Құқықтағы мақсаттар мен құралдар

 «Құрал» термині конституциялық  деңгейде және нормативті актілерге  сәйкес халықаралық–құқықтық докуметтерде,  ішкі мемлекетаралық заңдарда  қолданылады. 

Құқықтық құрал ретінде  акттер, келiсiм шарты, заң фактысы, жеке құқықтар, заң мiндеттерi, тыйымдар, жеңiлдiк, ынталандыру шарасы, жазалау  шара, құқықтар нормалары құралдар және мiндеттер құралдардың қару-жарақ  қоймасы, жиыны тағы сол сияқтылар  құқықтың салаларға және институттарына ерекшелiктке келеді.

Құқытық құралдар - көмегiмен құқық субъектiлерiнiң мүдделерi қанағаттанатын (технология) әрекеттердегi әлеуметтiк пайдалы мақсаттардың табысын қамтамасыз көрсететiн заңға сүйенген құбылыстар.

Заңға сүйенген құралдардың  ортақ белгiлерi:

1. Олар құқық субъектiлерiнiң  мүдделерiнiң қамтамасыз етуiнiң  барлық жалпылауыш заң әдiстерi, қойылған (бiлiмдер және құқықтың  әлеуметтiк құндылығы негiзiнен  айқындалады) мақсаттардың табысын  бiлдiредi;

2. Информациялық - энергетикалық  сапалар және құқықтық қатынастардың  қатысушыларының мүдделерiнiң қанағаттандыруының  бөгеуiлдердiң жеңуіне бағытталған  ерекше заң күшiн құқықтың қорлары  қамтып көрсетедi;

3. Құқықтың әсер, құқықтық  реттеу тетiктiң функционалдық  тарабы, құқықтық тәртiптер негiзгi жұмыс iстейтiн (элементтермен).

4. Заң зардаптарына, нақты  нәтижелер немесе  жеке құқықтар  және заң мiндеттерi, мадақтау  және жаза, жеңiлдiк және тыйымдар  тағы сол сияқтылар, онда екiншi - өз кезегiнде, ең оңай - олар атқарылатын рөлдiң келiсiм шарты, норма, институт, құқықтық тәртiп және бұйрық (рұқсат) регуляция және (қорғау шарасы) қорғауға жiктелуге тұратын құрамалы; құқықтық реттеу бойынша - конституциялық, әкiмшiлiк, азаматтық, қылмыстығы тағы басқалар; зардаптардың маңыздылықтары бойынша - жай (айыппұл ) және ерекше (өлiм жазасы); уақыт әсерлері - тұрақты (азаматтық) және уақытша (сый ақы); құқықтық реттеу түрлері бойынша - нормативтiк (құқық нормаларында қойылған тыйымдар) және жеке (құқықтың қолдану акт, iске асыру актi және мiндеттер); информациялық - психологиялық бағыт бойынша - шектейтiн (тоқтат) және тағы басқа (жеңiлдiктер) жағдай жасайтын.     

Заңға сүйенген құралдар синтетикалық алады, компро өзiнiң түрi, өйткенi (мақсат ) тамаша (нәтижемен ) нақты ұластыруға шақырған. Құрал этимологиялық термин сөздерден орташа, орта болады. Құрал - субъектпен және қызметтiң объектiнiң  аралығында байланыстыратын орташа буын, тамаша, ойша үлгiмен және заттық нәтиженiң аралығында.  Бөлiктер (технологияны, қолдану аспап бағытталған құралдар) нақты да, жеке құқықтар, мiндет, жеңiлдiк, тыйымдар, мадақтау, жаза және тағы басқалар - Заңға сүйенген құралдар, шарасыздықпен  сондықтан аспаптар, құрал бөлiктер ретiнде тамаша ерекше арашашымен сөз  сөйлей қосады, iске асырудың акттерi ең алдымен дұрыс айтады және мiндеттер.

Құралдардың анықтау белгiлерi (аспаптар):

1. Құбылыс, дене, зат, тән  не бiр өзi сипаттауға шақырған  субстанциялық қоршаған (С.С.Алексеев ) шындықтың нақты айғағы сияқты  тұрады;

2. Заң аспаптары ақпараттық  сипат заңында жеңiлдiктер, тыйымдар, мадақтаулар, жазалар және заң  фактысы, жеке құқықтар, мiндет  көрсететiн тағы басқалар бекiтiлген;

3. Бағдарлайтын тұракты  сипаттама онда, ұйғарымның мынау  аспаптар автоматты жұмыс iстемеген, олар қолына алып қолдануға  керегетiнi әрекет емес;

4. Салада көбiнесе тиiстi болады, өйткенi ең алдымен заңдар, нақты талап ететiн заңға тәуелдi акттердегi бекiтедi; 

5. Талдарды қолдануының  процессi тек қана потенциалда  қойылған мақсаттардың табысына  келтiре алған үлгiлер ретiнде  болады.

