Вэньцзы» және Қытай мәдениетінің қайнар көзі

 Ыдыстар және балгер ойын тастар жазуларындағы жазбашалықтар объективациясы.

 Жазбаша  дәстүр арғы ата-бабалардың «  цзы »атауларын бекіту және  табыну  мәдени салттар шеңберлерңнде  дамыды. Осылай, мысалы, чжоулық Қытайда  арғы аталарға табыну және  инвеститураны иелену салтының  маңызды атрибуті жазулары бар  қоңыраулар  және қола ыдыстар болып саналды. Бұлар жанұяны атаққа жеткізген және үкімет басшысының қайырымдылықтарына лайық болған  арғы ата құрметіне орындалатын  құрбан шалу салты үшін міндеті сайманы  болды. Құрбан шалатын ыдыстардағы жазуларда  кім және қандай зор еңбектері үшін  қызметке тағайындалғаны немесе басқа да қайырымдылық иеленгені жөнінде  немесе сот қаулыларын баяндады. Салттық қола ыдыстар және қоңыраулар билеушілердің құқықтары және артықшылығын бекіту үшін сый грамоталардың және сот қаулылардың функциясын орындады және бұл оқиғалар мен оның қатысушылар құрметіне  құрбан шалу ырымдарында қолданды.

---------------------------

19 Шамамен б.з.д 1600-1050 жыл.

20 Шамамен б.з.д 1050-221 жыл.

 Бұл салт көне қоныстартардың мәдени жіктерін қазуларда мәлім болған керамика ыдыстарға таңбаларды салудың көне дәстүрін жалғастырды.  Сакральды сипаттағы оюдан және суреттерден басқа, осындай ыдыстарда өткір затпен түсірілген күрделі  формалы сызықтар , әдетте күйдірілмеген керамика бұйымдарында кездеседі. Күйдірілген бұйымдар бойынша жасалынған кертулар де кейде кездеседі . Олардың формасы  бір неолитиялық мәдениеттен басқасына өзгереді, ал қарапайым таңбалардың азғантай саын бір уақытта бірнеше мәдениеттер үшін ортақ болып келеді. Әртүрлі неолитиялық мәдениеттерге тәуелді кертулар қатарында ерекше орынға, Шаньдун провинция аумағында табылған Давэнкоу мәдениетінің кертулары жатады. Оның іздер сонымен бірге  Аньхуэй, Цзянсу және Хэнань провинцияларында табылған болатын. Жүргізілген радиокөмірқышқыл талдау нәтижелері бойынша бұл мәдениет б.з.д  3 және 5 мыңжылдықтарға жатады.   Давэнькоу мәдениетінің керамикадағы таңбалар синхронды және одан да кеш мәдениет таңбаларымен салыстырғанда үлкен өзгешілік көрсетеді . Мүмкін, бұл мәдениеттің дамуы әртүрлі мәдени дәстүрлердің синтезі нәтижесінде пайда болды. Хуанхэ, Хуай және солтүстік Янцзы өзендерінің төменгі бөліктерінде ерте дәуірге жеткілікті  таралған  Давэнькоу мәдениеттері жатады. Бұл мәдениет , Хуанхэ және  Янцзы  аңғарларының неолитиялық мәдениеттер дәстүрлерін біріктіретін өтпелі түр 22. Давэнькоу керамикадағы таңбалар өзінің графикалық түр белгілер бойынша затқа ұқсас суреттерді білдіреді, сондықтан да бұлар « вэнь»  қытай хаттар ерте пиктограммалар деген ой тудырады. Бұдан мындай қорытынды жасаймыз, қытай жазбашалық – « вэньцзы » біздің  дәуірімізге дейінгі бес мыңжылдыққа жататын бастаулары бар 23. Кешірегірек дәуірлерге жататьын Қытайдың материалдық мәдениет тарихын археологиялық зерттеу нәтежелері көрсеткендей, біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдық басында керамикада жеке емес таңбалар, ал өзінің графикасы бойынша балгер ойын тастардағы кешірегірек таңбаларды еске салатын таңбалар топтарын көруге болады. Осылай, неолитиялық Учэн тұрағында біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықтың басталуымен даталаған цзянси провинциясында, 5-7 таңбалар бойынша топтастырылған, керамика кертулармен табылған. Жеке жағдайларда  кертулар саны он екге жетті. Керамикадағы кертулар Чжоу басқаруының соңына дейін тым кешірек уақыттың және керамиканың бірден бір тән белгілеріне айналды.

