Сатып алу мерзімінің ескіруі - меншік құқығына иеленудің негізі

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 20 сәуірдегі N 3 Нормативтік  қаулысы      

 Тасталған тұрғын үйді  иелену, пайдалану және билік  ету жөнінде құқықтарды қалпына  келтіру туралы меншік иелерінің  талаптары бойынша істерді қарау  кезінде туындаған мәселелерге  байланысты Қазақстан Республикасы  Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етеді:     

1. Меншік иелерімен тасталған  тұрғын үйді иелену, пайдалану  және билік ету жөніндегі дауларды  шешу кезінде соттар Қазақстан  Республикасының Азаматтық кодексінің(бұдан әрі - АК), Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі - АІЖК), "Тұрғын үй қатынастары туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі - Заң) ережелерін және өзге де нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа алулары қажет.     

2. (Ескерту. 2-тармақ алынып тасталды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 26 Нормативтік қаулысымен).      

3. АК-нің 250-бабының негізінде, меншік құқығынан бас тарту бұл жөнінде жариялаумен немесе меншік иесінің сол тұрғын үйге қандай да болсын құқықтарын сақтау ниетінсіз меншік құқығынан шеттейтіні туралы айқын дәлелдейтін басқа да әрекеттерінен көрінуі мүмкін.  
      Тұрғын үйге меншік құқығынан бас тарту тек меншік иесі болып табылатын азамат немесе заңды тұлғада ғана туындауы мүмкін. Заңмен белгіленген иеліктен шығару жағдайларын қоспағанда, мемлекет және оның органдары өздеріне тиесілі тұрғын үйге меншік құқығынан бас тартуға құқылы емес.     

4. Қазақстан Республикасы  Конституциясының 6-бабына сәйкес, меншiк мiндет жүктейдi, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игiлiгіне де қызмет етуге тиiс.  
      АК-нің 250-бабына сәйкес, меншік құқығынан бас тарту меншік иесінің тұрғын үйге қатысты құқықтары мен міндеттерін тоқтатпайды. Тұрғын үйді ұстау ауыртпалығын, оны өзге тұлғалар пайдалану кезінде келтірілген зиян үшін жауапкершілікті, заңмен көзделген коммуналдық төлемдер мен салықтарды төлеу жөніндегі міндеттерді меншік иесі көтереді. Бұл құқықтар мен міндеттер сол тұрғын үйге меншік құқығын басқа тұлға алған сәтке дейін сақталады.  
      Меншік иесінің сол тұрғын үйге қандай да бір құқығын сақтау ниетінсіз меншік құқығынан бас тартуын дәлелдейтін әрекеттерді жасауы, сол тұрғын үйге басқа тұлғаның меншік құқығын алуы туралы заңды күшіне енген сот шешімінің негізінде ғана меншік құқығының тоқтатылуына әкеп соғады.     

5. Меншік құқығын сақтау  ниетінсіз меншік иесінің тұрғын  үйді тастап кетуі жөнінде  әрекеттер жасау жолымен меншік  құқығынан бас тартуы заңды,  ерікті және меншік иесінің  тұрғын үйді иеленуден, пайдаланудан, билік етуден бас тартуын нақты  көрсететін болуы тиіс.  
      Мұндай бас тарту, атап айтқанда, меншік иесімен оның отбасы мүшелерінің және өзге бірлескен меншік иелерінің келісімімен, сондай-ақ қажетті жағдайларда қорғаншы және қамқоршы органдардың, тұрғын үй орналасқан аумақтағы әкімнің аппаратына жазбаша арыз беру жолымен білдірілуі мүмкін. Тұрғын үйді коммуналдық меншік деп тану туралы заңды күшіне енген сот шешімі болған немесе тұрғын үйді басқа тұлға иелену мерзімінің ескіруіне байланысты алу жағдайларын қоспағанда, меншік иесінің тұрғын үйге меншік құқығынан бас тартуы туралы арызы кері қайтарылынып алынуы мүмкін.     

6. Меншік құқығын сақтау  ниетін дәлелдейтін әрекет жасамаған  меншік иесі тастап кеткен  тұрғын үй тасталған (немесе  қалдырып кеткен) тұрғын үй деп  аталады. Мұндай тұрғын үйлерге  меншік иесімен қараусыз қалдырылған,  үйді ұстау жөніндегі және  тағы да басқа міндеттерін  орындамай тасталған бос тұрғын  үйлер жатады. Тұрғын үйді жою  (бұзу) жағдайлары сот шешімі бойынша  тұрғын үйге меншік құқығын  тоқтатуға жеке негіз болып  табылады.  
      Меншік иесі жоқ немесе меншік иесі белгісіз не меншік иесі меншік құқығынан бас тартқан тұрғын үйді сот иесіз тұрғын үй деп таниды.      

