Азаматтық заңдар

 
 
 
 

   МАЗМҰНЫ 
 
 

  Кіріспе........................................................................................................3 бет 

I. Негізгі бөлім 

     1.1  Азаматтық заңдар ұғымы ........................................................5 бет

     1.2 Азаматтық заңдардың құрамы...................................................8 бет

     2.1  Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары...................14 бет

     2.2 Азаматтық заңдардың уақытқа қарай және кеңістікте

 қолданылуы..................................................................................................16 бет

         2.3 Заң ұғымдарын саралау............................................................26 бет 

III.  Қорытынды......................................................................................30 бет 

IV.  Қолданылған әдебиеттер................................................................32 бет  
 
 
 
 
 
 

                                                  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                               Кіріспе 

     АК-ның  Жалпы бөлімі 1995 ж. 1 наурыздан, ал Ерекше бөлімі —     1999 ж. 1 шілдеден қолданысқа енгізілді.

     1124 баптан тұратын, Қазақстан Республикасының көлемі жөнінен ең үлкен заң актісі — Азаматтық кодекс азаматтық-құқықтық реттеу нысанасының құрамына кіретін — жалпы ережелер бөліміндегі және жеке институттардың ерекшеліктері бөліміндегі — қоғамдық қатынастардың барлық салаларындағы маңызды барлық азаматтық-құқықтық нормаларды қамтып, жүйелеп отырады. Нақ осы әрекет азаматтық құқықты біртұтас, үйлестірілген құқық саласы ретінде дамытуға мүмкіндік береді. 

• Азаматтық заңдар өздерi реттейтiн қатынастарға қатысушылардың теңдiгiн, меншiкке қол  сұқпаушылықты, шарт еркiндiгiн, жеке iстерге кiмнiң болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық  құқықтарды кедергiсiз жүзеге асыру, нұқсан келтiрiлген құқықтардың қалпына келтiрiлуiн, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттiгiн тануға негiзделедi.
• Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiнiң азаматтық құқықтарына өз еркiмен және өз мүддесiн көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар шарт негiзiнде өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтiн кез келген жағдайларын белгiлеуде ерiктi.
• Тауарлар, қызмет және ақша Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында емiн-еркiн орын ауыстырып және айналысқа түсiп отырады. Егер қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, адамдардың өмiрi мен денсаулығын қорғау, табиғат пен мәдени қазыналарды сақтау үшiн қажет болса, заң құжаттарына сәйкес тауарлар мен қызметтiң орын ауыстыруына шектеулер енгiзiледi.

 

   Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары  және қатысушылардың теңдiгiне негiзделген  өзге де мүлiктiк қатынастар, сондай-ақ мүлiктiк қатынастарға байланысты мүлiктiк  емес жеке қатынастар реттеледi.

     Азаматтық заңдармен реттелетiн  қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер болып табылады.

   Мүлiктiк  қатынастарға байланысы жоқ мүлiктiк  емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен  реттеледi, өйткенi олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүлiктiк емес жеке қатынастар мәнiнен туындамайды.

   Осы баптың 1-тармағында аталған белгiлерге  сай келетiн отбасылық, еңбек қатынастары  мен табиғи ресурстарды пайдалану  және айналадағы ортаны қорғау жөнiндегi қатынастарға азаматтық заңдар бұл  қатынастар тиiсiнше отбасылық, еңбек заңдарымен, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда қолданылады.  

   Заң құжаттарында көзделген реттердi қоспағанда, бiр тараптың екiншiсiне әкiмшiлiк немесе өзге де билiк жағынан бағынуына негiзделген мүлiктiк қатынастарға, соның iшiнде салық жөнiндегi және басқа бюджеттiк қатынастарға азаматтық заңдар қолданылмайды.   

ҚР11.07.97 ж. № 154-1 Заңымен 2-бап өзгертілді.   
 

   ҚР Президентiнiң 31.08.95 ж. № 2447 заң күші бар Жарлығымен; ҚР 02.03.98 ж. № 211; 15.01.01 ж. № 141 Заңдарымен 3-бап өзгертілді ; 2009.29.04   № 154-IV ҚР Заңымен (бұр. ред. қара); 2009.11.07 № 185-ІV ҚР Заңымен (бұр.ред.қара)  3-бап өзгертілді.  

