Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу

ҚР салық заңы төмендегі ұстанымдарға негізделеді:

1) салық салудың міндеттілігі (бұл ұстаным ҚР салық заңына сәйкес салық төлеушінің салық міндеттемесін, ал салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару бойынша міндеттерін толық көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті екендіктерін білдіреді);

2) салық салудың айқындылыгы (бұл ұстанымға сәйкес ҚР салықтары және бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс - салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемесінің пайда болуының барлық негіздері, олардың орындалуы мен тоқтатылуының тәртібі, сондай-ақ салык агентінің салықтарды есептеу, үстау және аудару бойынша міндеттері ҚР салық заңдарында белгіленуге тиіс дегенді білдіреді);

3) салық салудың әділеттілігі (бұл ұстанымға сәйкес ҚР салық салу жалпыға ортақ және міндетті, оған қоса жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады);

4) салық жүйесінің біртүтастыгы (бұл ұстаным ҚР салық жүйесі ҚР аумағында барлық салық төлеушілер және салық агенттері үшін біртүтас болып табылады дегенді білдіреді);

5) салық заңының жариялылығы (бұл ұстанымға сәйкес салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда жариялануға жатады).

      Әдетте, салықтар төте және жанама түрлерге бөлінеді. Төте салықтар тікелей табыстан немесе мүліктен белгіленеді жэәне материалдық игіліктерді сатып алу және жинақтау барысында өндіріліп алынады.

Төте салықтар өз кезегінде нақты және жеке деп бөлінеді. Нақтыларға табыстың жекелеген түрлеріне және мүлік нысанына, мысалы, жерге, жылжымайтын мүлікке салынатын салықтар жатады. Жеке салықтарға, мысалы, жеке тұлғалардың табыс салығы, әлеуметтік салық жатқызылады.

    Жанама салықтар - бұл бағаларға үстемеақы түрінде тауарлар мен қызметтерді тұтынуға салынатын және материалдық игіліктерді шығындау барысында өндіріліп алынатын салықтар. Жанама салықтарға, мысалы, акциздер, қосылған құн салығы, кеден баждары жатады.

Кәсіпкерлік қатынастарды салықтық реттеу бір мезгілде мемлекеттің бюджетке түсетін салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін қамтамасыз ету бойынша қызметі де, мемлекеттің орнықты экономикалық өсуді камтамасыз ету мақсатында жеңілдіктер мен артықшылықтар берудегі қызметі де болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті ынталандыратын салық құралдары қатарына, мысалы, салық мөлшерлемелерін саралау, негізгі құралдардың жеделдетілген амортизациясын өткізу, әртүрлі салық жеңілдіктерін, кейбір арнайы салық режимдерін жатқызуға болады.

     Арнаулы салық режимдері төмендегідей түрлерге бөлінеді:

1) шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимі, ал оған кіретіндер: патент негізіндегі арнаулы салық режимі; оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимі;

2) шаруа және фермерлік қожалықтар үшін арнаулы салық режимі;

3) заңды тұлғалар - ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер және селолық тұтыну кооперативтері үшін арнаулы салық режимі (ҚР СК 426-бабының 1-тармағы).

Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимі төлем көзінен ұсталатын салықтарды қоспағанда (оның үстіне басқа салықтар мен төлемдер бойынша шағын бизнес субъектілері салықтарды есептеуді және есеп-қисап тапсыруды жалпыға бірдей белгіленген тәртіпте жүргізеді), әлеуметтік салықты және корпорациялық немесе жеке табыс салығын есептеудің және төлеудің оңайлатылған тәртібін белгілейді.

    Патент немесе оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимдерін қолданатын салык төлеушілер үшін Қазақстан Республикасының аумағында және оның шегінен тыс жерлерде алынған (алынуға жататын) табыстардың барлық түрлерінен түратын салық кезеңі ішіндегі табыс салық салу нысаны болып табылады (ҚР СК-нің 427-бабының 3-тармағы).

    Шағын бизнес субъектілері өз қалауы бойынша төменде тізбеленген салықтарды есептеу мен төлеудің, сонымен қатар солар бойынша салық есеп-қисабын табыс етудің бір ғана тәртібін таңдауға құқылы: 1) жалпыға ортақ белгіленген тэртіп; 2) патент негізіндегі арнаулы салық режимі; 3) оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимі (ҚР Салық кодексінің 428-бабы). Салықтарды есептеу мен төлеудің жалпыға ортак белгіленген тәртібіне көшкенде, арнаулы салык режиміне келесі көшу жалпыға ортақ белгіленген тәртіпті екі күнтізбелік жыл қолдану өткеннен кейін ғана мүмкін болады.

