Қазіргі заман саилау жүйесі

 Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министірлігі 

 Қарғанды маңызды білім беретін ``Болашақ`` институты

                                                           

 

                                                   

                                              Мемлекеттік Құқық пәндер кафедрасы.

 

 

 

 

                   Курстық жұмыс.

           Қазіргі заман саилау жүйесі   

 

 

 

 

 

 

 

Дайындаған: Ю/05-2 т. с. Абишев А Т.

 

Тексерген: Аға оқытушы.Искакова. А.Б

 

                                                                                                                        

                                                                                                              Бағасы:                 

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2006/2007 жыл                                                                

Жоспар.

 

Кіріспе бөлім............................................................................................... 2

І. Сайлау, сайлау жүйесі және оның түрлері

 

1.1. Сайлау түсінігі  мен сайлау жүйесінің мазмұны........................... 3

1.2. Қазақстан Республикасының  сайлау туралы заңына сипаттама.. 8

II. Негізгі бөлім. Қазақстанның сайлау жүйесінің қалыптасуы және оның бүгінгі мәселелері

2.1. Қазақстанның  сайлау жүйесінің қалыптасуы..................................... 14

2.2. Қазақстанның  сайлау жүйесінің бүгінгі мәселелері............................. 19

 

 

2.3. Сайлау ашықта әділ өткізілді................................................................. 23

Қорытынды бөлім.......................................................................................... 27

Қолданылған әдебиеттер.............................................................................. 28

 

 

 

 

 

І. Сайлау, сайлау жүйесі және оның түрлері

 

1.1. Сайлау  түсінігі мен сайлау жүйесінің мазмұны.

Сайлау – қазіргі саясаттың  басты құрамдас бөлігі . Ол билік  және басқару органдарының азаматтарының  белгілі ережелерге сай (сайлау жүйесіне сай ) саяси еркіндіктерінің көрсеттілуі  арқылы жасалуын тәсілін айқындайды . сайлаудың нәтижесінде сайланған кандидаттар билікпен бөліседі. Сайлау әртүрлі демократиялық ұйымдарда қолданылады:партиялар, кооперативтер, акционерлік қоғамдарда және т.б. Біз көтеріп отырған мәселе мемлекет көлемінде, барлық саяси жүйедегі сайлау жөнінде.

Сайлау әрдайым дауыс  берумен байланысты. Алайда бұл екі  түсініктердің жақын болуымен қатар  олардың айырмашылықтары да бар. Сайлау конституцияда және басқа  да заңдарда бекітілген мемлекет органдары  құрамын сайлаудың кезенді үрдісі. Дауыс беру болса сайлаумен ғана байланысты болуы міндетті емес. Ол тікелей демократияның әртүрлі формаларында да қолданылады:референдумда, сұрау салу, ұжымдық шешімдерді қабылдағанда, манызды саяси жиналыстарда және т.б.

Сайлау демократияның  ажырамас бөлігі ретінде оның әртүрлі фармаларының көрінісін табады, әрі оның әртүрлі модельдерінде теңдесі жоқ рол ойнайды. Демократияның тікелей формаларына сүйенетін саяси жүйедегі  сайлаудың маңыздылығы төмен. Мұндай жағдайларда азаматтармен  сайланатын мемлекет басшыларының билік қызырлары шектеулі болады, бұл сайлаудың саяси маныздылығын да төмендетеді. Осындай мемлекеттердің мысалы ретінде көпшілік басқару кезеңіндегі ежелгі гректік Афина Республикасы

Қазіргі демократиялық  жағдайда сайлау халық егемендігінің  көрінісінің басты формасы жалпылық сайлау әрбір азаматтың оған қатысу құқығы береді. Кейбір елдерде және азаматтардың көбі үшін олардың саясатқа қатысуының жалғыз формасы болып табылады.

Сайлау –  саяси және қоғамдық өмірде жиі кездесетін құбылыс, өйткені ол әртүрлі институттарға  және басқару денгейлеріне таралады: парламент, президент, үкіметті кей кезде атқарушы органдар, жергілікті билік органдар.

Сайлаудың қазіргі  қоғамға ықпалы әртүрлі және ол басты  функциялардан көрініс табады. Сайлау кезінде азаматтар үшін жақсы  мүмкіндіктер жасалады, яғни олар өздерінің қызығушылықтарын түсініп қана қомай, сонымен бірге азаматтар қызығушылықтарын, мүдделерін партия және жеке депутаттардың сайлау програмаларына қосады. Ол азаматтардың саяси құқығының жүзеге асырылуын білдіреді. Сайлау кезінде бұқараның тарапынан қолдау табу үшін депутаттар мен сайлау компанияларына қатысушы Б.А.Қ.халықтың тілек сұрауына аса көңіл бөледі.

