Вэньцзы» және Қытай мәдениетінің қайнар көзі

  «Вэньцзы» және  Қытай мәдениетінің  қайнар көзі

«Вэньцзы» тiркес  таңбалары қытай тiлiнде  жазбаша мәтiн және жалпы жазбашалық деген мағыналарға ие. Қытай жазбаша дәстүрі бiрнеше мыңжылдықтар бойы сақталған жалғыз iрi иероглифиялық хаттар жүйесін білдіреді. Ол ежелгi заманнан бері  кемеңгер адам жасаған  ойды трансляциялаудың ежелгі жүйесiнiң өзiндiк ескерткiші болды. Өз ойын жазбаша білдіруден бұрын, адам баласы  ұзақ уақыт   аралығында  оларды суреттерде бiлдiруге үйренді. Мүмкiн, осылай  адамдар өмiрдiң өз тәжiрибесiн ұрпақтан ұрпаққа тапсырып және оны көбейтуге үйрендi. Он мың жылдарға ұласқан суреттердiң мәдени эволюциясы және  жүйелеуi иероглифиялық хат жүйенiң қалыптасуына алып келдi.

 Иероглифиялық жазбашылық арқасында айқындалып, сақталып  және мыңжылдықтан соң  жеткен ежелгi қытай мәдениетінiң қазынасы - Қытайдың өзінде 1 де және оның сыртында да баяғы заманнан, қазіргі күнге дейiн философтардың назарын аударған - философиялық және әдеби ойдың ең бай ескерткiштері. Сақталған  мәтiндердiң түп деректері - ежелгi мәтiндерге ғана емес, иероглифиялық таңбалардың өзiне және «Вэнь» пиктограммаларға және «Цзы» күрделi құрамды идеограммаларға қастерлi қатынас туғызды. 20-сыншы  жылдықтардың бiрiншi жартысында Қытайдың көшелерінде  қағаз газеттерінің  үзiндiлерi және тағы да басқа әкелген иероглифтермен салынған қағаздар жинайтын монахтарды байқауға болады.  Кейiннен иероглифтермен жазылған қағаз арнайы сәулетше ресiмделген храм пештерінде көкке көтере түтiнмен бiрге және қасиеттi таңбалардың рухы әулиелеріне арнап  жандырылды.

  Қытай мәдениетінде таңбаларға мұндай қатынас заңды сипат алады. Ежелгi заманнан бері көркем жазу өнері жоғарғы мәдени дағдылардың бiрi деп қаралды. Иероглифиялық мәтiндердiң хат алысу тәжiрибесі иероглифтердiң дәл көшiрмесiн қолмен жазуды талап еттi, өйткенi олардың пiшiнiне бұрмалауларды енгiзу ежелгi қасиеттi мәтiндер және императорлардың  эдикттердің мағыналы бұрмалауына әкелер еді. Қытай императорларында классикалық бiлiм алдына оқушыларды  бiрнеше мыңжылдықтар кiтаптарының мәдениетiне тiркеу мiндетін қойды және көп дәуiрлердiң мәтiндерiн оқуға және бiр уақытта - уақытқа сай келмейтін тiлде жазуға мүмкiндiк бердi. Бұл оқушыларға иероглифтердiң көп санын зерттеу қажеттiлiгіне өте биiк талап қойды. Кейiн оқушы емтихандар тапсыруға және мемлекеттiк қызметке тұруға мүмкiншiлiк алды.

Жазбашылықтың және мәдениеттің білгірлерін «вэнь» деп атады. Бұл қалайда кездесоқтық емес, себебі қытайлық жазбашылықтың қайнар көзі дәл вэньға, сонымен қатар сөзбе сөз "вэньды айналдыру" деп аударылатын  «вэнь-хуа» мәдениетіне де тұрғызылды. Иероглифтың пайда болуы туралы кең тараған аңыз бойынша, қытайлық жазбашылықтың негізін салушы «Цан Цзе» деп саналады. Аңызға айналған қытай өркениеттінің негіздеушінің көмекшісі Хуан Ди 2. Аңыз бойынша, Цан Цзе - таудың және теңіздің нобайларын, аждаһаның және жыландардың іздерін, құстар мен аңдардың және де заттар серпійтін көлеңкелерді бақылай отырып алғашқы хаттар белгілердің  540 вэньін жасады. Жазбаның әрі қарай даму жолы осы бастапқы белгінің тіркесуі және күрделі «цзы» белгінің құруымен байланысты.