---------------------------

21 Карапетьянц А.М.  «Чуньцю» және  ежелгі қытайлық  «тарихи» ритуал.// Конфуций шежіресі  «Чуньцю» («Весна  и Осень»). Аударған  Н.И. Монастырев. Зерттеген  Д.В. Деопика және  А.М. Карапетьян. М., 1999. 318 бет.

22 Дебен-Франкфор К.  Ежелгі Қытай.  М.: 2002. 44 бет.

23 Го Можо. Гудай  вэньцзы чжи бяньчжен  ды фачжань. «Каогу  сюэбао», 1972, №1. 1 бет.  Ван Чжиц-зюнь. Гуаньчжун  дийцюй яншао вэньхуа  кэхуа фухао цзиншу. «Каогу юй вэньу», 1980, №3. 20 бет.

 Ыдыстарда таңба-кертуларды салу дәстүрін қытай жазбашалық жүйесі дамуының объективациясы ретінде көруге болады. Бұл дәстүр Шан әулеті басқару мерзіміне жататын балгер ойын тастарда және қола бұйымдардағы жазуларда өзінің әрі қарай дамуын жалғастырды. Бұл мерзімнен бастап енді ол өзінің дамыған формасында көрсетілген жазбашалықты құрастырудың жаңа кезеңі пайда болды. Кеңесу және жәрдемдесу үшін зер салған Шандық билеушілерінің арғы аталармен - «шан-ди » және « ди » байланысқа түсу үшін римтуалдарда жазбашылық белсенді қолданды . Археологиялық материалдар көрсеткендей ойын тастарда болжау, скапулимантия салты бқрыннан бері өмір сүріп келеді, бірақ Шан басқару уақытында бұл ойын тастарда «цзы» және «вэнь »-ді салу дәстүрімен толықтырылған еді.  Шанның мәдени орталығы Аньян ауданында бас сүйектер қанқанларынан, ірі сүтқоректілер қалқаншаларының сүйектерінен, және кейде адамның бас жауырынның бөліктерінен жасалынған мыңдған жазулардан тұратын үлкен жорамалды архив табылған. Бұл жазулардың сипаты – жорамалдың мәдени формалары.  Жазулар өздері жеткілікті ықшам және сұрақ –  жауап  – болжау қағидасы бойынша салынды. Сонымен бірге жорамалдың датасы белгіленіп қойды және кейде жорамал дұрыс болып шықтыма деген мәлімет  өткізілді. Жазулар өткір затпен сүйекке істелінді, ал үлкен анықтық үшін содан соң бояумен жағылды. Бұл технологияға қатысты жазуларды, нақтылы сақтық  дәрежесімен, адам терісіне тыртық содан соң  бояумен  жағылған, ежелгі татуировка технологиясымен үйлестікті өткізуге болды. Жазулар сондай қатаң технология негізінде  істелінді, тіпті, мүмкін келешек абыздар - скапулиманттар оқыған өзіндік ерекше оқу түрлерімен ұстап тұр. Хаттардың бұл жүйесі балгер жазулардан басқа  сонымен бірге керамика және қола ыдыстарда қысқа мәтіндермен көрсетілген. « вэнь » және «цзы» бұндай хаттар  жүйесімен  « вэньцзы »  деген үлгіге айнала бастады. « вэньцзы » - қытай иероглифиялық жазбашалық жүйесі, кейіннен шындығында, және олардың шифрасын анықтауға  іске асыруға мүмкіндік береді.

« Вэнь » және хаттар « цзы » осы жүйелері « вэньцзы » болашақ үлгімен бола бастады - қытай иероглифиялық жазбашалықтар жүйелер, шындығында, және олардың дешифровкасын кейіннен іске асыру мүмкіндік берді.

 Шан мерзімінің таңбалары пиктографиялық сипаты болды және хатта суреттелген затпен ұқсастығын сақтады. Олардың конструкциясында және кестесінде жиi бір вариант кездесіп жатыр және сол таңбаны екі-үш таңбаға ауыстрып жазу қажеттғгғ туады. Бұл таңбалар суреттегі заттардың котурын немесе өзінде оларға тән сызықтарын көрнекі көрсетеді. Және дегенмен географиялық суретті, мысалға, уақыттан ағымымен күн, ай, арбалар, ат, ағаш өзгергенмен, барлық ежелгі суреттерден көбісі біздің күндерімізге дейін жетті және, белгілі дәрежеде, қазіргі жеңілдетіп көрсетілген иероглифте сақталған.

