Вэньцзы» және Қытай мәдениетінің қайнар көзі

 Осы контекстте «вэнь» адам үшiн заттар құндылығын, олардың таңбалы сипатын бiлдiреді. Аспан «вэнь» шоқжұлдыздарының қозғалысы – уақытты есептеуге нұсқау көрсету үшін және бұл айғақ календарлық ең ежелгi есептеу әдiсiнің негiзiнде жатады.

«Вэнь» және «Цзы» - ат, мәтiн және ата-бабалардың мәдениеті.

  Хайуандар және құс іздер өрнектерiнiң жасырын мәнi - жер «вэн» - аңшылар қоғамында маңызды. Бұл контексте мынаны атап өту жөн,  « вэнь » шұбар боялған жануарларды, мысалы, « вэнь бао »-леопард, жарық жемістері бар жеміс ағаштардың сорттарын, балықтардың және өрнекі ұлу қабыршақтардың жарық түрлерін  белгілеу үшін қолданды.«Вэнь»-нің аңды және құстарды зерттеуi - аңшылардың рулық бiрлестiктерiнде қажеттi тұрмыстық іс. Аңшылар жиi өзiнің тегiн малдың атымен атаған және салттық бояумен рулық жұмысын бекiттi. Осылай, Фу Си кейпі ежелгi аңшылардың рулық құрылысын бейнелеу түрінде түсіндіріледі. Аңыздарға сәйкес  Фу Си 14 адамдарды аң және балық аулауға үйреттi, от жағуға және ет пісіруге, сонымен бiрге Хуанхэ өзенiнің айдаhарының арқасындағы табиғи құбылыстар және таңбаларды бақылай отырып триграмманы ойлап шығарды. Сайып келгенде, көне  мифологиялық қаhармандардың есімдері бейнелi түрде, олардың өмiр сүруi және қызметтері туралы мәлiметтердi алып жүрдi.

---------------------------

13 Цитаталар аудармасы  Лисевич И.С. Литературная  мысль Китая. М., 1979. 16 бет.

14 Фу Си есіміндегі  иероглифтер тіркесі  дәлме-дәл аудармасы  үшін біраз күрделі  семантикалық комплекс. «Фу» иероглифі  екі «вэньнен»  тұрады: «адам» және  «ит»; «аударылады:  ит сияқты еңкею,  жығылу; құпия орында  тығылу, жасырыну».  «Си» «ант», «дуа», «құрбан» деп аударылады және малды бітеумен ере жүретін қарулы қақтығыстан кейінгі уақытша бітім жасаудың салттық рәсімдеу идеясын графикалық жеткізеді. 
 

Қарапайым мәдениеттер тарихтарынан белгілі, татуировкалардың сырынында символдық формада аттар қатысады -  татуировканың атын сақтаушы және оның ата-бабалары  немесе мәдени қаhармандар – арғы аталары. Бұл аттар өрнектермен, таңба және тiптi түспен өрнектеле алды мысалы Хуан Ди атынан түсiнуге болған. Ди - бұл арғы атаның лауазымы. «Хуан» иероглиф екi «вэньнен» тұрады: «айдалған жерді өтетін және [күнмен ] жарқыраған  шабындықтың түсіне, Хуанхэ-сары өзеннiң орталық жазызықтықтың топырақ түсiне көрсетеді. Сары - жүзiндiлер көптiктен қуаң - сары құм аралас топырақты жазықтықты елестетеді.Ол баяғыдан және тұрғындары осы күнге дейiн храмдар және тiптi жер астындағы тұрғын-үйлердi орнықтыруды ұнатады «Ди» - бұл арғы атаның лауазымы. Алыс көнелiкте ежелгi аңыздарда және ертегiде бейнеленгендей, тек және аумақ атаулар арасында нақтылы топонимикалық байланыс  болған. Хуан Ди бұл Хуанхэ өзенiнiң жазықтығында өмір сүрген  адамдарды білдіретін арғы ата.