Бұл жағдай азаматтардың өз қызыгушылықтарын ұсынуына түрткі болады. Алайда сайлаудан соң жеңіске  жеткен депутаттар өз сөздерін ұмыта кетсе де, толығымен депутаттық корпус партия аты үшін және балошақта балар сайлауда сайлаушылардан қалдау табу мақсатында электорат талаптары мен өзднрінің міндеттерін ұмытпайды. Бұл қарастырылған жайт сайлаудың бірінші функциясы, яғни артикульдеу, агрегациялау әрі халықтың әртүрлі мүдделерінің көрсетілуі болып табылады.

Билік инстетуттарына бақылау. Сайлау нәтижесінде үкіметті бақылайтын басты институт құрылады – ол парламент. Сонымен бірге  оппозиция жасалады, ол әдетте конституция  мен заңның жүруін қадағалап отырады. Парламенттік бақылау жеке құқықтарына, соттық инстацияға, сайлаушылар пікіріне сүйенеді. Алдағы сайлаудан ұтылып қалу қауіпінен қарыққан үкімет сындарды тындауға мәжбүр болды.

Әртүрлі пікірлердің  және жалпы саяси еркіндіктің  құрылуы. Қазіргі қоғам плюрализімінің өз шектеуі бар. Анархия, халес, шиленістерге тап болмас үшін ол мемлекеттік кадагалауды талап етеді. Сайлау арқылы белгілі саяси іргеге азаматтардың көпшілігінің бірігуі қамтамасыз етіледі.

Мегитемділік  және саяси жүйенің тұрақтылығы, сонымен  қатар билік институттарының легитимділігі: парламент, үкімет, президент т.б. Азаматтардың сайлауға  қатысуы олардың осы саяси жүйені, саяси режимді қабылдауын білдіреді. Сайлау арқылы тек саяси жүйе ғана толығымен легитимденіп қоймай, парламент, үкімет, биліктің басқа да нақты құрамдары легитимденеді, олардың мемлекетті басқару құқығы мойындалады.

Сонымен қатар  ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын  қалай атқарып отырғандығына  бақылау жасау мүмкіндігін де береді.

Комуникацияның  ұлғаюы, билік институттары мен азаматтардың арасындағы өкіметтің қатынастары. Сайлау үрдісі барысында кондидаттар азаматтарымен үнемі кездесіп, олардың пікірлері мен өтініштерін тындайды. Сайлау – азаматтар мен билік арасындағы байланыстың ең басты каналы. Бұл мемлекет пен  халықтың арасында сенім немесе сенімсіздік тууы, саяси қатысуы немесе алшақтау, қолдау немесе күресудің орнауына себепші болды.

Саяси шиеленістердің институцияланған бейбіт тұрақтандырылуға ауысуы.

Актуалды қоғамдық тапсырмаларды шешуге сайлау корпусын мобилизациялауға. Азаматтарға өз програмаларын түсіндіре отырып, партиялар және жекелеген депутаттар қоғамның ауқымды қабатын жеке қоғамдық пікірді маңызды саяси іс - әрекеттерге мобилизациялайды.

Бұқараның саяси  әлеметтенуі, оның саяси санасы мен саяси қатысуымен дамуы.

Саяси элитаны  рекруттеу. Сайлау – азаматтардың саяси  құрмыны  кірудң, саяси карьера  жасаудың бірден – бір басты каналы. Сайлау барысында халықтың қалауымен  басқарушы элита алмасады, билік  бір қолдан екіншілерге беріледі. ( бейбіт жолмен ).

Оппазициянының  саяси басқару функциясын орындауға  дайындық.

 Осы айтылған  функциялар тек демократиялық  түрде ұйымдастырылған болса  ғана орындалады. Сайлау бастапқыдан  демократияға қызмет етуі арналған, ол демократияның жалпы концепциясы мен құндылықтарымен ажырамастай байланысқан. Оның басты әлеуметтік жұмысы – азаматтардың ой – пікірі мен еркіндіктерін көрсете отырып, билік органдарында негізгі қоғамдық топтардың өкілеттігін қамтамасыз ету және эфиктивті үкімет құру.                                                                                                                                                      

Өркениетті, демократиялық  қоғамда саяси процеске қатысудың  негізгі түріне сайлау жүйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекетінің өкіметі,заң, сот, атқарушы органдарын қалыптастыруга қатысады.

Сайлау жүйесі деп өкіметті және басқа мемлекеттің  сайланбалы билікті органдарын құру жолдарын, түрлерін, әдіс – тәсілдерін анықтайтын, тәртіпке келтірілген  нормалар, ережелер жиынтығын айтады. Жалпы алғанда сайлау жүйесіне мемлекеттік қызмет орнына үміткерлерді ұсынудың тәртібі, процесі және негізгі принціптері, оны ұйымдастырушы, материялдық жағынан қамтамасыз ету, сайлаушылармен жұмыс жүргізу және т.б. шаралар кіреді.