7. АК-нің 242-бабының 3-тармағымен иесіз жылжымайтын мүлікті (тұрғын үйді) коммуналдық меншікке алудың ерекше ережелері белгіленген. Жергілікті әкім аппаратының арызы бойынша жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын орган есепке алуы тиіс.  
      Есепке алған күннен бастап бір жыл өткеннен кейін коммуналдық меншікті басқаратын уәкілетті органның арызы бойынша сот шешімімен тұрғын үй иесіз деп танылып, коммуналдық меншікке өтуі мүмкін.  
      Егер талап жылдық мерзім өткенге дейін берілсе, онда ол қарауға жатпайды және АІЖК-нің 154-бабы бірінші тармағының 6) тармақшасының негізінде қайтарылады.  
      Соттың шешімімен коммуналдық меншікке өтті деп танылмаған тұрғын үйді иелену, пайдалану және билік ету өкілеттігі сол үйді тастап кеткен меншік иесінде сақталады немесе иелену мерзімінің ескіруіне байланысты үшінші тұлғаға өтеді.     

8. Тұрғын үйге коммуналдық  меншік құқығын тану туралы  істерді қарау кезінде қандай  тұрғын үйді иесіз деп тануға  болатынын, бұл кіммен және  қалай анықталғандығы, иесіз ретінде  қай уақытта есепке алынғанын,  меншік құқығын сақтау ниетінсіз  меншік иесі тұрғын үйді тастап  кеткен жағдайды айғақтайтын  дәлелдемелерді соттар тексеруі  керек, сондай-ақ мүдделі тұлғалар  ретінде акімдіктерді, коммуналдық  және салық қызметі органдарын  тартуы тиіс.     

9. Сот шешімі бойынша  коммуналдық меншікке түсті деп  танылмаған, тұрғын үйге әкім  билік еткен жағдайда, меншік  иесі өзінің тұрғын үйін қайтарып  беруді немесе бұрынғы тұрғын  үйіне теңдес үй беруін әкімнен  талап ете алады.  
      Меншік иесінің тұрғын үйінде тұрып жатқан тұлғаны шығару туралы талап арызды қарау кезінде соттар осы тұлғаны тұрғын үйге кіргізудің негізділігін тексеруі керек. Егер ол әкімнің өкімі бойынша кіргізілсе, сот әкімді іске міндетті түрде қатыстырып, заңмен көрсетілген негіздер бойынша меншік құқығын тоқтату туралы меншік иесіне қарсы талап қою құқығын түсіндіруі тиіс.  
      Талап арыз қанағаттандырылған кезде, тұрғын үйден шығару Заңның талаптары сақталып жүзеге асырылуы тиіс. Шығарылған тұлғаға басқа тұрғын үй беру міндеті, егер ол тұрғын үйге мұқтаждардың тізімінде тұрған жағдайда әкімшілікке жүктеледі. Шығарылған тұлға меншік иесінен шығындарын (тұрғын үйді жөндеуге, оны ұстауға және тағы да сондайларды) өндіріп алуға талап қоюға құқылы.     

10. Иелену мерзімінің  ескіруі негізі бойынша тұрғын  үйге меншік құқығын алу туралы  талаптарды қараған кезде, АК-нің 240-бабының 1-тармағында көрсетілген мән-жайлар жиынтығын, яғни тұрғын үйді өзінің жеке жылжымайтын мүлкіндей он бес жыл бойы адал, ашық және ұдайы иеленгенін ескеру қажет.  
      Иеленудің адалдығын тұлғаның тұрғын үйді заңды жолмен иеленуі, яғни заңмен, өзге құқықтық актілермен тікелей танылған немесе оларға қайшы келмейтін, бірақ құқықтық ресімделмеген (мысалы, тұрғын үй иесінің сатып алу-сату, жалға беру шарттарының заңда көзделген нысандарын сақтамай беруі және тағыда басқа) әрекеттер мен оқиғалардың нәтижесінде тұрғын үйдің осы иеленушіде болуы білдіріледі.  
      Иеленудің ашықтығын тұлғаның тұрғын үйді иелену мән-жайын жасыруға бағытталған ешқандай шара қолданбауы, тұрғын үйді ұстау ауыртпалығын көтеруі, коммуналдық қызметтерге ақы төлеуі және тағы да басқа мән-жайлар білдіреді.  
      Иеленудің ұдайылығын тұрғын үйдің иелену құқығын үшінші тұлғаларға бермей, осы тұлғаның иелігінде он бес жыл бойы болуы білдіреді. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (жалпы бөлім) күшіне енгізу туралы" 1994 жылғы 27 желтоқсандағы қаулысының 7-тармағының негізінде иелену мерзімінің ескіруіне осы Кодекс қолданысқа енгізілгенге дейінгі үйді іс жүзінде иеленген уақыт есептеледі. АК-нің 240-бабының 3-тармағына сәйкес, иелену мерзімінің ескіруіне жүгінетін азамат немесе заңды тұлға өзінің құқықтық мирасқоры болып табылатын тұлғаның сол тұрғын үйді иелену уақытының бәрін өзінің иелену мерзіміне қосып алуына болады.     

