Мемлекет аппараты

     Мемлекет аппараты өз қызметін ашық жэне жариялық істеуге тиісті. Мемлекеттік органдардың қызметтерінің кэсіпшілігі, тэжірибесі жэне хабардардығы өте жоғары болуға тиісті. Мемлекеттік аппарат өзінің қызметінде бар заңдардың талабын мүлтіксіз орындауға тиіс.

     Мемлекет аппаратының ішкі қүрылысы - қатаң тэртіпті, субординацияны, олардың бір-бірімен байланысын жақсарту. Мемлекеттік аппарат біртұтас күрделі жүйе, ол бірнеше салаларға бөлінеді: заң шығару, атқару жэне сот жүйелері, құқықты қорғау жэне қарулы күштер жүйесі. Бү_л мемлекеттердің алдыңда тұрған мақсаттары, ішкі қүрылыстары, құзіреті, қолданатын эдістері мен принциптері. Оларды біріктіріп, қызметтерін жақсы атқаруға жағдай қалыптасады.

     Мемлекеттік аппарат - алдында тұрған ерекше мақсаты бар жэне соны орындау үшін қүзіреті бар мемлекеттік аппараттың бір буыны. Мемлекеттік аппараттың құрылуы мен қызметі, негізгі өкілеттілігі Конститтуцияда жэне конституциялық актілерде көрсетіледі. Әрбір мемлекеттік аппарат өз қызметін мемлекеттік, материалдық, ұйымдық және зорлау күшімен қорғайды. Мемлекеттік аппарат мемлекеттің атынан функцияларын атқарады,

 

     

эрқайсысының алдында тұрған мақсаттары заңда анық бегіленген. Басқа мемлекеттік органдармен қалай қатынасатыны, ішкі қүрылысы, құзыреті белгіленген. Мемлекеттің аппараттың негізгі нышаны оның мемлекеттік билігі. Бұл мемлекеттік билікті былай түсінуге болады: олар мемлекеттің атынан барлық субъектілерге міндетті нормативтік актілерді шығарады, немесе құқықтық нормалардың орындалуын тексереді, ал кейбір кезде жазаға тартуға құқығы бар. Мемлекеттік заңдарға сэйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында мемлекеттік аппарат өкілеттікті жүзеге асыратын толып жатқан қызмет атқарады. Мемлекеттік қызметкерлердің өкілеттіктері мемлекеттік органдар алдында тұрған мақсаттарға жэне міндеттерге сэйкес анықталады. Мысалы: прокуратура органдары, сот жүйесі, МВД, КГБ қүқықты қорғау қызметін атқарады. б¥л органдар бір-бірімен байланысты.

     Мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің негізгі міндеттері: ҚР Конституциясы мен заңдарын, азаматтар мен заңды түлғалардың қүқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету; заңдарда белгіленген тэртіп пен азаметтардың өтініштерін қарауға, олар жөнінде қажетті шаралар қолдануға; өздерінеберілген қүқықтар шегінде жэне заңды міндеттеріне сэйкес өкілеттерді жүзеге асыруға; мемлекеттік жэне еңбек тэртібін сақтауға; өздерінен жоғары басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, шығарылған шешімдері мен нұсқауларын орындауға; өз өкілеттігі шегінде мэселелерді қарауға және солар бойынша шешімдер қабылдауға, белгіленген тэртіппен лауазымдық міндеттерін атқару үшін қажетті ақпарат пен материалдарды алуға құқықтары бар.

 
 
 
 
 
 
 
10

 

1.3. Мемлекеттік органдардың түрлері және қызметі.