Төмендегілер арнаулы салық режимін қолдануга құқылы емес:

1) филиалдары және өкілдіктері бар заңды тұлғалар;

2) заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері;

3) әртүрлі елді мекендерде оқшауланған кұрылымдық бөлімшелері  және   (немесе)   салық  салынатын  нысандары   бар   салық төлеушілер (мүлкін жалдауға беріп кызмет жүргізетін салық төлеушілерді есептемегенде);

4) басқа заңды тұлғалардың қатысу үлесі 25 пайыздан асатын заңды тұлғалар;

5) құрылтайшысы бір мезгілде арнаулы салық режимін қолданатын басқа заңды тұлғаның кұрылтайшысы болып табылатын заңды тұлғалар.

Арнаулы салық режимі қызметтің келесідей түрлеріне:

1) акцизделетін өнімдер өндіруге;

2) консультациялық, қаржылық, бухгалтерлік қызметтерге;

3) мұнай өнімдерін өткізуге;

4) жер қойнауын пайдалануға колданылмайды (ҚР СК 428-бабы-ның 4 тармағы).

    Патент негізіндегі арнаулы салың режимін келесі шарттарға сай келетін жеке кәсіпкерлер қолданады: 1) жұмыскерлер еңбектерін пайдаланбайтындар; 2) қызметін жеке кәсіпкерлік формасында жүргізетіндер; 3) салық кезеңі (күнтізбелік жыл) ішіндегі табысы ең аз 200 жалақы мөлшерінен (ары қарай - ЕАЖМ) аспайтындар. Патент негізінде арнаулы салық режимін қолдануға мүмкіндік бермейтін жағдайлар туғанда, салық төлеуші арыз бере отырып, оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі салық режиміне немесе салықтарды есептеу мен төлеудің жалпыға ортақ белгіленген режиміне өте алады.

    Патент негізінде арнаулы салық режимін қолдану үшін, жеке кәсіпкер оны қолдануды бастамас бұрын кәсіпкерлік жүргізетін орны бойынша салық органына өтініш табыс етеді. Аталған мерзімдерде жеке кәсіпкердің салық өтінішін табыс етпеуі - бюджетпен есеп айырысуды жалпыға ортақ белгіленген тәртіпте жүзеге асыруға келіскендік деп есептеуге болады. Жеке кәсіпкерге патент бір айдан кем емес және он екі айдан артық емес мерзімге беріледі. Жеке кәсіпкердің мемлекеттік тіркелуі туралы куәлік көрсетілмеген жағдайда, патент жарамсыз болып табылады.

    Патент құнын жеке кәсіпкер жарияланған табыстың 2%-ы көлемінде мөлшерлеме қолдану жолымен есептейді. Патент қүны бюджетке: 1) жеке табыс салығы түрінде - патент құнының 1/2 көлемінде; 2) әлеуметтік салық түрінде - Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» ҚР Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар сомасын шығарып тастағандағы патент құнының 1/2 келемінде төленеді.

    Кәсіпкерлік қызмет патент жарамдылығының мерзімі біткенге дейін тоқтағанда, жеке кәсіпкерді әрекет етуге қабілетсіз деп таныған жағдайдан басқа, салыктардың төленген сомасы қайтарылмайды және қайта есептелмейді (РК Салық кодексінің 432-бабының 5-тармағы).

Оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режиміне салық кезеңі басталғанға дейін өту үшін, шағын бизнес субъектілері тұрғылықты жері бойынша салық органына уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген үлгіде арыз береді. Жаңадан құрылған заңды тұлғалар салық органына оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимін қолдануға өтінішті заңды тұлға тіркелгеннен кейін жиырма жұмыс күнінен кешіктірмей табыс етеді. Жаңадан құрылған жеке кәсіпкерлер оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимін қолдануға өтінішті қызмет атқаратын орны бойынша тіркеу есебіне қойған күні табыс етеді. Қызметін бір елді мекен шегіндегі әртүрлі аумактық-әкімшіліктік бірліктер аумағында орналасқан бірнеше нысанда жүргізген жағдайда, салық төлеуші оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимін қолдануға өтініш беру үшін, жеке кәсіпкер ретінде тіркелгеннен кейін 10 жұмыс күншен кешіктірмей салық органын өз қалауынша анықтайды.

Оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимін төмендегі шарттар талаптарына жауап беретін шағын бизнес субъектілері қолданады: 1) жеке кәсіпкерлер үшін: салық кезеңі ішінде жұмыскерлердің шекті орташа тізімдік саны - жеке кәсіпкердің өзін қосқанда, жиырма бес адам; салық кезеңінде шекті табыс он мың теңге кұрайды; 2) заңды тұлгалар үшін: салық кезеңі ішінде жұмыскерлердің шекті орташа тізімдік саны - елу адам; салық кезеңінде шекті табыс жиырма бес мың теңге кұрайды.

    Оңайлатылған мағлұмдама негізінде салықтарды шағын бизнес субъектісі өз бетінше салық салу нысанына салық кезеңі үшін 3% көлемінде мөлшерлеме белгілеу жолымен есептейді.Егер есептік кезең қорытындысы бойынша қызметкерлердің орташа айлық жалақысы айлық жалақы көрсеткішінен (ЖАК) жеке кәсіпкерлер үшін 2 еседен, заңды тұлғалар үшін 2,5 еседен аспайтын болса, салық кезеңіне есептелген салықтар сомасы қызметкерлердің орташа тізімдік саны негізінде әр қызметкерге шаққанда 1,5% көлемінде азайтыла отырып түзетіледі.

    Шаруа немесе фермерлік қожалықтары үшін арнаулы салың режімі бюджетпен біртұтас жер салығын телеу негізінде есеп айырысудың айрықша тәртібін көздейді және ауылшаруашылық өнімдерін өндірумен, өз өндірісі шығарған ауылшаруашылық өнімдерін өңдеумен және оны сатумен айналысатын (акцизді өнім өндіру, өңдеу және сатудан басқа) шаруа немесе фермерлік қожалықтарына таратылады. Арнаулы салық режимін қолдану құқығы жеке меншік құкымен және (немесе) жер пайдалану құқымен (қайтара жер пайдалану қүқын қосканда) жер телімдері бар шаруа немесе фермерлік қожалықтарына беріледі. Шаруа немесе фермерлік қожалықтары аталған арнаулы салық режимін немесе салық салудың жалпыға ортақ режимін өз бетінше таңдауға құқылы.

Біртұтас жер салығын төлеу негізінде арнаулы салық режимі қолданатын шаруа немесе фермерлік қожалықтар мынадай салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді: 1) аталған арнаулы салық режимі таратылатын шаруа немесе фермерлік қожалық қызметінен алынатын салықтардан жеке табыс салығын; 2) қосылған құн салығын - аталған арнаулы салық режимі таратылатын қызметті жүзеге асыру айналымдары бойынша; 3) жер салығын және (немесе) жер телімдерін пайдаланғаны үшін - аталған арнаулы салық режимі таратылатын қызметте пайдаланылатын жер телімдері үшін жер салығын және (немесе) ақыны төлеушілер болып табылмайды.

     Заңды тұлғалар - ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін арнайы салық режимі корпорациялық табыс салығын, қосылған құн салығын, әлеуметтік салықты, жер салығын, жер телімдерін пайдаланғаны үшін алым, мүлікке салынатын, көлік құралдарына салынатын салықты есептеудің айрықша тәртібін қарастырады және заңды түлғалардың мынадай: ауылшаруашылық өнімін жер пайдаланып өндіру, өз өндірісінің аталған өнімін қайта өңдеу және сату бойынша; толық кезеңмен (жас төл өсіруден бастап) ауыл шаруашылығының мал өсіру (оның ішінде асыл тұқымды), құс өсіру бойынша өнімдері, омарта шаруашылығы, сонымен қатар өз өндірісінің аталган өнімдерін қайта өңдеу және өткізу бойынша қызметіне қолданылады. Арнаулы салық режимі селолық тұтыну кооперативтерінің келесідей қызмет түрлері: 1) шаруа немесе фермерлік қожалықтар - аталған кооперативтердің мүшелері (пайшылары) өндірген ауылшаруашылық өнімдерін өткізу; 2) шаруа немесе фермерлік қожалықтар - аталған кооперативтердің мүшелері (пайшылары) өндірген ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу және осы өнімдерді қайта өңдеу нәтижесінде алынған өнімдерді өткізу бойынша қолданылады (ҚР СК 448-бабының 2-тармағы). Оның үстіне селолық тұтыну кооперативтеріне: 1) мүшелері (пайшылары) таза шаруа немесе фермерлік қожалықтар болып табылатын; 2) жылдық жиынтық табысының 90%-дан кем емес белігі жоғарыда көрсетілген кызмет түрін жүзеге асыру нәтижесінде алуға жататын (алынған) селолық кооперативтер жатқызылған. Заңды түлғалар - ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін арнаулы салық режимін қолдануға мыналар құқылы емес: 1) еншілес ұйымдары, қүрылымдьщ бөлімшелері бар заңды тұлғалар; 2) осы арнаулы сальщ режимін қолданатын басқа заңды түлғалардың тіркелген тұлғасы болып табылатын заңды түлға. 3) басқа заңды тұлғалардың қатысу үлесі 25 пайыздан асатын заңды түлға; 4) қүрылтайшысы бір мезгілде арнаулы салық режимін қолданатын басқа заңды түлғаның құрылтайшысы болып табылатын заңды түлға; 5) мүшелері (пайшылары) басқа селолық түтыну кооперативтерінің мүшелері (пайшылары) болып табылатын селолық тұтыну кооперативтері. Арнаулы салық режимі акцизделетін өнім өндіру, қайта өңдеу және сату бойынша салық төлеушілердің қызметіне қолданылмайды.