 Хуанхэ өзенiнiң жазығында сары тары өсіретін  маңғолоидтардың мәдениетiнiң ең ежелгi аймағы құрылды. Қытай оңтүстiгінде, Янцзы өзенiнiң жазықтығында, тұрғындары маңғолоид және австралонегроид нәсiлдерге тән ерекшеліктері бар , күрiш өңдеу мәдениетінiң ең ежелгi аймағы құрылды. Байланысты жандандыруына және әртүрлi мәдениеттер ықпалының кеңейуіне қарай  мемлекеттiк бiлiмдердiң, қайшылықтардың жиналу процессінде әскери соқтығысуларға алып келдi. Ақыр соңында Қытай аумағында бұрыннан берi үстем болатын Хуанхэ өзен жазықтығының тұрғындары жеңді. Аңыздарға сәйкес, Қытай тарихнамасының негізін салушы, Сыма Цяньның  мазмұндарында, Хуан Ди « дәндердiң бес түрлерін отырғызды, халықты тыныштандырды, елдiң төрт  бөлiктерiнде тәртiп орнаттырды, [жауынгерлерді] қара және қоңыр аю,барыс және жолбарыстар секілді үйретіп, Янь Димен соғысты»15. Хуан Ди және Янь Дидiң күресі туралы тарихта  жиi  Чжо-лудағы  ұрыс сипатталады16. Қазіргі қытай тарихшылары «хуася» (ежелгі Қытай тұрғындары өздерiн осылай атады) халықының пайда болуына негізгі  рөл ойнаған осы оқиғаларды екіталай кезең деп атайды. Осы оқиғалардың мифологиялық формасындағы мазмұндамасы және пайда болудың метафоралық сипаттамасы және жердi өңдеудегі инновациялардың күресi орынды түрде түсінікті бола алады. Янь Ди аты «отәмiршiсі» сияқты аударылады. Сонымен бiрге ол оңтүстiктегi жердің жоғарғы билеушісі және  күннiң билеушісі деп аталды. Қазiргi қытай және батыс ғалымдары есептеуінше, Хуан Ди және Янь Дидi арасындағы дағдарыс  негізі от және жердiң бөліну  күрестері туралы аңыздар және технологияларымен сабақтас оқ ату және қосымша күрес туралы ұсыныстың мәнінде жатыр делінген.

Аңыздар Янь Ди, әмiршiнiң түрiн,  жерге  түсiрiп алатын тұмсығында тоғыз  масақ дәндiлері бар қызыл құстың  пайда болу туралы әңгiмелерімен  көрсетедi. Әйгiлi орнитолог және ботаникті  құбылыстарға тiрек қоя отыры, бұл әңгiменін орынды мағынасын түсiнуге болады, құс үлкен өрттiң жанына ұшып келіп және онда жиюлы тұқымның маусымдық қорларын  тығып, ерiксiз бұл тақыршықтарға отырғызатын диқан болады. Осы технология, табиғатпен жасалған, жердің отпен өңдеу әдiсiнiң алғашқы тірегі болу мүмкін еді. Құс пішіні, күн және егiн шаруашын білдіретін,- деп ең ежелгi заманнан бері таралған оюлы себеп; ол жерді отты өңдеуге де және сол сияқты ежелгi диқандардағы құстардың тотемдік мәдениетіне сабақтас осы әдiске де көрсете алды. Табиғатта ерекше рөл ойнайтын және нақтылы экологиялық қуыс  алатын, әдiс формаларды ұғыну және жануарлар мен құстарды бояу, көне қоғамдағы адамдарды таңбалы ерекшелеудің тірегі , өмірдегі олардың рулық құрылысына көрсететін тәсілі бола алады.