      Мемлекеттік органдар атқаратын қызметінің сипатына сэкес бірнеше түрлерге бөлініеді. Айталық мемлекеттік органдар өкіліттігінің шеңберіне сай үш түрге бөлінеді: атқару органдры, өкілетті органдар жэне сот, қүқық қорғау органдары. Осы органдар ішінде Қазақстан Республикасының Президентінің ролі мен маңызы өте зор деп айтыға толық негіз бар.Президент билігі жалпы жоғарыда аталған билік көзінің ешбіріне де жатқызылмайды, себебі Президент қызметінің ең басты қызметі ол мемлекеттік биліктің бір біріне қайшы келмей үйлесімді қызмет жасауын қадағалау жэне қажет жағдайда оны реттеп отыру болып табылады.Президент-ол мемлекеттің басшысы жэне мемлекеттің ішкі жэне сыртық саясатын айқындауға қүзреті бар бірден-бір жоғарғы мемлекеттік ең лауазымды адам болып табылады. Менің өз пікірім бойынша жалпы бізде мемлекетіміздің, яғни Қазақстанның Президентік басқару нысаннында болғанын орынды деп бағалаймын себебі, егеменді ел болып енді ғана өз мемелекетіміздің іргесін қалап оны қалыптастырып жэне нығайтыу кезінде мемлекеттік басқарудың орны айрықша маңызды эрі біздің жас мемлекет үшін стратегиялық мэні айтып жеткісіздей.

     І.Мелекеттік билік органдар оған жататындар: Парламент, Президент жэне жергілікті экімшілік-қүқықтық бөліністердегі мэслихаттар.

     2.Мемлекеттік ақару органдары: үкімет жэне оған қарасты минстірліктер мен ведомостволар, жергілікті басқару органдары, эр түрлі денгейдегі әкімдер жатады.

     З.Сот және құқық қорғау органдары да мемлекеттік аппарат болып табылады. Енді осы алған мемлекеттік апаратқа немесе органдарға толықрақ сипаттама беріп кетелік:

 
 
 
 
11

 

Жоғарғы өкілетті орган.

      Жоғарғы өкілетті органды ең алдымен халық сайлайды жэне ол заң шығару қызметін жүзеге асырады. Біздің мемлекетімізде, яғни Қазақстанда Жоғарғы өкілеттік орган болып Қазақстан Республикасының-Праламенті табылады. Оның өкілеттігінің шегі төр жыл деп Конституцияда көрсетілген.Парламен тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан түрады.Олар Сенат.

      Мәжіліс. Сенат депутаттары эрбір облыстан немесе Республикалық мәні бар қалалардан тиісінеше екі адамнан жергілікті маслихаттардың сайлауы арқылы жүргізіледі.Сонымен қатар Парламент Сенатындағы 7 сенаторды Қазақстан Республикасы Президентінің өзі тағайындайды.Мэжіліс депуттатарын сандық көлемі бойынша теңдей болып келетін эртүрлі экімшіліктерден тікелей сайлау арқылы жүзеге асырылады және ондағы депутаттарды жалпы саны 67 адам.Парламент заңдар қабылдайды жэне заңда белгіліеніп берілген көлемде өзгеде өзінің өкілеттігін жүзеге асырады.

Атқару билік.

 Атқару билік жалпы Үкіметтің қолында жинақталады. Үкімет басқаруды жүзеге асқарады жэне қабылданған заңдардың орындалуына шаралар белгілеп оны іс жүзіне асырады.Үкіметің басшысы болып Қазақстан Республиксының Президентінің үхынуымен және Парламаетің мақылдауымен тағайыдалған премерь-минстр танылады.Үкметің қүамында түрлі минстірліктер мен ведомоствалар болады жэне оларды минстірлер басқарады. Әрбір миністірлікке өзінене тән қызмет пен қоғам және экономика саласын басқару бекітіліп берілген, сондай-ақ олар Үкмет жетекшісінің басшылығымен оны жүзеге асыруға міндетті және оның тиісті орындалуы үшін жауапты болады. Қазақстан Республиксының Үкіметініі құрылымдық сипатына келер болсақ ол 14 минстірліктен жэне 10 мемлекеттіі

