Қазақстан Республикасында шөлейттену шешу жолдары

     Шаруашылық  қызметiнiң нәтижесiнде өзендер  мен су қоймаларының гидрологиялық  режимiнiң бұзылуы бiрқатар қолайсыз салдарлармен iлесе жүрдi. Өзендердiң көптеген учаскелерiнде өзен суларының жайылмаға шығуы азайды немесе толық тоқтады, жер үстi және жер асты суларының гидравликалық байланысы әлсiредi, олардың деңгейi төмендедi. Мұның бәрi жайылмалардың шөлейттенуiне, ағынсыз көлдердiң құрғауына және сортаңдануына әсер еттi. Сырдария мен Iле сияқты iрi өзендерiнiң атыраулары шөлейттенуге ұшырады. Бұл өзендердiң атырауларында көл жүйелерi алып жатқан аумақтар қысқарды, өсiмдiктер мен топырақ жұтады, балық қорларын молайтуға арналған жағдай нашарлады, жануарлар әлемiнiң түрлерi өзгердi. Арал теңiзi мен Балқаш көлiнiң экожүйелерiнде үлкен терiс өзгерiстер болды. Арал мен Балқаш түбiнiң жалаңаштануы және су деңгейiнiң төмендеуi салдарынан жел эрозиясына ұшыраған аумақтар көбейдi.

     Шөлейттенудiң  негiзгi терiс салдарларының бiрi болып  түрлердiң жергіліктi популяцияларының толық жойылуы есебiнен де және олардың мекен ету ортасы мен  санының азаюы есебiнен де әрi фитоценотивтiк белсендiлiк және репродукциялық қабiлетiнiң төмендеуiнен де болатын биоәртүрлiлiктiң жұтауы болып табылады.

     Шөлейттенуге  алып келетiн антропогендiк факторлардың әсерiнен республиканың жануарлар  әлемi бiраз өзгерiстерге ұшырады. Жер  үстi және топырақ насекомдарының, өрмекшi тәрiздiлердiң, құстардың, сүт қоректiлердiң және басқа да жануарлардың фаунасы өте қатты зиян шектi. Республиканың солтүстiк облыстарындағы аймақтық дала фаунасының шамамен 80% аумағы жойылған. Осындай ұқсас жағдай Тянь-Шаньның далалық белдеуiнде және оның тау етегiнде де қалыптасқан, онда фитофаг-жәндiктердiң көптеген түрлерi, өсiмдiктердi тозаңдандыратын жабайы аралардың, жыртқыш және паразиттік буын аяқтылардың, ұсақ құстардың, бауырымен жорғалаушылар мен сүт қоректілердiң көптеген түрлерi жоғалды. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы мен Тарбағатай тауларының бөктерiнде, сондай-ақ Тауқұм, Мойынқұм, Сарыесiк-Атырау және басқа да шөлдерде малды көп жаюдан жануарлардың көптеген түрлерi мекен ету ортасын қысқартты (оның iшiнде бiрегей түрлерi), сандары Қазақстанның "Қызыл кiтабына" енуiне үмiткерге айналды.

     Iрi  өнеркәсiптiк қалалардың маңындағы,  әскери полигондардың аумағындағы  және пайдалы қазбаларды өндiру  аудандарындағы фаунада үлкен  өзгерiстер болды.  Шөлейттену процесi өсiмдiктердiң жұтауына бiраз әсер еттi. 
      Солтүстiк шөлейттерде қыстақтардың, кенттердiң маңында және мал айдайтын трассалар бойында, орта және оңтүстiк шөлейттерде артық мал жаюды қоспағанда дербес артық мал жаю байқалуда, өсiмдiк жамылғысының бұзылуы техногендiк әсер етулермен және реттелмейтiн жол желiсiмен байланысты болды.

     Көптеген  жылдар бойына Қазақстан ормандары  қарқынды жұтауға ұшырап келедi. Солтүстiк-Батыс  Қазақстанда бұл ең алдымен жайылмалы  ормандарға, шөлейт аймақтарда сексеуiлге  ормандарына, таулы аудандарда - қылқан жапырақты ормандарға қатысты болды. Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының таулы ормандардың түрлерiнiң ауысуы мен шекарасының өзгеруi байқалуда.

     Шабындық  өсiмдiктерiнiң шөлейттенуi қарқынды процесінің қатты антропогендiк  прессiн тудырды. Әсiресе Iле, Сырдария және Шу өзендерiнiң атырауларында  және жайылмаларының төменгi бөлiктерiнде шабындық өсiмдiктерiнiң қатты өзгерiстерi болды. Мұнда жоғары өнiмдi қамысты қауымдастықтар толық жұтаған.

     Шөлейттену  бiрқатар экономикалық және әлеуметтiк  салдарларға алып келдi, оның iшiнде:

     - өсiмдiк өнiмдерiнiң түсiмдiлігі мен жалпы өнiмiнiң азаюы;

     -      мал басының және мал шаруашылығы өнiмдiлiгiнің азаюы;

     -      аграрлық саласының экспорттық әлеуетiнiң азаюы;

     -      тамақ және жеңiл өнеркәсiптiң дамуының тоқтауы;

     -      аграрлық және ұқсату секторларынан салық қаражаттарының бюджетке түсуiнiң жедел азаюы.