 Бұл аңыздар қытай филологиялық дәстүрінің негiзiне айналды. Бұған өте айқын мысал этимологияның төңiрегіндегi қытай филологтер табыстарының қортындысын және сөздiк жасаған Сюй Шэннің атақты еңбегі болып табылады. Сюй Шэнь иероглифтердi 540 сыныптар бойынша бөлiп бердi. Ол «вэньді» негiзге алып, құрамындағы кейбiр иероглифтердің семантикалық ортақтығын анықтайтын 540 типтi элементтердi ерекшеледi. Сөздiктiң құрастырушысы Сюй Шэнь өз сөздiгiнің алғы сөзiне: барлық қалған қытай жазбашылығының таңбалары аңызға айналған Цан Цзеның жасаған 540 «вэньнен» шығарылған деп жазды.

Сюй Шэнь, «вэнь» суретінің мағынасынан туындайтын, иероглифтің бiр негiзгi мәнi болады және ол бастапқы деп санады. Барлық қалған мәндер негізгіден жасалады. Сөздік құрастырушы  бұл мәселенi тек филологиялық ғана емес, философиялық проблема ретінде қарастырды. Ол қытай жазбашалық таңбаларының классификацияларын және әлем құбылыстарының бітеулей классификациялық үлгiсiн мұндай жүйеде көрдi. Бұл, сауатқа үйрену үшiн тiзiмде қолданған, таңбаларды үлестіру жүйесi тарихи болып бiрiншi Қытайда қабылданған,  нақтылы тақырыптар бойынша жасалған энциклопедия. Сюй Шэнь айбынды нәтижелерге жеттi - көп ғасырлар бойында иероглифтердің мәні және этимологиясы жөнiндегі барлық дискуссиялар «Шовэнь цзецзысы» арқылы шешілді және оны құрастырушысының пiкiрi ақырғы болып есептелдi. Бұл - келесi замандарға қытай филологиялық дәстүрінде иероглифтерді түсiндiрудің бiркелкiсін қамтамасыз еттi.

Сайып келгенде, дәстүрлi қытай тарихнамасының,филологиясының және мифологиясының көріністеріне сәйкес, қытай жазбашалықтың негiзiне «вэньнің» 540 таңбалардан құрылған жүйесi жатады, сонымен бiрге бұл ең ежелгi әлем құбылыстарының классификациялық және философиялық жүйесінiң нақтылы түрі ретiнде қарастырылды. Осы жүйенiң пайда болуын  «вэнь» иероглиф этимологиясына қарап талдауға болады. 

---------------------------

1 (қара: Ресей және Қытай: ұғыну мәселесі (Пекин халық университетінің профессоры Ань Цинямен сұхбат). Журнал «Философия сұрақтары». №6., 2002. 101-102 бет. 
 
 
 

    Вэнь - татуировка және табиғат пен құнарлылық мәдениетінің дамыуы

«Вэнь»  иероглифінің ең ежелгi формасы кеудесiне таңба салынған адам денесiнiң суретін көрсетеді және адам  денесінде татуировканы7 немесе салттық бояуды8 суреттейдi. Ол бұл мәнде осыған дейiн қытай тiлінде қолданысын жалғастырады. «Шэнь» зат есiм ретiнде «дене» деп аударылатын, «вэнь шэнь» таңбалар тiркесi «татуировка» мәнiн білдіреді. Ол етiстiк мәнінде: «денеге вэнь жағу», «татуировка жасау» сияқты қимылға көрсетедi. Егер Вэньнiң осы этимологиясына сүйінсек , онда қытай жазбашалық «дене хаты» деп аталатын жазбашалықтың басқа түрi негізінен пайда болған деп болжауға болады.