Қойылған сапалы заң құралдарының заңдарындағы жүйесi, олардың қолдануының  адекваттылық дәрежесi қоғамның құқықтық мәдениетiнiң ең маңызды мiнездемелерiмен  әрекеттеседі. Егер құқықтық құралдарының нақты мемлекеттiң құқығындағы  ассортимент жетiмсiз болса, осы  мәдениеттi субъекттер есептердiң шешiмi үшiн қойылған құралдармен ендi пайдалануға  икемi болмайды.

Құралдардың (технология) белгiлерi:

1. Аспаптарды қолданып  байланған, саймандар, (құралдар - анықтау)  заттар;

2. Ерекше заң күшi белсендiлiк  мүмкiн емес құқық субъектiлерiнiң  мүдделерiнiң қанағаттандыруына  тұрған бөгеуiлдер. Энергетикалық  сипат әлеуметтiк мағыналы мақсаттың  табысы және керек эффекттiң  бағытталған заң жүзiнде пайдалы  қызметтi iске асыру;

3. Динамикалық сипат - аспаптардың қолдануы бойынша  тиiстi қызмет бағдарлайтын;

4. Салада маңызды болады, өйткенi тұлғалардың жүзеге асатындай  сипаттар айқындалады;

5. Iске асыру ең алдымен  акттер ретiнде және тиiстi мүдделердi  қанағаттандыруының қорытындылаушы  кезеңдер қоятын  мiндеттер.

Құралдарға iске асыру  акттер, құқықтық реттеу тетiктiң дербес элементi сияқты мiндеттер жатады. Егер ол iске асыру акттерiнiң призмасы арқылы мiндет болса, түгелдей дерлiк  заң қызметi және де (құралдарға) заң  технологиясына жатқызуға болады. Творчестволық  орган жеке құқық алғанда, бұл  нормативтiк құжаттар қабылдай, өзіне  тиiстi құқықтары мен мiндеттерді  жүзеге асыра алады.

Құқық субъектiлерiнiң нақты  заңды қызметiнiң акттерi құқықтық реттеу тетiктiң құрамдарынан шығаратын  авторлар, соның iшiнде адамның құқық  пен бостандықтарын iске асыру  бойынша зерттеушiлер (П.Е.Недбайло, П.М.Рабинович), заң құралдарының жүйесi құқықтық реттеу тетiктермен бiр  жағынан қарағанда iске асырудың акттерi оның құрама бөлiктерi ретiнде  қосады және субъекттердiң мiндетке қарағанда басқа, бiрақ олардың (С.С.Алексеев, В.А.сапун тағы басқалар) нақты заң  құралдарымен бiр уақытта мақұлдайды.  

Басқа жинағы құқықтық ұғым әрекеттерiнiң заң құралдары қосынды  емес милиционерлердiң жалпыға мәлiм  қатардың заңға сүйенген реттеуiн  тетiгiнен сөзсiз шығатын: заң фактысы (заңды әрекеттер), акттердiң ол да ақтаған логикаларға қайшы келетiн  және болып табылмаған (ең алдымен  акттер) құқықтың қолданулар.

Политологияларда, құралдардың  саяси нормалар, құндылық, декларация және (аспаптар) басқа құралдар ғана емес, саяси әсерлер - тиiстi мақсаттар  дегенiне жетуге мүмкiндiк беретiн  саяси-технологиялық процесстер тағы басқалар ереуiл жасау, митингтер, демонстрация, таңдаулар, референдумдар, көтерiлiстер жатады.

Құқықтық құралдардың  функциялары

Құқықтық құралдардың  ең маңызды функциясы - бұл заңға  құқықты реттеудiң мақсаттарының  табысы. Ол осы феномендер өз жұмысымен  құндылықтарға субъекттердiң мүдделерiнiң  кедергiсiз қозғалыстарын қамтамасыз ететiн айқындалады, заңға сүйенген факторлардың жүйесiндегi заң аспаптары және технологияның рөлiн қамтып көрсететiн, олардың заңды және әдiл қанағаттандыруы кепiлдiк бередi. Құқықтық құралдар позитивтi регуляция факторларының күшейтуi үшiн мемлекетпен және мүмкiндiктiң қоғамымен және әлеуметтiк байланыстардың реттiлеуiн тұрған (негативтi факторлар) бөгеуiлдердiң жоюы үшiн бiр уақытта кепiлдiк берiлген ортақ құрады.