11. АК-нің 240-бабының 4-тармағына сәйкес тұрғын үйге қатысты иеленудің ескіру мерзімінің өтуі АК-нің 260 -263, 265-баптарына сәйкес, оны иеленуші тұлғадан талап ету мүмкіндігі тиісті талаптар бойынша, талап қою мерзімі бітуінен ерте басталмайды.     

12. Иелену мерзімінің  ескіруі негізінде меншік иесі  болдым деп есептейтін тұлға  өзінің меншік құқығын тану  туралы талап арызбен сотқа  жүгінуге құқылы. Бұл іс соттың  талап қоюы бойынша іс жүргізу  тәртібімен қарауға жатады, ал  құқық туралы дау болмаса және  АІЖК-нің 291-бабы екінші бөлігінің 5-тармақшасына сәйкес арызды ұсынған кезде іс ерекше іс жүргізу тәртібімен қаралады. Соттың арызды қанағаттандыру туралы шешімі сол тұрғын үйге меншік құқығын тіркеу үшін негіз болып табылады.     

13. Шарттық міндеттемелер  негізінде (жалға беру, сақтау, ақысыз  пайдалану және т.б.) тұрғын үйді  иеленуді жүзеге асыру кезіндегі  немесе тұрғын үйдің шаруашылық  жүргізу немесе оралымды басқару  құқықтарына бекітілген кезеңі  иелену мерзімінің ескіруін есептеу  уақытына саналмайды.     

14. Қазақстан Республикасы  Конституциясының 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына енгізіледі, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ол ресми жарияланған күннен бастап күшіне енеді.

2010 жылы Қазақстан Республикасының  «Мемлекеттік сатып алулар туралы»  Заңы мен Мемлекеттік сатып  алуларды жүзеге асыру ережелері  қолданылған істер 2009 жылмен салыстырғанда  едәуір көп болды. Атап айтқанда, Қарағанды облысының Мамандандырылған  ауданаралық экономикалық сотына 2010 жылы 473 өтініш түсіп, оның 297-сі  бойынша іс қаралып, шешім шығарылды.  Соның ішінде талаптары қанағаттандырылғаны  – 153, бас тартылғаны – 144, тоқтатылғаны  – 9, қараусыз қалдырылғаны –  62.

Келіп түскен барлық талап-арыздардың 459-ы – жауапкерді мемлекеттік  сатып алулардың жосықсыз қатысушысы деп тану туралы, 11-і – конкурс  хаттамаларын жарамсыз деп тану туралы және 3-еуі – келісім-шарттарды  жарамсыз деп тану туралы.

Жауапкерді мемлекеттік  сатып алулардың жосықсыз қатысушысы деп тану туралы 459 талап-арыздың  барлығын Тапсырыс берушілер түсірген, жеке тұлғалардан – 3, жеткізіп берушілерден – 10, прокуратурадан 1 талап-арыз түсті.

Осы санаттардағы істерді  қараған кезде тараптардың бірі мемлекеттік орган болғанда кездесетін мәселелерге ерекше тоқталғым келеді.

Біріншіден, жоғарыда келтірілген  статистикалық мәліметтерге сүйенсек, шешімдердің жартысына жуығы  талап-арыздан бас тарту туралы (144). Бұл, меніңше, мемлекеттік органдар үшін тым төмен көрсеткіш. Өйткені, олар негізінен істердің тап осы  санаты бойынша талапкер болады да,  соған сәйкес, талаптары қанағаттандырылмай жатады.

Бұған негізінен Тапсырыс беруші – мемлекеттік органдардың  өздеріне заңдар, ережелер арқылы жүктелген  міндеттерді толық орындамауы себеп  болады.