     Статистикалық деректер аграрлық саланың экономикасындағы терiс үрдiстердi көрсетедi. Олар негiзiнен, ауыр көп деңгейлi реформалаумен  және қайта құрылымдаумен белгiлi, алайда, шөлейттену процесi республиканың  барлық аумағы бойынша ресурстардың өнiмдiлiгiне дербес терiс таңба қалдырады, ал дамыған шөлейттену өңiрлерiнде экономикалық шиеленiстiң басымды себебi болып табылады.

     Шаруашылық  жүргiзудiң жаңа нысандарының қалыптаспағандығы, жайылымды мал шаруашылығы жүйесiнiң бұзылуы, техникалық және қаржы құралдарының жеткiлiксiздiгi жұмыссыздық пен кедейлiктi ұлғайтады. 
      Терiс әлеуметтiк-экономикалық процестер өз кезегiнде шөлейттену процесiн күшейтедi.

     Қазақстандағы қазiргі әлеуметтік жағдай мынадай  жағдаймен байланысты, шөлдi аумақтарда орналасқан облыстардан халықтың жыл сайынғы көшiп кетуi жүздеген мың адамдарға жетедi. Экологиялық теңбе-теңдiктiң бұзылуы және мекен ету ортасының жұтауы салдары болып табылатын халықтың төмен тұрмыс деңгейi, тойып тамақтанбау, жеткiлiксiз медициналық қызмет көрсету, пайдалануға жарамсыз ауыс су, шаңды және тұзды борандар халық денсаулығы жай-күйiнiң тез нашарлауына, демографиялық қолайсыздықтың алғы шарты болып табылатын халықтың өсуiнiң азаюына алып келдi.

     Шөлейттенуге  ұшыраған өңiрлерде балалар өлiмi өте жоғары деңгейде. Экологиялық-санитарлық қысым балалардың дамуындағы жалпы дамымай қалудың, қан аздығының, туа бiткен ауытқушылықтардың, жүйке аурулары, жүрек-қан-тамырлары жетiспеушiлігінiң негiзi болып табылады.

     3 Қазақстан Республикасында шөлейттену шешу жолдары      

      Қазақстан аумағындағы шөлейттену процесiн  тоқтата тұру және алдын алу болып  табылады.

     Қойылған  мақсатты iске асыру үшiн мынадай  мiндеттердi шешу көзделедi:

     -     бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):

     -      жұтаған жерлердi түгендеу және бағалау;

     -      шөлейттенуге қарсы күрес проблемалары бойынша шешiм қабылдау процесiнде халықтың барлық тобын хабарландыру және қатысуын қамтамасыз ету;

     -      жерлердi қалпына келтiру не олардың жұтауының алдын алу бойынша үлгілік жобаларды әзiрлеу және iске асыру;

     -      екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):

     -      ресурстық базаның сақталуын және қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн тұрақты жер пайдаланудың нормативтiк талаптарын және экономикалық тетiктерiн әзiрлеу және енгізу;

     -      халықаралық экологиялық конвенцияларды шоғырландырған iске асыруды қамтамасыз ету;

     -      шөлейттену процесінің көлемдерiн қысқарту және құрғақшылықтың терiс әсер етуiнің алдын алу;

     -      үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):

     -      мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк дамуында шөлейттенуге қарсы күрес бойынша шаралардың ықпалдасуы;

     -      жерлердiң шөлейттену процесiн тоқтата тұру және алдын алу және олардың оңтайлы және тұрақты жай-күйiн қолдау.

     Қазақстан аумағындағы шөлейттену процесiн iске асыру мынадай бағыттарда жүзеге асырылатын болады:

     -      табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану саясатын қалыптастыру;

     -      табиғи ресурстарды сақтаудың және шөлейттенуге қарсы күрестiң әлеуметтік-экономикалық аспектiлерiн әзiрлеу;

     -      шөлейттенуге қарсы күресті ғылыми және ақпараттық қолдау, насихаттау;

     -      шөлейттенуге қарсы күрес мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастық және аралас конвенцияларды шоғырландыру;

     -      жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, жер пайдаланушылардың, шаруашылық жүргізушi субъектiлердiң және мемлекеттiк емес ұйымдардың қызметiн үйлестiру.