Балгер  ойын тастар таңбаларындағы талдау сенімділікпен айтуға мүмкіндік береді , сол уақыттарда хаттардың иероглифиялық жүйесі әжептәуiр дамыған, және пайда болуы және құрастырылуын ұзақ тарихи мерзім алдын алған. Жазбашалық құрастырудың бұл мерзімі, мүмкін, және леах адамдарға салттық бояуларға және татуировкаларға сапасы жағынан тұрмыстағы мерзімге дәл келеді және тек қана кейбір дәрежеге дейін ол ең ежелгі керамикада оюлы себептерде объектиілінеді. Жазбашалық мемлекеттік институттар,мәдени қызметті институализациялау шеңберінде, күшейту және қоғам дамыту шара бойынша дамыды. Естен кетпес, ойын тастарда және сауыттарда болжау Чжоу әулеті басқару басында сақталды, тек содан соң, біртіндеп,  кең қолданудан шығып, оның орнын чжоулық мыңжапырақ сабақтарында болжау дәстүрі басты. Бұл, Чжоу - Вэнь Ван династиясы негізін қалаған  Фу Сидің символ – триграмма жүйесінде қолданды. Арғы аталардың зор еңбектері туралы жазулары бар қола ыдыстардың және қоңыраудың құйма тәжірибесі бір уақытта азая бастады. Олардың тілі таңбалар құрылысы және формасы бойынша балгер жазулар тілінен маңызды емес айырмашылықтары болды,бұған қарамастан бұл жазулар жүз жылдықтар мерзіміне тілді дамытудың үздіксіз сызығын ұсынуға мүмкіндік берді.24 Идеология негізі арғы аталардың дәстүріне еліктеу болды. Бұған мысалы: қола ыдыстарда оқиғаға қатынасушы, оның құрметіне мүсін қойылып және жазулар салынды. Ол арғы аталардың міндет еткенінен бас тарта алмауы туралы  хабарлады.

  Содан соң, орталық өкіметтің әлсіреуі өлшемі бойынша, саяси өмірде меншікті княздықтардың үкіметтері  және олардың кеңесшілері және жиhангер ойшылары үлкен рөл ойнай бастады. Бұл уақытта өкіметтің саяси және идеологиялық дағдарысымен , идеологиялық вакууммен толтыратын  «жүз мектептің» пайда болуына әкелген философиялық ойлардың  гүлденуі болып жатыр. «Вэнь» және туынды таңба «цзы», табиғаттың тылсым күшіне және арғы аталарға – тайпалардың, рулық біріктірулердің негіздеушілерге табыну мәдениеті шеңберінде жұмыс істеп, ал содан соң мемлекеттік білімдерді де,  аса маңызды рөл алды. Бұл символдарды  зерттеу жән талқылау қытай философиялық дәстүрде аса маңызды рөл алды ішіне « цзы » және « вэнь » алынған ежелгі ұғымдарға түсіндірулерге формада любая инновация пайда болды.

« Вэньцзы  » және әдебиет дәстүрін дамуы.

 «  Вэнь » , арғы аталардан мұра  етіп қалған барлық  мәдени ұсыныстардың сомасын анықтай бастады. « Вэнь » жеке адам және барлық қоғамдық өмірде  алатын рөлі сонша, тіпті, қытай қоғамдық-саяси ойларға терең тамыр жайды, не басқаша айтқанда қағида барлық Чжоу дәуір үшін құраушы бастауына айналды.

--------------------------- 

24 Чжоу Цзумо. Цун  вэньсюэ юйянь  ды гайнянь лунь  ханьюйди яянь, вэньянь,  гувэнь дэн вэньти // Вэньсюэ юйянь  вэньти таолунь  цзи. Пекин. 1957, 32 бет.  Яхонтоа С.Ы. Ежелгі  қытай тілі. М., 1965. 83 бет. 
 