 Бұл салт адам баласының тарихында алғашқы қауымдық уақыттан бері таралған. Әр түрлi татуировкалардың түрлерiмен дүние жүзiнiң ақ түсті халықтары үйренiп келді, ал қара түсті адамдарда бұл қара қотырланумен ауыстырылды және тайпа мен рудың дәстүрін, мифологиясын және философиясын жадында сақтау үшiн арналған, сонымен бiрге лауазым ерекшілігі мен мәртебе дәрежесін көрсету үшiн қызмет етті.9 Салттық бояудың және дене татуировкасының таңбалары рулық бiрiктiру дәстүрiн трансляциялаудың символды тiліне айналды: бұл тіл, енді адам денесі секілді, өзіндік таратушы  керек болмаған пиктографиялық жазбашалықтар негізгін жасау қызметтін атқардыі.

 Салттық бояу және татуировка көптен бері ежелгi Қытайда табиғат және құнарлылық мәдениеттер шеңберiнде қолданылды. Мысалы, ежелгі ырымға ---------------------------

2 Басқа аңыз бойынша,  жіппен буылған  хаттар алмастырған  иероглифиялық жазбашалықтарды  жасау, Фу Сиға  жазылған. Цан Цзэ туралы аңыздарда, сондай-ақ оны кейде Хуан Диның емес, Фу Сидің немесе Шэнь Нунаның көмекшісі деп атаған.

3 Бұл аңыз б.з.д 5-3 ғасыр текстерінде расталған. Қара: Тань Лань. Чжунго вэньцзы сюэ. Шанхай, 1981. 49-51 бет.

4 Сюй Шэннің сөздіктің тақырыбы – «Шовэнь цзецзы» - былай аударуға болады: «Қарапайым иероглифтердің –вэнь анықтамасы және күрделі иероглифтердің – цзы түсіндірмесі». Келесі сөздік тақырыбының болуы мүмкін аудармасы «вэнь негізі бойынша цзы-иероглифтердің трактаты».

5 Сюй Шэнь. Шовень  цзецзы. Пекин, 1985. 5 бет.  Тань Лань. Чжунго  вэньцзы сюэ. Шанхай, 1981. 49-51 бет.

6 Қара: Крюков М.В., Перемолов Л.С,  Софронов М.В, Чебоксаров  Н.Н. Орталықтанған  империя дәуіріндегі  ежелгі қытайлықтар.  М., 1983. 302 бет.

7 Вань Хунюанъ.  Ханьцзы синти  юаньлю. Пекин., 2002. 296 бет.

8 Ханьцзы юаньлю. Пекин. 2003, 81 бет. Гу ханьюй  да цыдянь. Пекин. 2002 1844 бет.

сай, сиқырмен, айдаhар және феникс отбасылық тектiң үздіксіздігін қамтамасыз еткен.    

Хуайнань-Цзының көне деректері бойынша, ежелгi қытайлықтар денені бояу арқылы барлық тірі жандардың  арғы тегі болып есептелетін айдаhар 10  су перiсiнiң түрін жеткізуге тырысты.11 Айдаhарлар құнарлылық мәдениетінің орталық рөлін ойнады және аспанға булана көтерiліп бұлтқа айналатын су стихиясын білдірді. Пардың аспанға шығуы, бұлттардың нобайы бейнелі көрiнедi - олар ежелгi қытайлықтарға аңыздардағыдай қиял-ғажайып тiрi жаратылыс ретінде көрiндi. Найзағайдың күркiреуімен болатын, айдаhарлар- бұлттардың әмiршiлерінің ұрысы жауынның пайда болу себебінен деп есетелді. Аспанға көтерілетін және онда бұлтқа жиналатын будың әрi қарай суреті, қытай философиясының орталық ұғымдарының бiрi, «и» иероглиф пiшiннiң негiзiне жатты.