Конфуцидың нұсқау жазбаларынан «вэньнің» қоғамдағы рөлін дәл осы мағынасында түсiндiруге болатыны көреміз. Юй құладын түсiнуге болады: « Мән және «вэнь» мен үшін бiрдей [асыл күйеу үшiн] маңызды. Жүнін шешіп, барыс немесе жолбарыстың терiсiн, иттiң немесе қойдың терiсiнен айырмайсың».17 «Вэнь» жануарлар және адамдар денелерiндегі өрнектер және таңбаларды, шоқжұлдыздардың аспан өрнектерiн ғана емес, сонымен қатар әлеуметтiк құбылыстар, рулық адам қоғам ұйымының рулық қағидалар да  білдіре бастады. Осылай, әлеуметтiк контекстте «вэнь» иероглифі мынадай мәндерді қабылдайды: адам қызметтiң таңбалы сипатын  көрсететін, «этикет», «ырым», «салт», «рәсiм».

Қытай жазбашалық, көне салттың аясынан шығып, салттық жоғарғы күштер және арғы тегтерге табыну ырымын қарастыратын болсақ, бояу және татуировканың сакрал себеп объектiлігін түсінген жөн. Вэнь тiркестері күрделi құрамды «цзы» таңбаларын жасауына негiз болды. «Цзы», дәстүрлi түсiндiрмелерге сәйкес, олардың пайда болуы және дамуын дұрыс ұғындыратын «анадан және әкеден үйде балаларға мұра ретінде беріледі».   Этимологиялық, Цзы иероглиф екi «вэньнен» құрылған суреттен тұрады: «iшiнде бөбек орналасқан ежелгi қытайлық тұрғын-үй»; оның бастапқы мәнi: «үйде бөпе болу, иемдену». Туынды лексикалық мәні: «бала туу, асырау; сақтау, қамқор болу, жағдай жасау». Бұдан әрi, Цзы иероглифі қыздарға қатынасты  сонымен бірге «атастыру» , «қыздардың аттастыруын жасау» сияқты мәндерді қабылдай алады. Ежелгi мәтiндерде тiптi «самка» мәндi де қабылдайды. Сонымен бiрге етістікте «цзы» иероглифі «кәмелетке жеткенде екiншi атты тағайындау» деген мағынада қолданылады.

--------------------------- 

15 Сыма Цянь. Исторические записки («Ши цзи»). Қытай тілінен аударған Р.В. Вяткина және В.С. Таскмна. Т.1. М., 1972. 133-134 бет.

16 Хэбэй провинциасының  қазіргі Чжолу  уездінде орналасқан. Бұл әңгіме Б.з.д  І мыңжылдықтың  текстерінде көптеп  кездеседі.

17 Лунь юй. ХІІ, 8. Переломов  Л.с. Конфуций: «Лунь  юй». М., 1998. 383 бет. 
 
 

«Цзы» мәнін «есім» ретiнде ұғыну Қытайда осыған дейiн сақталды: адам есімі «минцзы»- «екi буынды ат» дегенді білдіреді. «Цзы», бiрiншiсі «миннен» гөрі дәстүрлі, екiншiсінің атын түсiндірді. «Мин» иероглифiнің этимологиялық мәні – «ат», «шақыру», ол «залалды ай» және «ауыз» суретінде көрінеді. «[Адамды тану үшiн] залалды ай кезінде  қараңғы уақытта шақыру» деп түсіндіріледі. Түсiндiрмелерге сәйкес, ертеде атты, шақыруды  «мин»  деп аударса , ал қазір оны «цзы» деп атайды. Бiрiншi ат – «мин», иероглифтың этимологиясына қарағанда, ауызша есімі болып есеателді. «Цзы» бастамалау салтында адам атанған символдық есім болды, бұл туралы ежелгi мәтiндерде де айтылады:  «ертеде Қытайда салт болған, ұлға (20 жыл) кәмелетке толуына байланысты  телпек кигізетін, ал қызды аттастыру кезінде шаштарын түйреген, және оларға екiншi есімін берген». Үйде баланы ары қарай иемдену мүмкiндiгiн және тектi жалғастыруды белгiледi.