  Иероглиф « вэнь »  аты  Чжоу әулеттін негіздеуші– Вэнь Вана өлгеннен кейін кірді. Арғы аталардың әрекеттері алдымен олардың көзі барда мағыналық құрылымда бекітілді, тірі кездегі цзы » өзіндік тарихи дәстүрге айналып отырды. Жазбаша дәстүрінiң дамуы, рулық храмдарда және мемлекеттiк қоймаларда сақталатын рулық тақтайшаларға абыздар және писцамен жазулар енгізу дәстүрiн  жалғастырды. Ол ел кезіп кітап зерттеуші ғалымдар институтын құру шарасы бойынша кең тарату алды. Кітап зерттеуші ғалымдар бір сiңiрге байланысқан былғары белбеулермен, бамбук планкаларында жазулар салған.

қытай тiлінде «байланыс» (цзюань) әлі күнге дейiн  «кiтаптың бөлімі» деген мағынаны бiлдiредi . Бұл әдеби салттың негiзі болды . «Әдебиеттің» қытайша мағынвсы «вэньсюэ». Оны «вэньге елiктеу жолымен зерттеу» сияқты аударуға болады. мүмкiн вэньсюэ сияқты ауыстыру мүмкiн.25 «Сюэ» иероглифі ( зерттеу , елiктеу)

«Сэй» таңбасы бiрнеше вэньнен тұрады : «үйдегі» «бала», үстiнде, оған «әсер ететiн», «екi қол» суреттелген.

Адамның, оның бiлiмiнің әрі қарай зерттеуі, тарихи, эпостық және жазбаша дәстүрлерді зерттеуді ойлайды. Бұл мәтiн логикалық дәстүрдiң дамуы үшiн жіберуші жер болды. Осыған байланысты конфуций маңызды рөл ойнады. Конфуций сөздерiнде , «Лун юй»-да, «вэнь» - бұл адам үйрену процесінде алатын деген ойды білдіредi.

Әрбiр адам арғы-аталардың рухани мәдениеттін иеленуге ұмтылуы керек : «жастар , үйде болып ата-аналарға сый көрсету керек, қақпаның сыртына шығып- үлкендерге құрмет көрсету тиiс, iстерде – абай,  сөздерде - шынайы, адамдарды шексiз жақсы көру керек әсiресе адамгершілігі мол адамдармен жақындасу тиіс. Егер жастарда осылардың бәрін жүзеге асырудан кейiн күш қалса, онда оларды«вэнь» зерттеуге жұмсау керек. 26

 Конфуция  ойынша, « вэнь » дәстүрінің білгіштері, егер әмірші  дәстүрді бұзса,  оны жөндеуге тиісті. Конфуций оған дейін жеткен ежелгі салттардың барлық жиынтығын реконструкциялау және мағынасын түсінуге тырысты. Ол канондық мәтіндердің жүйесін жасады және « вэнь » жазбаша дәстүрдің және білім жүйесінің негізін қалады. Әдет-ғұрып бойынша, ол оқушылардың мыңға жуығын үйретті және олардың  жетпіс шақтысы атақты ғалымдар болды.

---------------------------

25 Сюэ иеролифтің  мәні – еліктеу  секілді зерттеу,  Чжу Си атақты  түсініктемешмен  жасаған, «Лунь  юй» классикалық  түсініктеме қолданады.

26 Переломов Л.С.  Конфуций: «Лунь юй».  М., 1998. 149 бет. 
 

  «Вэнь» бiлгiштері бiртiндеп шенеулiк, басқару аппараттар мүшесі бола бастады, оған Ши жазушы-абыздар институтының әры қарай дамуы мысалы бола алады. Мемлекеттiлікті күшейтуден кейiн, бұл тәртіп одан да қаттырақ реттелуiне байланысты б.з.д 121 жылы «вэнь» бiліміне мемлекеттiк емтихандар жүйесi енгізілді. Жазбаша дәстүрдi кең көлемде халыққа түсiнiктi еткен қағаз сәл ертерек ойлап шығарған.

     Ханьнiң әулетi заманында, адамның жағымды және мемлекеттiк маңызды сапаларының ең жоғары мiнездемесi және дәстүрдiң өте әмбебап өрнегi - «вэнь» атағының  сақтаушысы ретінде қаралатын мемлекеттiк шенеулiктердiң элитасы құрылған. Пайда болған элита «вэньцзы» жазу үлісімен танысып, «вэнцзы» жазба хаттарын жасай бастады. Бұл қытай халқының өзіндік атауына кірген атау Хань династиясында қөрініс тапты. Осылайша, қытай мәдениетінің сақталуы мен өркендеуінде өмір айналымы ұдайы өндірісінің рулық циклі интенсивті түрде  таңбалардың айналымы мен өндірісіне өзгере бастады.