Мемлекет аппараты

     Мемлекеттік органдарды сапалы түрде ерекшелеп, сипаттайтын негізгі қасиеті - заң актілерін (нормативті-құқықтық актілер, қаулылар жэне т.б.) шығаруға уэкілдіктердің болуы.

 
³ Теория государства и права. Курс лекций./Под редакцией М.Н. Марченко. М.: Зерцало, 1997. 114 б.

16

 

2.2 Заң шығарушы биліктің органдары

     Заң шығарушы органдар мемлекеттік аппарат құрылымында орталық орынды алады. Бүл органдардың негізгі мақсаты заңдық қызмет болып табылады. Қоғам мен мемлекеттің саяси өмірінде заң билігі органдарының ерекше ролін көрсету үшін, жеке елдердің конституциялары "парламент мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып табылатынына" ғана сілтемей, сонымен қатар "мемлекеттің жалғыз заңдық органы" ретінде қарастырылуын бекіткен (Жапонияның 1947 жылғы Конституциясының 41 бабы). Осы мақсатта басқа мемлекеттер парламентпен қабылданатын заңдарда қандай сипатты ережелердің болуын көрсетеді.

     Д. Локк "заң билігі қажетілік бойынша жоғарғы болуы жэне қалған биліктер белгілі бір дэрежеде оның қол астында жэне оған тэуелді болуы керек". ⁴ Себебі заң шығарушы билік мемлекеттік пен қоғамдық өмірдің қү.Қықтық қайнар көздерді бекітеді жэне елдің сыртқы мен ішкі саясатының негізгі бағыттарын анықтайды, демек атқарушы мен сот биліктері қызметінің нысандарын мен қүқықтық ұйымдастырылуын анықтайды.

     Мемлекет механизмінде заң шығарушы органдардың басты жағдайына ие болуы салдарынан, онымен қабылданатын Заңдардың жоғарғы құқықтық күшіне иеленеді жэне құқық нормаларына жалпыға міндетті сипатта болады. Дегенмен, заң шығарушы органдардың жоғарғы орган ретінде қарастырылуы абсолютті сипатта емес. Оның қызметінің шектері құқық принциптерімен, адамның табиғи қүқықтарымен, бостандық пен эділеттік идеяларымен шектелген. Оны қызмет ететін конституциялық заңдардың сэйкес болуын қамтамасыз ететін арнайы конституциялық органдар мен халық бақылайды.

Сонымен қатар заң шығару функцияларын шоғырландыра отырып,

 
⁴ Лазарев В.В. Теория государства и права. - М.: 1998. 98 б.

17

 

парламент бірқатар жағдайларда өзінің функцияларының біршамасын өзінің қол астындағы (өзі бақылайтын) органдарға тапсырады. Сөйтіп, АҚШ Конгрессі, РФ Федералдық жиналысы, ҚР Парламенті, Англия Парламенті, Францияның ¥лттық жиналысы мен Сенаты жоғарғы заң шығарушы органдар ретінде түрлі себептерге байланысты белгілі бір актілерді дайындап, қабылдауды өкіметке, жеке министрліктерге мен ведомстволарға тапсырады.

     "Қазақстан Республикасының Парламенті жэне оның депутаттарының мэртебесі туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы ^!2529 Конституциялық Заңына сэйкес Парламент - заң шығару функциясын жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады.

     Парламент түрақты негізде жүмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан жэне Мэжілістен түрады. Сенат эр облыстан, Республикалық маңызы бар қаладан жэне Республиканың астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың жэне Республика астанасының барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан қүралады. Сенаттың сайланатын депутаттарының жартысы эр үш жыл сайын қайта сайланып тұрады. Сенаттың жеті депутаттың Сенат өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды эрі олар эр үш жыл сайын қайтадан сайлануға тиіс емес. Мэжіліс жетпіс жеті депутаттан тү_рады. Алпыс жеті депутат Республиканың экімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылатын жэне сайлаушылар саны шамамен тең бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланады. Он депутат бара-бар өкілдік жүйесі бойынша жэне біртүтас жалпыүлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдердің негізінде сайланады. Парламент депутаты бір мезгілде екі Палатаға бірдей мүше бола алмайды. Сенат пен Мэжіліс депутаттарын сайлау тэртібі конституциялық заңмен белгіленеді.