     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                             

                            1.1 Азаматтық заңдар ұғымы 

     Азаматтық құқық нормалары көпшілікке түсінікті  болуы үшін ерекше жазбаша мәтіндермен бейнеленуі тиіс, құзыретті органдар қабылдайтын нормативтік құқықтық актілер осындай мәтіндер болып табылады. Белгілі шектерде құқық нормалары өзге (тілі ауызша) нысанда да бейнеленуі мүмкін.

      

        Бірақ бұл — айтарлықтай сирек кездесетін жағдай, оны кейінірек қарастыратын боламыз. 

        Азаматтық-құқықтық нормалардың негізгі бөлігі жазбаша түрде нормативтік құжаттарда жазылады — зандар, Президенттің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары және т.с.с. шығарылады. Нормаларды олардың аяқталған күйіне дейін жеткізудің мұндай түрі олар арналған адамдарды, яғни оларды орындаушыларды нормалармен толығырақ таныстыруға мүмкіндіктер туғызады.  

     Бұл нормаларды жүзеге асырудың жене олардың  міндетті түрде орындалуын қамтамасыз етудің маңызды құралы болады.  

• Біріншіден, жазбаша мәтін құқықтық норманың мазмұнын нақ, анық әрі бір мағыналы етіп баяндауға мүмкіндік береді.

 

• Екіншіден, бұл кез келген мүдделі адамды норманың дәл мазмұнымен таныстыруды оңайлатады.

 

• Үшіншіден, бұл оның түрліше түсінілуін және қарама-қайшылықтарын жою мақсатында түрлі нормаларды асқан дәлдікпен салыстыруға мүмкіндік береді.

 

     Құқық пен зандардың айырмашылығы мынада:  

• Азаматтық құқық дегеніміз — бұл заңдық нормалардың жиынтығы.
• Азаматтық заң дегеніміз — осы нормаларды біріктіретін нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы.

 

     Құқық пен зандардың құрылымында өзара  айырмашылықтар бар. Құқық нормаларының тобы бір ғана іргелі заң — Азаматтық  кодекске сүйенетіндіктен және барлық нормалар үшін бірынғай объективтік белгі — реттеу нысанасы мен әдісі бойынша құрылатындықтан, құқықтың бір саласы — азаматтық құқық аталған белгілер бойынша біртекті нормаларды ғана қамтиды. 

     Зандар  болса, заң актілерін қабылдау мақсаттарын, оларды қолдану міндеттері мен жағдайларын ескере отырып, субъективтік жолмен қарастырылады. Сондықтан нақты заң шығару актісі немесе өзге норматавтік құқықтық акт азаматтық, әкімшілік, іс жүргізу және құқықтың өзге де салаларының нормаларын қамтуы, яғни кешенді сипатта болуы мүмкін. Мысалы, Кеден кодексі осыған мысал бола алады. 

     Заң актілерінің оларды неғұрлым тиімді зерттеу және қолдану мақсаттарын көздейтін кешенді тобы да болуы мүмкін. Зандардың кешенді салалары (сала тармақтары) — құрылыс зандары, көлік зандары, кооперативтік зандар және т.б. субъективті қалыптастырылады. 

     Сондықтан зандардың белгілі бір актілерін  пайдалануда белгілі бір заң  құжаттарындағы нормалардың құқықтың қай саласына жататынын дұрыс  анықтау қажет. 

     Қазақстан Республикасы Констатуциясының 2-бабына сәйкес Қазақстан біртұтас мемлекет болып табылады, сондықтан оның азаматтық зандары да бүкіл республика үшін бірыңғай деп танылады.  

     Кез келген деңгейдегі жергілікті органдар бүкіл мемлекет үшін бірыңғай деп  танылатын және барлық әкімшілік-аумақтық бөліністерде тең міндетгі күші бар  азаматтық заң актілеріне жататын нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауға құқысыз болады.

     Бұл, атап айтқанда, мынаны білдіреді: белгілі  бір ауданда, облыста, аймақта тұратын  немесе орналасқан әлде бір азаматтық  құқық субъектісінің құқықтық мәртебесі  жергілікті билік органдарының емес, тек республикалық зандардың ұйғарымы бойынша ғана басқа жерде тұратын немесе орналасқан азаматтық құқық субъектісінің құқықтық мәртебесінен өзгеше болады.

     Мұндай  органдар бұған заң актілері бойынша  құқық берілген шектер мен жағдайларда  ғана азаматтық-құқықтық маңызы бар нормативтік актілерді қабылдауы мүмкін. 