Заң құралдары жеңуiндегi құқықтық энергиясын қазiргi қоғамдық қатынастар, бөгеуiлдердiң құқық  субъектiлерiнiң мүдделерiнiң қанағаттандыруының жол тұрған дауларды жоюдың заңға  сүйенген әдiстерiнде өркениеттiктердi заңсыз және күтпеген апат орынына  ұсына - заңды және пайда болатын  мәселелердiң шешiмiнiң болжанатын тетiктерi кiргiзедi. Қорыта келгенде, заң  құралдары нақты қоғамның мәлiметiнiң  өркениеттiгiнiң дәрежесi туралы белгі  бередi, (мазмұн) әлеуметтiк-экономикалық және басқа байланыстардың реттiлiгiнiң  процессiндегi заңға сүйенген форманың керектiгi туралы оның құқықтық мүмкiндiктерi және заңға сүйенген дамыту деңгейдiң  көрсеткiшiмен куәландырады, (моралдiқ, саяси, ұйымдастыру тағы сол сияқтылар) заңға тыс сүйенген факторлары бар  құқықтық факторлардың бәсекеге түсе алатындығы туралы, бiр жағынан, басқа - заңға қайшы.  

Заң құралдары әмбебап  құрылыс материалының функцияларын орындайды, құқықтың жүйесi қалады, өйткенi құқықтық құралдар барлық құқық құбылыстары  заң фактысы, жеке құқық, мiндет, мадақтау, жаза, норма, институт, төменгi сала, сала тағы сол сияқтылар бiр iзге салады.

Заңға сүйенген тәртiптердегi заң құралдарының нақтылы тiркесi, заңға сүйенген реттеу әдiстерi құқықтың салаларға және институттарына ерекшелiктi тұлдайды, оларды реттеуге икемдi дифференциалдауға  көп мүмкiндiк берген нақты қоғамдық қатынастардың ұйымының ерекше ретiн  бiлдiредi.

Құралдардың (қатысу) өзара  әрекеттесулер қағидалармен  анықтау  және құралдардың мақсатқа жету  процессiнде алады.

1. Құралдардың толық таңдауы  жеткiлiктi - құралдар жүзеге асыру  үшiн анықтау не бiр; (жеткiлiксiз  ресми формалар, егер субъекттер  өз мүдделерiнiң қанағаттандыруы  үшiн жасырын, заңға қарсы сол  мезетте пайдалана алады) 

2. Кепiлдiк беретiн (мадақтаулармен  және жазалармен ең алдымен)  құралдардың нақты құралдарының  қамтамасыз етуi;

3. Құралдарды қолдануды  тәжiрибенiң есепке алуы - баптардағы  анықтау, яғни әрекеттердiң жүзеге  асатындай қазiргi құралдарының есепке  алуы;

 

                                      Қорытынды

 

Құқық - деген заңды ұғымды бірнеше ғасырлар бойы әлемдегі барлық мемлекеттер қолданып келеді. Құқықтың мазмұнының негізгі мәні мемлекеттік  билікті іске асыру үшін, оны уақытында, сапалы орындау үшін қоғамның әр саласында  сан қырлы нормативтік актілер  қабылданып жатады. Бұл нормалар мемлекеттік  билікке қоса, қоғамның мүдде-мақсатын, саясатын іске асырып отырады. Құқықтың нысандарының алдында осы күрделі  үш мәселенің тұрғанын барлық халық, барлық қоғам біледі. Сондықтан құқықтық нормаларды адамдардың, заңды тұлғалардың  басым көпшілігі ерікті түрде  орындайды. Бұл барлық мемлекеттердің, әсіресе дамыған елдердің, тәжірибесінен  белгілі болып отыр.

Құқық нысанын жақсы түсіну үшін әуелі философиялық категория - "Мазмұн мен нысанды" жақсы  білу қажет. Мазмұн — белгілі бір  заттар мен құбылыстарды құрайтын элементтер мен процестердің жиынтығы. Ал нысан  — мазмұнның өмір сүру тәсілі, оның құрылымы, ішкі түзілісі. Мазмұн мен  нысан қандай құбылысқа болмасын іштей тән. Сондықтан оларды бір-бірінен  бөліп алуға болмайды. Тек қалыптасқан, белгілі бір нысаны бар мазмұн ғана болмақ. Сол сияқты таза, мазмұнсыз  нысан деген де болмайды. Нысан  әрқашан да мазмұнды, мазмұн нысанды  келеді. Осы екі категорияның өзара  қарым-қатынасында басты рөлді  мазмұн атқарады. Мазмұн үнемі дамып, өзгеріп отырады. Мазмұнға сәйкес нысан  да өзгерістерге ұшырайды. Мазмұн нысанды  белгілейді. Бірақ нысан да мазмұннан  қалыс қалмайды, өз тарапынан мазмұнға белсенді түрде әсер етеді. Жаңа, өзінің мазмұнына сай келетін нысан  оның дамуына, ілгері басуына жәрдемдеседі. Ал өзінің мазмұнына сай келмейтін  ескі нысан оның дамуына кедергі  жасайды. Мазмұн мен нысанның арасындағы сәйкессіздік ескі нысанның орнын жаңа нысанның басуымен шешіледі.

