңілдіктер алынып тасталды;

— жеке тұлғалар үшін салық декларациясы енгізілді;

—  акциз және қосылган құнға салынатын салық (ҚҚС) алынатын тауарлардың тізімі кенейді.

— ҚҚСС-ның өсірілген жаңа ставкасы енгізілді, ол бұрынғы 20 проценттен    енді    28    процеитке   дейін жоғарлады;

—  бензинге, отынға және басқа мұнай өнімдеріне, табиғи газға, автомобильдерге, алкоголсіз сусындарға, сән-салтанаттық заттарға, тұрмыстық техникаға жаңа әкциздер енгізілді. Сондай-ақ, экспорттық баж алынатын тауарлар саны артты, импорттық баждың орташа мөлшері  15 процентке дейіп өсті.

Салық саясатындағы осындай өзгерістер 1995 жылдың екінші жартысында экономикамызға не берді және алдағы жылдары не бермек дегенге келсек, 1995 жылдың аяғында салықтың түсімі жобаға қарағанда 6,2 процентке көбейді, соның ішінде негізгі төрт салық түрі бойынша (Қ. Қ. С. С. жеке тұлғалардан алынатын салық, құқықтық тұлғалардан алынатын салық және акциз) — 11,1 процентке көбейлі. Тұтас алғәнда бюджет түсімінің көлемі ІЖӨ-нің 21,1 процентіндей болды, ал 1995 жылға деген жоспар бойынша 18,8 процент болатұғын.

Қазақстанның және ТМД-нің барлық елдерінің тәжірибесі инфляцияның негізгі факторы үкіметтің ақша-несие саясаты екенін көрсетіп отыр.

1995 жылы айналымдағы ақша массасының өсімі 106,7 процент болды, қолда бар ақша өсімі — 131 және ақша базасы — 91 процент болды. Ұлттық банктің крелиттік эмиссиясы жыл ішінде 63,6 процентке өсті, ол ІЖӨ-нің 4,4 процснті болды, оның ішінде бюджет бойынша — 132,5 про-центке немесе ІЖӨ-нің 3,6 проценті болды. Бұл дегеніңіз қатаң, тіпті ол түгілі орташа қатаң ақша-кредит саясатына сойкес келмейді. Қатаң саясат нышаны биыл байқалула.

Ұлттық банк инфляцияға қарсы ақша-несие саясатын қәтаң сақтады. Ақша массасы 0,7 процентке қысқарды, қолда бар ақша тек 13,3 процентке немесе 6,4 миллиард теңгеге, ал ақша базасы — 4,7 процентке өсті. Ақша базасының аздап қана өсуі ақша эмнссиясымен Ұлттық банк несиесінің көлемі қауырт азаюына байланысты болды. Несие былтырғы желтоқсанмен салыстырғаңда 5,5 процентке қысқарды, ақша эмиссиясы жыл басынан бері 2,2 миллиард теңгеге немесе) 16 процентке қысқарған еді. Ақша эмиссиясы ақпаннан бастап өсіп отырғаны рас, бірақ та ақша шығару өткее жылғы желтоқсанға қарағанда екі есе аз немесе 6,9 миллиард теңге болды, алайда маусымда 11,6 миллиардқа дейін өсті. Бірақ та эмиссиямен қатар ай сайын айналымнан ақшаның үлкен массасы алынып тасталып отырды (6,8-ден 10 миллиард теңгеге дейін). Сонда маусымдағы таза эмиссия көлемі тек 2,1 миллиард теңге ғана болды. [14. 25-36бб]

Алғашқы жарты жылдықтың соңғы үш айында Ұлттық банктің бюджетке деген несиесінің көлемі өзгеріссіз және де 1995 жылдын желтоқсанына қараганда 12 процентке төмен. 1996 жылгы мамыр айындағы ақша массасының қатты өсуі толығынан тек қана шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп және депозиттік шоттарындағы  қаражаттар  қарлдырғанының  күтпеген  жерден  көбеюінен  және күрделі қаржыны  қаражаттандыру  тұлғалардың  шоттарындағы  қаражат  қалдығының  көбеюінен  болды.

1995 жылы «клиентура» несиеанің үлесі Ұлттық банктің барлық несиесі көлемінде 0,9 процентке дейін қысқарды. Үстіміздегі жылы бұл өзгеріс сақталуда.

1995 жылы ІЖӨ-нін монетизациясы (оны М2-ге бөлгенде) 8,5 процент болды, 1996 жылғы сәуірде — 10,4 процент немесе 2 процонтке көбейді. Қолда бар ақша мен М1 ақша агрегатының 1996 жылғы сәуірдегі ІЖӨ-ге қатысы, тиісінше, 4,1 және 8,3 процент болды. Бұл ІЖӨ-ніц ақшамен қамтамасыз етілуінін өте төмен керсеткіші. Ресейде МІ-дің ІЖӨ-ге қатынасы 15 процент мөлшерінде, дал осындай көрсеткіш АҚШ-та да. АҚШ-та айналыстағы өтімділігі жоғары бағалы қағаздардың көлемі зор, сондықтан М1, М3-тің барлыгы 20 процентіндей ғана. Қазақстанда бұл көрсеткіш 1995 жылы 89, биылғы маусымда 85 процент болды. Бұл бағалы қағаздар рыногінің нашар дамығанының белгісі. [15. 13-23бб]