     Парламенттің үйлестіруші органдары Палаталар төрағаларының жанынан қүрылатын Сенаттың Бюросы жэне Мэжілістің Бюросы болып табылады.

18

 

Бюролардың қүрамында Палаталар төрағаларының орынбасарлары, Палаталардың түрақты комитеттерінің төрағалары кіреді. Палаталардың Бюролары: Палаталардың комитеттері мен комиссияларының жүмысын үйлестіруді жүзеге асырады; Палаталар үшін заңдардың жобаларын жэне Парламент пен оның Палаталарының өзге де шешімдерін қараудың кезектілігі жөнінде Үсыныстар дайындайды; бірнеше комитеттердің құзыретіне жататын мэселелер бойынша комитеттердің бірлескен жүмысын үйымдастыруға көмек көрсетеді жэне т.б.

     Парламент Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар Қазақстан Республикасының заңдары, соның ішінде конституциялық заңдар, Парламенттің жеке қаулылары түріндегі заң актілерін қабылдайды. Сенат пен Мәжіліс өз қүзыретіндегі мэселелер бойынша дара сипатты қаулыларды қабылдайды. Парламент пен оның Палаталары өз қүзыретіндегі мэселелер бойынша үндеулер, декларациялар, мэлімдемелер жэне заң сипаты болмайтын өзге де актілер қабылдауға хақылы. Оларды қабылдау Парламент пен оның Палаталарының регламенттері белгілеген шарттар мен талаптар сақтала отырып жүзеге асырылады.

Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, мыналарға:

1. жеке жэне заңды түлғалардың қүқықтық субъектілігіне, азаматтық 
   қүқықтар мен бостандықтарға, жеке жэне заңды түлғалардың міндеттемелері 
   мен жауапкершілігіне;
2. меншік режиміне жэне өзге де мүліктік құқықтарға;
3. мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын 
   ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік жэне эскери қызметтің 
   негіздеріне;
4. салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге;
5. республикалық бюджетке;
6. сот қүрылысы мен сотта іс жүргізу мэселелерінде;

19

 

7. білім беруге, денсаулық сақтауға жэне әлеуметтік қамсыздандыруға;

8. кэсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіруге;

9. айналадағы ортаны қорғауға;
10. республиканың экімшілік-аумақтық құрылысына;
11. мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты 
    негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы.

 
 
 
2.3 Атқарушы биліктің органдары

     Мемлекеттің басқару нысанына қарай атқарушы билік басшысы монарх, президент немесе үкімет басшысы - премьер-министр бола алады. Үкіметтік билік бір адамның шексіз билігін (президенттік республикаларда) немесе коллегиялық орган билігін құрауы мүмкін. Біріншіден, үкімет мемлекет басшасы - президенттің жақын кеңесшілер тобы ретінде қарастырылады, екіншіден, үкімет парламенттің қатысуымен арнайы үрдіс негізінде қалыптасады. Жалпы ереже бойынша ол парламент көпшілігінің қолдауын пайдаланып, өз уэкілдіктеріне ие болуы керек. Заңдық салдарды жэне олардың атқарылуы үшін жауапкершілікті туғызатын елеулі шешімдерді үкімет регламенттік актілер нысанында шығарылады.

     Швеция Конституциясының 8 бабына сэйкес үкімет өзінің қалыпты уэкілдіктерінен басқа өмірді мен азаматтардың жеке қауіпсіздігін қорғау, тауарларды, валютаны шеттен экелу мен шығару, табиғатты қорғау жэне т.б. мэселелеріне қатысты "тапсырмалық қаулыларды" қабылдауға хақылы.

     Уәкілдіктердің сипатына, көлеміне мен мазмүлына қарай мемлекеттік басқару органдары жалпы, салалық пен арнайы (функционалдық) компетенция органдарына бөлінеді. Жалпы компетенция органдары (мысалы, министрелер

20

 

кеңесі) мемлекеттік басқару салаларының көпшілігін, не барлығын басқару бойынша қызметті бағыттап, біріктіреді. Салалық пен арнайы компетенция органдары (министрліктер, түрлі мемлекеттік комитеттер, анайы ведомстволар) мемлекеттік басқарудың тек жеке салаларын басқару қызметтерін жүзеге асырады.

     Қазақстан Республикасында атқарушы билік органдары (мемлекеттік басқару органдары) — бүл қоғамдық үрдістерді қоғам мүддесінде мемлекеттік басқару бойынша күнделікті оперативті жұмысты жүргізетін атқарушы-басқарушы органдар.