Атап айтсақ, заңның 31-бабы 11-тармағына сәйкес, мемлекеттік  сатып алулар қорытындысы бекітілген күннен бастап бес жұмыс күні ішінде Тапсырыс беруші баға ұсыныстарын сұрастыру  әдісімен неғұрлым төмен бағалық  ұсыныс жасаған жеткізіп берушіге  мемлекеттік сатып алу келісім-шартының жобасын қол қойып, жолдайды. Мемлекеттік сатып алу туралы келісім-шарт жобасына неғұрлым төмен бағалық ұсыныс жасаған әлеуетті жеткізіп беруші немесе аталмыш баптың 4-тармағының екінші бөлігі бойынша анықталған жеңімпаз мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы мемлекеттік сатып алу туралы келісім-шарт жобасын берген күннен бастап бес жұмыс күнінің ішінде қол қоюы тиіс.

Мемлекеттік сатып алу  туралы келісім-шарт жасасудан жалтарған  әлеуетті жеткізіп беруші, осы заңмен белгіленген тәртіп бойынша, мемлекеттік  сатып алуларға жосықсыз қатысушылардың тізіміне енгізіледі.

Алайда, іс жүзінде басқаша  болып жатады. Тапсырыс берушілер  көбінесе шешім шығарылғаннан кейін  жеткізіп берушіні шақырып, қандай да бір құжаттарды, негізінен сапалық  және техникалық сипаттары бойынша  құжаттарды талап етіп, ол құжаттар өз талаптарына сай келмеген жағдайда жеткізіп берушіден келісім-шартқа қол қоюдан немесе тауарды жеткізіп беруден, жұмысты орындаудан бас  тарту туралы өтініш жазуды талап  етеді. Сөйте тұрып, келісім-шарт жобасын  жеткізіп берушіге қол қоюға бермейді. Жеткізіп берушіден алынған бас  тарту туралы өтініштің негізінде  басқа жеткізіп берушімен келісім-шарт жасасып, ал бірінші жеңімпаз жеткізіп берушіні сотқа беріп, оны мемлекеттік  сатып алудың жосықсыз қатысушысы деп  тануды талап етеді. Сот отырысында бұл жағдайлар жан-жақты сараланып, тапсырыс берушінің өзі келісім-шарт жобасын қол қою үшін жеткізіп берушіге бермей, міндетін орындамағағаны себепті талапты қанағаттандырудан  бас тарту туралы шешім шығарылады. Кей жағдайларда, келісім-шар жобасы қол қоюға жолданған болса  да ол тиісінше Жеткізіп берушінің  қолына тигені туралы дәлел жоқ немесе тапсырыс туралы хабарламамен емес, қарапайым  поштамен жолданған.

Екіншіден, жеткізіп берушіні мемлекеттік сатып алудың жосықсыз қатысушысы деп тану туралы істерде  міндеттемелердің орындалмауы немесе дұрыс орындалмауы Тапсырыс берушінің  өз кінәсінен болып жатады. Ол, мәселен, Мердігердің жұмыстың бір түрін  басқа түрімен айырбастау туралы, материалдар алуға алдын ала  төлемдер жасау, жұмыстарды жүргізуге  жағдай жасау (кабинеттерді, ғимаратты  босату) және т.б. туралы өтінішін дер  кезінде шешіп бермейді.

Кей жағдайларда конкурс  шарттарында да, келісім-шарт шарттарында  да мелекеттік сатып алу туралы келісім-шарттың  қазынашылық органдарында тіркелген  сәтінен бастап күшіне енуі қарастырылған. Алайда, мұндай істерді қарау барысында  Тапсырыс беруші мемлекеттік сатып  алу туралы келісім-шартты қазынашылық  органдарында тіркемегені анықталып, жеткізіп беруші заң күшіне енбеген  келісім-шартты орындай алмайтындықтан, бас тартылған талапқа негіз  болған жауапкерлер осы жағдайға сілтеме жасайды.

Үшіншіден, келісім-шарт міндеттемелерін  орындамау немесе дұрыс орындамау  салдарынан жеткізіп берушіні мемлекеттік  сатып алудың жосықсыз қатысушысы деп  тану жөніндегі талапты қанағаттандырудан  бас тарту туралы сот шешімдерінің кейбірі талап-арыз мерзімінің ескіруіне  байланысты шығарылған. Қазақстан Республикасының  «Мемлекеттік сатып алулар туралы»  Заңының 11-бабы 5-тармағының 8-азат жолында  көрсетілгендей, Тапсырыс беруші осы  тармақтың 2) және 5) тармақшаларында  қарастырылған жағдайларда әлеуетті жеткізіп берушінің Қазақстан Республикасының  мемлекеттік сатып алулар туралы заңын бұзуын білген күннен бастап он жұмыс күнінен кешіктірмей  өкілетті органға сол әлеуетті жеткізіп беруші туралы мәлімет жолдап, сотқа оны мемлекеттік сатып алудың жосықсыз қатысушысы деп тану туралы талап қоюға міндетті.