Сайып келгенде, «цзы» иероглифiнің семантикасы өмiр тегін жаңғарту циклімен байланысты қауымдастықтан тұрады: 1 ) үйде баланың пайда болуы; 2 ) оның асырау және тәрбиелеу; 3 ) баланың инициация жасына, тектiң толық құқықты мүшесi болу және екiншi атқа ие болуға жетуі ; 4) Үйлену, яғни келесi циклданың басталуы, кейiн үйде баланың пайда болуы және барлығы әлсiн-әлсін созылды. Бұл прцессуке қатарлас «цзы» атының  дамыуы болды. Осыған байланысты атап кету керек, жыныстық есею басталғанда жасалатын инициациялар ырымдары  көпшiлік мәдени бiрлестiктерде денеге татуировка немесе салттық бояу салумен ере жүрді. Бұл Ежелгi Қытайда да бола алды. Бала, сайып келгенде, тектiң мүшелерiне алынды, ал татуировка тектiң тарихы және арғы аталардан мұраға қалған бiлiмдер және дағдылар туралы тұрақты еске салу қызметін көрсеттi, сонымен бiрге тектiң нақты мүшесiнiң -  жауынгер, диқан немесе бiлiмдердiң әлеуметтiк функциясын таңбалауды да білдіре алды- және бұл функциялардың әрқайсыларын жіберу  үшiн бiлiмнің  әртүрлi сомасы және сәйкесінше,  әртүрлi денедегі символика қажет болды.

 Бұл прагматикалық әдіс ежелгi  және кең таралған салттың негізі ретінде, оның түбiрін, қабілетін, икемін суреттейтін нақты бейнелі татуировканың әрбiр мүшесiн белгілеу қызметін атқара алады. Осыған байланысты Цан Цзеге танылған алғашқы иероглифтер сонымен бiрге «няоцзишу» , яғни «құс iздерiнiң жазулары» деп аталғанын атап өтуге болады. Ежелгi қытайлық көріністер бойынша, «аңдар мен құстар вэньі»  - бұл олардың iздерi мен таңбалары 18. Жұмсақ топырақта тастап кеткен құс және аң iздері, олардың қозғалу тарихын көрсетедi. Дәл осылай адам терісіндегі шрамдар мен татуировкалардың іздері, оның дербес және рулық тарих уақытындағы қозғалысын көрсетеді.

--------------------------- 

18 Чжоу И Чжэн  и. Шанхай. 1957. 434 бет.

  Алғашқыда «цзы» жаңа таңбаларының, аттарының  пайда болуы, тектердің дамуымен қатарлас болды және олар оның тарихын қамтып көрсетті. "цзы" аттары бастапқыда,  « вэнь » этимологиясы бойынша талдағанда , адамдар денелерінде салынған бірінші мәтіндер функция жағына шықты. Кешірек,  салт мәдениетінің дамуының нақтылы кезеңінде татуировка өзінің бұрынғы мәнін жоғалтты және бірінші орынға арғы аталарды құрметтеу салты шықты, « цзы »,ағаш тақтайшаларда-арғы аталардың кестелері жазылғандай . Олардың тегінің тарихы туралы, жеткілікті археологиялық материалдардың жоқтықтығына қарап, талқылау қиын.

 Осыған сәйкес,  Оңтүстік - шығыс Азия мәдениеттерінде тайпалардың мәртебелі өкілдерінің терісіне , марқұм көсемдер мен тайпалардың ұлы өкілдер есімдерінің өз алдында хроникасын, тектер шежіресін көрсететін жазулар салу салты болған . Татуировкалар процессін , сонымен қатар бұған бейнелейтін тақтайшаларды шымшыдылармен қолданған, абыздар жүзеге асырып отыр. Іс жүзінде бұл тақтайшалар  марқұм арғы аталардың аттарымен салынған таңбалар мен трафаретті ұсынады. Трафареттердің, баспалардың және мөрлердің қолдану дәстүрі сонымен бірге Ежелгі Қытайда  да болды, керамика ыдыстарына суреті салу үшін оларды қолданған. Кейіннен бұл технология және күрделі керамика өңдеп шығаруда, ал кейін қола ыдыстарда жасауда да қолдана бастады. Мөрлер ерекше мәні  саяси тәжірибеде қолданды. Мөр Ежелгі Қытайда билеу өкілеттіктерді беру нышанының мәдени негізі болды.