Сайлау жүйесінің негізгі қағидалары әдетте конституцияда аңықталады және арнайы занда нақтыланады. Мұндай құқықтық нормалардың жиынтығын сайлау құқығы дейді. Ол белсенді, бәсең болып бөлінеді.

Берілген дауысты  есептеу тәсілі мен соның нәтижесінде  орындарды бөлу принціпіне қарай сайлау жүйелері мажоритарлық, пропорционлдық және аралас түрі болып бөлінеді.

Мажоритарлық  сайлау жүйесінде әрбір окрукте  депутаттық орындар белгіленген  дауыстың көршілігіне ие болған үкіметкерге  тиеді. Қалғандары билік органдарына  ікре алмайды.

Мажориталдық  жүйенің екі түрі бар: абсолютті  және салыстырмалы.

Мажориталдық  жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде сайлау окруктері бір  мандатты келеді, яғни әрбір окруктен бір ғана депутат сайланады. Мысалы: АҚШ, Англия, Франция, Жапония осындай жүйе дамыған.

Абсолютті жүйеде елу пайыз және бір дауыс алған  талапкер сайланады. Ал салыстырмалаы  жүйеде елу пайыздан артық алу  шарт емес. Пропорционалдық жүйенің  мажориталдықтан айырмасы – ол көпшілік принціпіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың арасындағы пропорционалдық басшылыққа алады. Мұнда депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында оларға берілген дауыс сонына сәикес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Мысалы: мұндай сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбитания мен Франциядан басқа ) кең дамыған.

Мажоритарлық  және пропорционалдық жүйелердің кемшіліктерін  жою үшін аралас сайлау жүйелері қолданылады. Онда депутаттық мандаттық бір бөлігі мажоритарлық жүйе принціпі арқылы жеңіп аылнады, екініші бөлігі партия тізімі бойынша сайлауға байланысты бөлінеді. Ұсақ партилардың өкілдерін шектеу үшін мұндайда шек қойылады. Мысалы: Германияда бес пайыздан кем дауыс алған партияның өкілеттігі шектеледі. Бұл жүйе тұрақты үкімет құруға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Қазақстан  Республикасының сайлау туралы  заңына сипаттама.

Еліміздің алғаш  сайлау туралы заңы 1993 жылдың 9 желтоқсанында  қабылданды. Осы заңға сәйкес Қазақстан  мажоритарлық сайлау жүйесінің екі түрі енгізілді:

1. Абсолюті көпшілік  жүйесі 

2. салыстырмалы  көршілік жүйесі.

Қазақстанның  сайлау жүйесі дамудың бірнеше кезендерінен өте келе, соңғы «өзгертулер мен  түзетулер » енгізілген сайлау туралы заңның жаңа нұсқасы жасалынды. Жаңа заң 2003 жылдың 15 сәуірінде жарыққа шықты. Заң «Қазақстан республикасындағы сайлау туралы » Қазақстан республикасының конституциялдық заңы деп аталады.

Сайлау туралы заңныңмазмұны екі бөлімнен тұрады:

1. жалпы бөлім 

2. ерікше бөлім 

жалпы заң 15 тараудан тұрады. Бірінші бөлімде 9 тарау, екінші бөлімде 6 тарау.

Осы конституциялық заң Республика президентінің, парламентінің  сенаты мен мәжілісі, маслихаттары депутаттарының және жергілікті өзін өзі басқару органдары мүшелерінің  сайлауын әзірлеу мен өткізу кезінде пайда болатын қатынастарды реттейді, сондай – ақ республика азаматтарының ерік білдіру бостандығын қамтамасыз ететін кепілдіктерді бегілейді.

Республикадағы  сайлау Республика азаматының сайлау және сайлану құқығын еркін жүзеге  асыруына негізделеді.

Республика  Президентін, парламент, мәжілісінің  және мәслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін - өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде  жасырын дауыс беру жағдайында өткізіледі.

Республика  парламенті сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде  жасырын дауыс беру жағдайында өткізімді.

Азаматтардың  сайлауға қатысуы ерікті болып табылады. Азаматты сайлауға қатысуға мәжбірлеуге, сондай – ақ оның еркін білдіруді  шектеуге ешкімнін де құқығы жоқ.

Республиканың он сегіз жасқа жеткен азаматтары тегі, жынысы, ұлты, нанымы, т.б. жағдайларға  қарамастан жалпыға бірдей белсенді сайлау құқығы бойынша дауыс беруге құқылы.

Бәсен сайлау құқығы бойынша Қазақстан республикасы парламентінің, мәслихатының депутаты немесе жергілікте өзін - өзі басқару органына мүше болып сайлануға құқылы.

Республика  президентін, парламентінің және мәслихаттарының  депутатарын, жергілікті өзін - өзі  басқару органдарының мүшелерін  сайлауда жасырын дауыс беріледі әрі сайлаушылардың еркін білдіруіне қандай да болсын бақылау жасау мүмкіндігіне жол берілмейді.