 Айдаhар, содан соң «ци» де, табиғаттағы су айналымын символмен көрсететін, жердегi өмiрдің даму циклының негiзін көрсетеді. Егiстерді жандандыратын ылғалды мұқтаж ежелгi егіншілер үшiн, жаңбыр бұлттар жақсы өнiмге үмiттендіреді. Бұл ауызында масағы бар айдаhар суретiнiң символын түсiндiре алады - бұдан бес мың жыл бұрын пайда болған ежелгi керамика суреттердегі салттық себеп. Ыдыстағы суреттердi, мұндай «орнамент», «өрнек» сияқты мәндерді  қабылдайтын, «вэнь» иероглифімен салыстыруға болады. Айдаhарларды суреттеп, ежелгi қытай тұрғындары бұлттардың қожайындары - айдаhарға тектiң аманшылығын сұрап сиынды. Бұл көріністер қытай тарихы бойына сақталды. Осылай, айдаhар суретiмен жүргендерді «ци юйлар» - «жауын туралы дұға ету» деп атады. Ұзақ құрғақшылық айдаhардың жауын жіберуді тоқтатудан деп есептеді. Қазiргі уақытта, тотем құбылыстарымен байланысты айдаhар түрiнде татуировка жасау салты Қытай аумағының оңтүстiк-шығыстағы Юэ тайпаларында сақталып қалды.

Сонымен бiрге ежелгi жазбаша көздер бойынша, «вэнь» иероглифтерi қызыл және көк түстермен бояуды білдірткен. 12 Бұл түстер айдаhар және феникс, «ян» және «инь», жарық және көлеңке - уақыт мезгілі, жылу және суық - жыл маусымдары, күн және айды, жер мен көкті - дәстүрлі көрсеттi, бұлар -ежелгi Қытайдың мифологиясы және философияның орталық идеялары. Аспан мен жерді неолит дәуiрiнде қадірледі,ал бұл мәдениетке тән, атрибуттар қатары мыңжылдықтар iшiнде кездесті. Бұндай нышандар ретінде мысалы, салттық нефрит әшекейлер болып табылады. «Би» - ортасында тесігі бар дөңгелек формалы, аспан күштерге, ал оған жұп болып есептелетін атжақты тiк төртбұрышты - «цзун» - жер рухтарына арналды.

Жер бақылаушысы  үшiн көрінетiн, бастың үстiндегі аспан күмбезі идеясына шығатын, аспан төбесі ежелгi қытайлық ғарышнамасы бойынша дөңгелек болып есептелдi. Жер бетi – жердiң жазық бетіндегi жарықтың бұрышын көрсететін квадрат. Бұдан тиiстi әшекейдiң символикасы. «Би» және «цзунді» бейiтке салу салты 4 мыңжылдық тан бері Қытайда болды. Кейiннен «би» және «цзун» салттық атрибуттар атауын алып, Қытай императорлығында қолданысын жалғастырды.

Аспан мен жердің өзара әрекеттесуiн түсiндiру үшiн, сонымен бірге қызыл және көк түстерді білдіретін «ян» және «инь» ұғымын қолданды. Ян иероглифi сөзбе-сөз: «күн жарығымен жарқырайтын белес баурайы» дегенді бiлдiредi. Бұл ұғымдар суреттердiң сомасымен берiледi: « белес», «күн», «жарқырау» - әскерге сигналдар беруi үшiн сайыс алаңында қолданылатын жалаушаның басты міндеті  берiлген суреттерге жауап қайтуы. Бұдан ортақ ұғым пайда болады:  күн дақтары түсетін тау шыңы не күнмен жарықталынған тау қатпарлары. «Инь» көрнекi процесс - жарықтың және көлеңкенің жердiң бедерi бойынша қозғалысын түсiндіреді. Бұл сөз Жарық пен көлеңкенің өзара әрекеттесу символы, жер бойынша олардың қозғалысы, бiздiң ғаламшарда өмірдің фундаменталды жағдайын білдіреді.