Құқық осы философиялық категорияның заңдарына сәйкес дамып, өзгеріп  отырады. Құқық әлеуметтік шындықтың  объективтік құбылысының сыртқы нысаны. Ғылым құқықтың ішкі-сыртқы нысаны болады деп түсіндіреді: ішкі нысаны - құбылыстың құрылымын, жүйелік  элементтерін көрсетеді; сыртқы нысаны - құбылыстарды құқықтық тұрғыдан анықталған заңды негіздердің жиынтығы.

Жоғарыда көрсетілген  құқық теорияларының жеке алғанда  дұрысы да, бұрысы да баршылық. Бірақ  барлығының мазмұнын біріктіргенде  бірнеше дұрыс қорытынды тұжырымдар шығаруға болады:

-құқық әлеуметтік құбылыс,  онсыз дамыған қоғам болашақ  емес;

-құқық қоғамдық және  жеке адамдардың мүдде-мақсатын  қорғайтын негізгі құрал;

- құқық жеке адамның  меншігін қорғайтын негізгі күш;

-құқық мемлекетті қалыптастырған  және оның бақылауындағы қоғамдық  тәртіпті қорғайтын құрал.

Сонымен құқық жеке тұлғалардың  экономикалық, саяси, әлеуметтік т.б. бостандығын, теңдігін қорғайтын негізгі құрал. Құқық қоғамның объективтік дамуын қамтамасыз етіп, өндіріс пен сұраныстың ара қатынасын реттейтін негізгі  күш-құрал.

Құқықтың негіздері мен  нысандары әр формацияда әр түрлі  болады. Бұл иелену формациясындағы  қүқықтың негіздері мен нысанының  түрлері: діни, әдет-ғұрып, моральдық  нормалар, лауазымды тұлғалардың  нұсқаулары, доктриналдық талқылаулар. Феодалдық құқықтың негіздері мен  нысанда-рының түрлері: "күштінің құқығы" - деген атақ (право сильного) берілген, діни нормалардың үстемдігі  және соттың прецеденты, заңгер ғалымның еңбектері

Сонымен, әр елде әртүрлі  құқықтың негіздері мен нысандары  қалыптасты. Бір елде - парламенттің, екінші елде - президенттің, үкіметтің, үшінші елде - соттың, төртінші елде - діннің рөлі күшейіп отырды. Бәрі бірігіп  құқықтың, мемлекеттің қоғамды басқаруын  жақсартуға үлес қосты. Өйткені олар өзара байланыста болып, бір-бірінің  жақсы, заңды тәжірибелерін пайдаланып отырды.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы – 1995ж.
2. Венгеров А.Б. Теория государство и права, Москва, 2004-258б.
3. Сапарғалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы, 2006-417б.
4. Сапарғалиев Г.С. Мемлекет және құқық теориясы Алматы, 2007-159б.
5. Амандықова С.К. Қазақстан Республикасының конституциясылық құқығы, Астана – 2007- 189б.
6. Дулатбеков Н.О., Жұмабекова Г.Х. «Мемлекет және құқық негіздері» курсы бойынша әдістемелік нұсқаулар- Қарағанды, 2008- 158б.
7. Ашитов З.О. Егемен Қазақстанның құқы -  Алматы, 2009-78б.
8. Мемлекет және құқық тарихынан, 2 – кітап, Алматы – 2007-131б.
9. Найманбаев С. Мемлекеттік басқару: маңызы, ерекшеліктері//Ақиқат – 2005-315б.
10. Тоқтыбеков Ө. Мемлекетті басқаруды жетілдірудің жолдары// Ақиқат, 2008-163б.
11. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. –Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2002. – 320 б
12. Лазарев В.В Теория государства и права М,2002г.-364б.
13. Мемлекет және құқық негіздері:Оқулық. Құраст. Е.Баянов. –Алматы: Жеті жарғы, 2001 –624б.
14. Малько В.А Льготы в праве. Общетеоритический аспект. Поощрение  как правовое средство правоведение 2006г- 397б.
15. Теория государства и права. Курс лекции. Под.ред. Матузова Н.И. и Малько А.В.2008 -450 б.
16. Табанов С.А. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері. –Алматы, «Айдана» ЖШС –2007 -138б.
17. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2003 – 464 б.
18. Алексеев С. Теория право 2 – изд М.2008 - 421б .
19. Теория государства и права  Под.ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова. – М., 2007г-63б.