    Валюталық реттеу кәсіпкерлердің қатысуымен қатынастарды мемлекеттік реттеудің басты бағыттарының бірі болып табылады. Валюталық реттеу елдің төлем теңгерімін (баланс), ұлттық валютаның орнықтылығын нығайтуды, ішкі валюта нарығын дамытуды қамтамасыз ету мақсатында валюта операцияларын өткізу тәртібін белгілеу және оның сақталуына бақылау жасау бойынша жүргізілетін қызмет дегенді білдіреді. Валюталық реттеудің міндеттері: 1) ҚР-да валюталық құндылықтардың айналысы тәртібін белгілеу; 2) Қазақстан Республикасының әлемдік экономикаға ары қарай ыкпалдасуы (интеграция) үшін жағдайлар туғызу; 3) валюта операциялары жә не капитал ағындары бойынша ақпараттық базаны қамтамасыз ету болып саналады.

    Валюталық реттеумен қатар, ҚР резиденттері мен резидент еместерінің валюта операцияларын жүзеге асыру барысында ҚР заңдарын сақтауын қамтамасыз ету мақсатында валютальщ бакылау жүргізіледі. Валюталық бақылаудың міндеттері: 1) өткізіліп жатқан валюта операцияларының ҚР заңдарына сәйкестігі; 2) валюталық операциялар бойынша төлемдердің негізділігін және оларды іске асыру үшін қажетті қүжаттардың болуын тексеру; 3) валюта операциялары бойынша есепке алудың және есептеменің толықтығын және дұрыстығын тексеру болып табылады.

Жалпы алғанда, валюталық реттеу және валюталық бақылау экономиканың дамуына елеулі әсер етеді, өйткені олар елдің төлем теңгерімін жақсартуға, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, экономикалық қызметтің басым түрлерін ынталандыру үшін жағдайлар туғызуға және тауар және ақша жиындарының айналыс үдерісін бақылауға септігін тигізеді.

    Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің тағы бір бағыты лицензиялау. 2007 ж. қаңтардың 11-індегі № 214-Ш «Лицензиялау туралы» ҚР Заңының 4-бабына сәйкес, лицензия беру қызметтің аталған түрі үшін белгіленген талаптарға жауап беретін барлық тұлғалар үшін тең негіздемелерде және тең шарттарда жүзеге асырылады. Қызметтің жекелеген түрлері бойынша лицензиялық тәртіп енгізу ұлттық қауіпсіздікті, құқық тәртібін қамтамасыз ету, қоршаған ортаны, азаматтардың меншігін, өмірлерін, денсаулықтарын қорғау мақсатында тағайындалады.

Лицензиялау туралы заң лицензиялауға жататын қызметтің түрлерінің, қосымша түрлерінің жете қарастырылған тізбесін белгілейді. Сөйтіп, «Лицензиялау туралы» Заңның 11-бабына сәйкес, лицензиялауга төмендегі салалардагы қызметтің жекелеген түрлері жатқызылады:

1) өнеркәсіп;

2) атом энергиясын пайдалану;

3) улы заттар айналымы;

4) техникалық қауіпсіздік;

5) көлік;

6) есірткі, психикаға әсер ететін заттар, прекурстар;