 

 

комитеттен қүралған. Бүл аталған құрылымдар өз өкілеттігіне сай бұйрықтар мен қаулылар, ережедлер қабылдайды оның орындалуын тиісті экімшіліктерге, яғни төменгі атқару органдарына жүктеуге қүқылы. Үкмет өзінің құзретін тек Конституциялық шекте ғана жүзеге асыруға міндетті жэне басқа билік салаларына заңсыз араласуына жол берілмейді. Қазақстан Республиксының Президенті қажет жағдайда Үкметті таратуға, яғни отставкаға жіберуге қүзретті.Мемлекетте атқару билігі осал болса ол қоғамда, жалпы мемлекетте өте қолайсыз жағдайлардың орын алуына жол беріледі де нәтижесінде кез-келген мемлекеттің болашағына жэне тэуесіздігіне қауі төндіруі мүмкін.Бірақ атқару билігі қатаң тэртіп орнатамын деп қоғамдағы демократиялық қүлдылықтарға қиянат жасамауға тиіс. Үкметтің кез келген мүшесін қазіргі заңда жаңа белгіленген тэртіпке сәйкес Парламент қарауына, тыңдауға, есеп немесе түсінеіктеме беруді талап еуге қүылы, ал ол минстірлер үшін міндетт болып табылады. Қазақстанда Үкметтің қүқықтық статусын белгілеітін арнайы қабылданған заң бар.

Сот билігі

      Сот билігі-ол биліктің жеке бір тэуелсіз эрі өте маңызды саласы болып табылады. Жалпы сот билігінің шынайы тэуелсіздігіне жэне эділдігінің өте маңызы бар. Себебі демократиялық қоғам қалыптастырып дамыту үшін ол басты эрі шешуші роль атқарады. Қазақстан Республиксы Конституциясының 75 бабына сэкес Қазақстан Республиксында сот билігін тек сот органдары ған жүзеге асырады.Сот билігі азаматтар мен заңды түлғалардың қүқықтары мен бостандықтарын жэне Қазақстан Республиксы сот жүйесін Жоғарғы Сот пен жергілікті экімшіліктердегі аудандық, қалалық жэне облыс орталықтарында орналасқан соттар қү_райды.Сотттарды тағайындау арнайы заңдар бойынша жүзеге асырылады жэне олар біліктілік емтиханын тапсыруға міндетті, ал сот судияларын таңдауды немесе ірктеуді Қазақстан Республиксы Президентінің

13

 

жанындағы Конституциялық Кеңес жүзеге асыруға міндеттті.Қазақстанда Жоғарғы сот қү_рамын сот пленумы, азаматтық жэне қылмыстық істер жөніндегі алқа мен эскери алқа қүрайды.Сот билігінің төрелігін Қазақстан Республикасы Конституциясында белгіленген қағидаларға сэйкес жүзеге асырылуы тиіс болады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік аппараттар жүйесінде Сот Кеңесінің алатын орыны өте зор. Бұрынғы Конституция бойынша ол Конституциялық сот деп аталған.Қзақстандағы сот билігінің денгейін қазір қанағаттандырарлық деп бағалауға толық негіз бар.Сот алдында азаматтар да заңды түлғалар тең жэне мемлекетке де жеке дара жеңілдіктер көззделінбеген.Сот билігі кез-келген мемелкетт үшін аса маңызды аппарат болып табылады.Біздер осымен жалпы билік салаларына сипаттама беріп өттік жэне осы биліктің құзретімен қүқықтық жағдайына сэкес қарастырдық.Сот билігін, яғни сот төрелігін тек қана сот органдары ғана ғана жүзеге асырады жэне соттың ролін қандайда болмасын басқа мемлекеттік немесе өзгеда органдар атқара алмайды.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
14

 

2 бөлім. Мемлекет аппараты (механизмі) ұғымы _Мен оның құрамдас

бөлімдері

 
2.1 Мемлекет аппаратының (механизмінің) негізгі ұғымдары

     Мемлекет механизмі - бүл қоғамды мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ететін жэне мемлекеттік билікті жүзеге асыруға көмек ететін мемлекеттік органдар жүйесі.