Шығару  мүмкін емес, татуировкалар дәстүрінде бейнелі тақтайшалардың   немесе салттық бояу үшін мөрлер және трафареттердың қолдануымен рулық тақтайшалар дәстүрлер түпнегізінің пайда болуына қызмет ете алды. Оңтүстік - шығыс Азияның мәдениеттер тарихынан белгілі бейнелеу тақтайша рулық храмдарда да сақталған – арғы аталардың храмдарында. Мағынасының басқа варианты : арғы аталарының өмір сүрген уақытында олардың есімдері татуировкалар формасында бола мүмкін еді, ал өлімнен кейін бейнелеу сурет-таңбалар кестелерге орналаса алды және марқұм арғы аталар мен олардың әрекеттері туралы мәңгі еске салу арқылы оларды құрметейді, сонымен қатар олардың нәсілдерін бояу үшін қолданды. Осылай немесе басқаша, рулық кестелер, пиктограмма суреттерде - « вэнь » және «цзы» идеограммаларларда  арғы аталар есімдерінің суреттерімен тақтайшалар арғы аталар мәдениетінде, Ежелгі Қытайдың орталық мәдениетінде табынушылық заттарға айналды.

 Арғы аталардың қытай мәдениетінің бастаулары ғасырлар тереңдігінде жоғалады. Бұл мәдениет Шан әулеті басқарулуы кезінен бастап, біздің күндерімізге дейін Қытай идеологиясының орталық мотиві болды.  Чжоу 20 әулетінің басқару уақытында  үкіметтер және чжоу ақсүйектер үйлерінде марқұм арғы аталарға арнап, шіркеу бөлмелерінде орнатылған марқұмның атымен бекітілген тақталары бар арнайы храмдар құрастырылды.   арғы аталар храмында Чжоулық ван – әулет билеушісі  жеті , меншікті князьі – бес, ал мәртебелі ақсүйек екі тақта иеленуге құқық  беретін лауазымдар туралы табель беретін болды. Арғы аталардың аттарымен соғылған тақталар храмның негізгі атамұрасына  және табынушылық объектісіне айналды.

 Есімдер бейнеленген бұл кестелер  өз алдында ауызша таралған  мазмұндама және құжатты куәлік қағаздар болды. Бұл  тек мәдениет көзқарасынан ғана емес және сол уақыттың саяси болмыстар көзқарасынан да мағыналы деп танылды. Жоғарғы әлеуметтік топтарға адамдың сайманы ағайындықтан завасимости бекітілді : кім адамдың әкесі еді, жанұяда ұл есеп қандай бойынша ол дүниеге келді. Бас ұл өз әкесінің лауазымын мұра етті, ал барлық қалған ұлдар төменгі бір сатыға төмендеді. Сондықтан өз арғы аталар және олардың зор еңбегі туралы мәліметтерді мәңгі сақтау өте маңызды еді. Тақталардағы жазуды,  бір уақытта тарихнама, астраном және болжаушы функциясын атқарған ерекше абыздарға  жүзеге асырды –« ши » - шенеуліктер.

 Олар үлкен тақтайшаларға арнайы мәтіндер « дянь » және майда« цэ » енгізді  ;бұл тақтайшаны немесе олардың көшірмелері орталыққа арнайы мемлекеттік қоймаларға түсті,  сонымен қатар рулық храмдарда көрме жасады. Тақтайшалардағы мәтіндер  нақтылы аумақтар және заттық құндылықтарды басқаруға құқық берген, беттің мәнділігін дәлелдеді, және беттің және бұл құқықтарды қамтамасыз ететін оның арғы атаның  зор еңбектерін қайта санады21 . Инвеститураларды иелену салты шеңберінде жазуларды бейнелеу салты арғы аталардың чжоулық мәденметінде қолданды. Әрі қарай тақтайшаларда мәліметті бекіту қағидасы бірінші мәтінмен түсірілген тақтайшалардың тізбегін ұсынған кітаптар жасау үшін  қызмет етті.