     Қазақстан аумағындағы шөлейттену процесiн  қол жеткiзудiң негiзгі шарты экология мен экономиканың проблемаларын үйлестіруге негізделген табиғат пайдалануды тиiмдi басқару жүйесiн жетiлдiру болып табылады. 
      Шөлейттенуге қарсы күрес процесiнде адам қызметiнiң мынадай салдарларын жою жөнiндегі шараларды қабылдау қажет: топырақтың тозуы, жайылымға қарқынды жүктеме, орманды жаппай кесу және дұрыс емес ирригация әдiстерi. Сонымен бiрге, осы құбылыстың туындауының негізгi әлеуметтiк-экономикалық себептерi назар аударуды талап етедi. 
      Қоғамның тұрақты әлеуметтiк-экономикалық дамуына қол жеткiзудiң мемлекеттік стратегиясы елдiң шаруашылық және өзге де шешiмдердi қабылдау кезiнде экологиялық басымдықтарды ескеру қабiлетiне негiзделедi. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау саласындағы тиiмдi саясатты жүзеге асыру үшін республикалық, облыстық және жергіліктi деңгейлерде табиғат пайдаланудың нормативтік-құқықтық қаржы-экономикалық негіздерiнiң қазiргi талаптарына сәйкес келетiн табиғат қорғау заңнамасының жаңа жүйесiн құруды және пайдалануға берудi талап етедi.

     Осыған  байланысты, шөлейттену мен құрғақшылық  процестерiнiң физикалық, биологиялық  және әлеуметтік-экономикалық аспектiлерiн қамтитын кешендi тәсiлдi әзiрлеу қажет. Атап айтқанда, елдiң тұрақты даму саясатына кедейшiлiкпен күрес, шөлейттенуге қарсы күрес және құрғақшылықтың салдарларын азайту жөнiндегi iс-шаралардың ықпалдасуын күшейту қажет.     

 Табиғат  ресурстарын тұрақты пайдаланудың  саясатын қалыптастыру мынадай  iс-шараларын көздейдi:

      Бірінші 2005-2007 жылдар     

  Қарағанды облысы Шет ауданында қуаң жерлердi басқару жөнiндегi жобаны iске асыру;     

  Қазақстан аумағының шөлейттену процестерiне ұшырауын бағалау және шөлейт және жұтаған жерлердiң 1:1000000 масштабында карталарын жасау; 
      Қазақстан Республикасы табиғи-шаруашылық жүйесiнiң шөлейттенуге қарсы күрестiң экологиялық кестесiнiң ландшафтық қамтамасыз етуiн әзiрлеу және енгізу;     

 жұтаған  жерлерде биологиялық әралуантүрлiлiктi зерттеу және бағалау; 
      ауылшаруашылығы пайдалануындағы жерлердiң шөлейттену қарқынын төмендету; 
      жайылымды ұтымды пайдаланудың жүйесiн жетiлдiру, Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан және Алматы облыстарында шөлейттену процестерiнiң алдын алу мақсатында егiлмелi жайылымды жасау;     

 Қызылорда  облысында қайталама тұздалған  топырақты қалпына келтiру және  суғару жөнiндегi пилоттық жобасын  әзiрлеу және iске асыру;     

"Орталық  Азияның экоөңiрлерiндегi биоәртүрлiлiктi ұзақ мерзiмдi сақтау үшiн ЭКОНЕТ құру" жобасын iске асыру;     

"Қорғалатын  аумақтардың буферлiк аймақтарындағы  жерлердi басқару (Солтүстiк Қазақстан)" пилоттық жобасын iске асыру; 
      Мойынқұм құмының жағдайында жұтауға және шөлейттенуге ұшыраған жайылым аумақтарын қалпына келтiру бойынша технологияларды әзiрлеу;

     Екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):

       жұтаған жайылымдардың ошақтарын  табу, таптап тастау аймақтары  мен деңгейi бойынша оларды жiктеу, жайылымға паспортты әзiрлеу және  мал санын және жайылымдық жүктеменi реттеу;

     жайылымды қорғайтын сексеуiл ормандарын, егiлмелi жайылымдарды және пiшендердi жасау, жайылым  айналымын енгiзу;

     Үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):

     жер ресурстарын ұтымды пайдаланудың қолданыстағы техникалық нормаларын және ережелерiн сақтау;

     жер пайдаланулардың агроорманмелиорациясы;

     олардың қалпына келу әлеуетiне байланысты жайылымдарды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету;

       жерлердiң өнімділiгiн қалпына  келтiру бойынша жаңа технологиялық  жобаларды iске асыруға қатысу.      

  Табиғи ресурстарды сақтау және шөлейттенуге қарсы күрестiң әлеуметтiк-экономикалық аспектiлерiн әзiрлеу мынадай iс-шараларды көздейдi:

     бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):

     шөлейттену  мен кедейлiктiң экономикалық, саяси  және демографиялық факторларын  зерттеу; жергілiктi деңгейде тұрақты дамудың тетiктерiн әзiрлеу;

     Қазақстанның  шөлейт аудандарында фермерлiк шаруашылықтарды  жүргiзудің оазистiк жүйелерiн  құру;

     Арал  өңiрiндегі елдi мекендерде шаң-тұзды  жауып кету процестерiнiң алдын  алу;

     мемлекеттiк  емес (RIOD-Қазақстан торабы) ұйымдар үшiн шөлейттенуге қарсы күрес бойынша шағын гранттар бағдарламасын iске асыру;

     екiншi кезеңде (2008-2010):