     Заң актілерінің бірлігін мынадан да көруге болады: ең жоғары деңгейдегі ведомстволық органдардың нормативтік актілері субъектінің азаматтық-құқықтық жағдайын оның заң актілерінде белгіленген шегінде ғана айқындай алады. 

     Ұлттық  банк немесе бағалы қағаздар жөніндегі  Ұлттық комиссия шетелдік валютамен  немесе бағалы қағаздармен мәміле жасайтын азаматтар мен занды тұлғалардың  құқықтарын анықтайтын көптеген ережелер, қағидалар немесе өзге де осыларға ұқсас нормативтік актілер шығарады, бірақ олардың әрекеттері мынадай Зандардың тікелей нұсқауларына сүйенеді: "Валюталық реттеу туралы" 1996 ж. 24 желтоқсандағы (7-бап), "Бағалы қағаздар рыногы туралы" 1997 ж. 5 наурыздағы (11-бап), "Бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелерді тіркеу туралы" 1997 ж. 5 наурыздағы (1-бап) және басқа Заңдар. 

     Өзінің  қызметін атқару үшін азаматтық зандар актілері тиісті заң күшіне ие болуы  тиіс, оларды тиісті органдар тиісті тәртіппен  шығаруы тиіс және талап етілетін барлық міндетті мағлұматтары болуы тиіс. 

     Азаматтық зандар актілерін дайындау, қабыдау, жариялау және күшіне енгізу тәртібі 1998 ж. 24 наурыздағы "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Занда көзделген  жалпы ережелерге бағынады¹. 

     Зандардың әрекет етуінің барынша маңызды мәселелерін ҚР Конституциясы шешім берген. Мәселен, Конституцияның 4-бабының 4-тармағы азаматгардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады деп белгілеген.  

     Өмірде  осынау маңызды талаптар үнемі сақтала  бермейді, мұның озі құқық бұзушылық  пен дау-жанжалдың тууына әкеп соқтырады. Мұндай дауларды сот шешуі тиіс. 

                     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     1.2 Азаматтық заңдардың құрамы 

     АК-ның 3-бабы азаматтық зандардың құрамына, біріншіден, ҚР Азаматгық кодексі, оған сәйкес республиканың өзге де зандары, ҚР Президентінің Заң күші бар жарлықтары, Парламенттің және оның палаталарының қаулылары; екіншіден ҚР Президентінің нормативтік жарлықтары және Үкіметтің қаулылары кіреді деп анықтайды. 

     Аталған нормативтік актілердің бірінші  тобы заң актілері деген ұғымға бірігеді. Екінші тобы, заң актілерімен қатар, заңдар деген едәуір кең ұғымға кіреді. Заң актілерімен, зандармен және өзге нормативтік құқықтық актілердің арасын межелеудің зор практикалық маңызы бар, өйткені ол белгілі бір құқықтарды немесе міндеттерді нақ қандай нормативтік актілердің белгілеуге құзіретті болатынын тікелей көрсетуге мүмкіндік береді. Мәселен, заң актілеріне сілтеме жасау тиісті норманы тек Парламент немесе Президенттің заң күші бар жарлығы қабылдай алатынын білдіреді (АК-ның 8-бабының 2-тармағы). Егер зандарға сілтеме жасалатын болса, онда тиісті норма Президенттің Жарлығында да, не Үкіметтің қаулысында да болуы мүмкін (АК-ның 5-бабы). 

     ҚР  Конституңиясының 61-бабы заң актілері реттей алатын қоғамдық қатынастардың  шеңберін шектейді. Бұл шеңбер азаматтар  мен заңды тұлғалардың құқық  субъектілігін, азаматтық құқықтар мен бостандықтарды, азаматтар мен  заңды тұлғалардың міндеттері мен  жауапкершілігін, меншіктің және өзге де заттық құқықтар режимін, кәсіпорындарды және олардың мүліктерін жекешелендіруді, мемлекетгің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және басқа да кейбір мәселелерді қамтиды. Өзге қатынастардың барлығы заңга тәуелді актілермен реттелуі тиіс; Президенттің жарлықтары да, ҚР Үкіметінің қаулылары да, әлбетте, осыларға жатады. Бұл конституциялық қағидалар, сөз жоқ, азаматтық заңдарға да таралады.1