Ол беті күнмен қыздырылатын  Тай ян, Ұлы ян, яғни  көк күмбезінің жер беті бойынша қозғалысын көрсетеді.. Бұдан «инь» және «ян» - бұл символ, жер және адамдар өмiрiндегi негiзгi өзгерістарді көрсететін күнi-түн ауысуы, жаз бен қыс және тағы басқалары. Бейнелi түрде «инь» және «янның» өзара әрекеттесуінің гармониясы айдаhар және феникс түрлерiмен суреттелдi. Су стихиясы түрінде айдаhар, күн жылуын қабылдаушы, сақтаушы және таратушы, жердің үстiнде ұшып келе жатқан ертегі құс феникс тәрiздi. Күн белсендiлігінiң циклдарын есепке алу және ауыл шаруашылығының жүргiзу үшiн жыл маусым алмасуының дәл есептеу жүйесiн құрастұру қажет. Бұл есептiң шешiмi ең ежелгi философиялық ой ескерткiштерінің өзектi мәселесі ретiнде қойылды. Ең ежелгi қытай философиялық мәтiндердiң бiрiнде, «и цзинде» (өзгерiстер кiтабында), «инь» және «ян» өзара әрекеттесуі даоның пайда болуына себепболды деп есептейді.

Жылдық  цикл Тянь Дао ұғыммен берiлген жетi қарақшы жұлдыздары айналуда айнала таңдайдың жүрiсi жердi орын ауыстыруда ғарышта көрсетушi өрнектеледi. Жұлдыздар және ғаламшарлардың көк күмбезде айналуын бақылау жылдық және үлкен циклді уақытты есептеуi үшiн қолданылды. Егiндердiң срокосы уақыттың есептеуi және дәл анықтау ежелгi диқандар үшiн керектi мiндет болып саналып, және сонымен бiрге бұл есеп Вэньнiң таңбалардың таңбаларының контекстiнде түсiнiп, не туралы си, негiзге және цзин жатқан триграммалардың жүйесiнiң ойлап тапқышы фу туралы баяндауда айтады. Аңыздарға сәйкес, ол таңдай және жердi Вэнь үлгiге космологиялық нышандардың өнертабысымен шұ ғылдана - тиграмм алды. Жоғары бас көтере. Си фу шоқжұлдызды үйрендi - аспан «вэнь»; басын төмен түсіріп, хайуан және құс iздер өрнектерiнiң жасырын мәнiн аңғарды - жер «вэньі».

 ---------------------------

9 Қара: Леви-Строс  К. Мәдениет // Структурная  антропологи. М., 1983. 228-232 бет.

10 Хуайнань-цзы. Чжуцзы  цзичэн юй ши. Шанхай, 1956. 6 бет.

11 Қара: Вэнь И-до. Шэньхуа  юй ши. Шанхай, 1957. 69 бет.

12 Чжаньго цэ. Т. 1. Шанхай, 1956. 16 бет.

  Цзинде былай айтылады: «Дао - өзгерiс және қозғалыс, сондықтан да сызықтар туралы айтылады, сызықтар [әртүрлi]құндылықтары бар, сондықтан да заттар [және құбылыстар] туралы айтылады; заттар [және құбылыстар] бiр-бiрiмен араласқан, сондықтан да «вэнь» өрнектері туралы айтылады .13 Сызықтар - бұл тригрлар сызығы. Заттар - бұл «у». «у» иероглифі екi «вэньнен» тұрды: «дақтар берген және соғыс алаңында әскерлерге сигнал беру үшiн қолданылған «өгiз және «жалауша». «у» иероглифі бiр жағынан «затты», оның түсiндiрмесiнде: өрнектелетiн адам үшiн құндылықтың нышаны болжағыш басқа затпен ұғылды «өгiз [диқаншылар үшiн] құндылық болып табылады.