     Кең мағынада мемлекет механизмі үш қүрамдас бөліктерден қүралады: мемлекеттік мекемелер, мемлекеттік аппарат пен мемлекеттік кэсіпорындар.

     Мемлекеттік мекемелер - бүл элеуметтік, экономикалық, мэдени т.б. аяларда мемлекеттік функцияларды орындаудың тэжірибелік, тікелей қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік ұйымдар.

     Мемлекеттік кэсіпорындар қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнімдерді өндіру немесе қоғамға қызмет көрсету мақсатында шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін қүрылады.

     Мемлекетті аппарат бүл мемлекет алдында тұрған мэселелерді шешу мен функцияларды атқару үшін құрылған билік өкілеттіктерімен үлестірілген барлық мемлекеттік органдар жүйесі.²

     Тар мағынасында мемлекет механизмін мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін биліктік өкілеттіктермен үлестірілген мемлекеттік органдар жиынын құрайтын мемлекеттік теңестіреді. Өз кезегінде мемлекеттік орган мемлекеттік аппараттың бастапқы элементі болып табылады.

     ...р-бір мемлекеттік орган сэйкес міндеттермен жүктелінген, мемлекеттік қызметтің белгілі-бір түрін жүзеге асыру мақсатында мемлекетпен құрылатын мемлекеттік аппараттың біршама дербес, құрылымдық ерекшеленген буыны

 
 
¹ Комаров С.А. Общая теория госуларства и права в схемах и определениях. - М.: Юрайт, 1998. 17 б.

² Лазарев В.В. Теория государства и права. - М.: 1998. 69 б.

15

 

болып табылады. Ол өзінің міндеттерін жүзеге асыру үрдісінде мемлекеттің үйымдық, материалдық пен мэжбүрлік күшіне сүйенеді.³

     Бірқатар авторлар мемлекеттік органдар қызметінің үш нысанын бөліп көрсетеді: нормативті-қүқықтық актілерді дайындап, шығаруға бағыттталған құқықтық-творчестволық нысаны; құқық нормаларын жүзеге асыратын мемлекет органдарының билеуші қызметінің нысаны ретінде құқықты атқарушы нысаны; қүқықтық нормалардың сақталуын қамтамасыз ететін мемлекеттің қүқықтық қызметінің нысаны - құқық қорғаушы нысан.

  Мемлекеттік органдар үғымын сипаттайтын ерекшелік нышандарға: ^ тапсырылған аяда белгілі-бір қызмет түрі арқылы мемлекет міндеттерін

  жэне функцияларын мемлекет атынан жүзеге асыру; ^ мемлекеттік кэсіпорындар мен мекемелерден ерекшеленетін белгілі-бір

  биліктік уэкілдіктерге ие; ^ белгілі бір міндеттерге ие болуы, яғни бекітілген функциялары,

  құқықтары мен міндеттердің болуы; ^ белгілі бір қүрылыммен сипаттайды, яғни штат саны белгілі жеке

  бөлімшелерге бөлінеді жэне қызметінің аумақтық масштабы бар; ^ Заңмен бекітілген тэртіппен құрылады.

     Мемлекеттік органдарға мемлекеттік-биліктік сипатты уэкілдіктерді үлестіру мемлекеттік органдардың маңызды нышаны болып табылады. Басқа нышандар жиыны арқылы ол бір жағынан, мемлекеттік үйымдар (кэспорындар, мекемелер) мен мемлекеттік органдар арасында, екінші жағынан, мемлекеттік емес органдар мен үйымдар арасында жеткілікті нақты айырмашылық өткізуге мүмкіндік береді.