     Атқарушы органдар заң шығарушы билік органдарымен шығарылатын заңдарды орындауға арналған. Сонымен қатар, атқарушы билік заңға қосымша нормативтік актілерді шығаруға хақылы. Өзінің уэкілдігінің шегінде атқарушы билік органдары қалыпты қызмет атқару мақсатында оперативті дербестігі бар. Оларға қоғам мен мемлекет түрлі аялярындағы қызметінің барлық құқықтық ретту жөніндегі міндеттері жүктелінген

     Қазақстан Республикасының атқарушы билігін Үкімет жүзеге асырады жэне атқарушы органдардың жүйесін басқарып, олардың қызметіне басшылық жасайды.

     Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң шығару бастамашылығы құқығы болады, ол тек қана Парламент Мэжілісінде жүзеге асырылады. Заң актісінің жобасын енгізу туралы шешім Үкіметтің тиісті қаулысын шығару жолымен қабылданады.

Республика Үкіметі:

1. Республика заңдарының орындалуын қамтамасыз етеді, оларды 
   министрліктердің, басқа да орталық жэне жергілікті атқарушы органдардың 
   орындауын бақылайды;
2. Парламентке республикалық бюджетті жэне оның атқарылуы 
   туралы есепті табыс етеді;

21

 

3. мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты 
   үлғайтуды көздейтін Республика заңдарының жобалары жөнінде қорытындылар 
   береді;

4. Парламент депутаттарының сүрауларына жауап береді. 
   Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Үкіметі: 
   

  мемлекеттік элеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын, оны 
жүзеге асыру жөніндегі стратегиялық және тактикалық шараларды әзірлейді;

мемлекеттік бағдарламаларды әзірлейді;

  әлеуметтік-экономикалық жэне ғылыми-техникалық дамудың 
индикативтік жоспарларын эзірлеп, жүзеге асырады;

  Республика Президенті белгілейтін тэртіппен республикалық бюджетті 
эзірлеу мен оны өзгертуге қатысады, Парламентке республикалық бюджетті 
жэне оның атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын 
қамтамасыз етеді;

  Республиканың қаржы жүйесін нығайту жөніндегі шараларды эзірлейді 
жэне жүзеге асырады;

  мемлекеттік валюта, қаржы және материалдық ресурстарды жасақтау мен 
пайдалануда заңның сақталуына мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етеді;

қү.рылымдық жэне инвестициялық саясатты жүзеге асырады;

мемлекеттік баға түзу саясатын талдап жасайды жэне жүзеге асырады;

  мемлекет реттейтін бағалар қолданылатын өнімдер, тауарлар мен 
қызметтердің номенклатурасын белгілейді;

  мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, оны пайдалану 
жөніндегі шараларды талдап жасайды және жүзеге асырады, мемлекеттік 
меншік құқығын қорғауды қамтамасыз етеді;

  еңбекке ақы төлеу, азаматтарды элеуметтік қорғау, мемлекеттік элеуметтік 
қамсыздандыру мен элеуметтік сақтандыру жүйесін жэне шарттарын белгілейді 
жэне т.б.

22

 

2.4 Сот билігінің органдары

     Мемлекеттік аппарат құрылысында маңызды орынды сот органдарының жүйесі алады. Олардың негізгі элеуметтік функциясы эділ сотты жузеге асырады, қоғамда пайда болатын дауларды шешу мен құқыққа қайшы эрекеттер жасаған тулғаларды жазалау болып табылады.

     Заң шығарушы мен атқарушы билікті жүзеге асыратын өкілеттік органдар мен басқару органдары сияқты, сот органдарының жүйесі сот билігін жүзасырады. Бүл жағдай бірқатар елдердің конституцияларында жэне заңдарында ресми түрде бекітілген. Сөйтіп, Испания Конституциясынаның 117 бабында (1978 жылы) "сот билігінің қайнар көзі сот болып табылады жэне ол король атынан тэуелсіз, жауапкершілікті мен тек заңға бағынатын магистраттармен жүзеге асырылады". ФРГ (1949 жылы) Конституциясының 92 бабына сай "сот билігі судьяларға берілген; ол Федералды Конституциялық сотпен, Осы заңда аталған Федералды сотпен жэне жер соттарымен жүзеге асырылады."