Азаматтық құқықтық жауапкершілік

         Азаматтық кодекстің - 77 бабының бөлігіне сәйкес бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген жауапкершілігі шектеулі серіктестік қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестің қызметіне байланысты залалдарға   өздерінің қосқан құны шегінде тәуекел етеді.

       Жауапкершілігі  шектеулі серіктестің салымды толық  қоспаған қатысушылары оның міндеттемелері бойынша әрбір қатысушының салым  төлемеген бөлігінің құны шегінде  ортақ жауапты болады.Субсидиарлы  жауапкершілік егер міндеттемеде  екі борышқор болып, оны біреуі негізгі,  ал екіншісі қосымша (субсидиарлы)болғанкезде орын  алады. Бұл кезде несие берушінің  алдына субсидиарлы борышқор негізгі  борышқорға қоса қосымша жауапкершілікте болады.  Осындай субсидиарлы жауапкершілік  заңмен, басқа нормативті актімен немесе міндеттеменің  шартымен белгіленуі мүмкін.

       Азаматтық Кодекстің 72 бабына сәйкес: Серіктестіктің міндеттемелері бойынша  өзін бүкіл  мүлкімен (толық серіктестіктерімен) қосымша жауап беретін бір  немесе одан да көп қатысушымен қатар, жауапкершілігі толық серіктестіктің  (салымшылардың)  мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен шектелетін бір немесе одан көп қатысушыларды да енгізетін және серіктестіктің  кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыруға қатыспайтын серіктестік Азаматтық сенім серіктестігі деп танылады.

       Азамматтық  кодекстің 257-бабы субсидиарлы жауапкершілікке  арналған:

1. Заңдарға  немесе міндеттеменің шарттарына  сәйкес негізгі борышқор болып  табылатын (субсидиялық жауапкершілік)  басқа адамның жауапкершілігіне қосымша жауапты болатын адамға талап қойғанға дейін кепіл беруші талапты негізгі борышқорға қоюға тиіс.   

2. Егер  негізгі борышқор несие берушінің  талабын қанағаттандырудан бас  тартса, не оны толық орындамаса  немесе несие беруші  одан  қойылған  талапқа ақылға қонымды мерзімде жауап алмаса, бұл талаптың орындалмаған бөлігі субсудиялық  жауапкершілігі бар  адамға  қойылуы мүмкін.

3. Егер  бұл талап негізгі борышқорға  қарсы қойылған талапқа жатқызу  (осы кодекстің 370-бабы) не негізгі  борышқордың есебінен өндіріп алу арқылы қанағаттандырылуы мүмкін болса, несие беруші өзінің негізгі борышқорға қоятын талабын субсудиялық  жауапкершілігі бар адам  оған несие беруші қойған талапты қанағаттандыруға дейін бұл туралы негізгі борышқордың несие берушіге қарсы айтайындеген қарсылықтарын субсидиялық жауапкершулуктері барадамның регрестік талабына қарсы қоюға құқығы бар.  Міндетте бұзылған жағдайда алғашқы талапнегізгі борышқа қойылады және одан талап толық қанағаттандырылған жағдайда талаптың өтелмеген бөлігі субсидиялы борышқа өтеді.

       Субсидиялы  борышқорға талап қою үшін алдын-ала  негізгі борышқорды банкрот деп  тану немесе оны мүлкіне мәжбүрлеп  өндіру қолдану міндетті емес. Ол үшін міндеттемені толық көлемде орындау  талабына бастарту (айып төлеу және зиянды өтеуді қосқанда) немесе осындай талапты нақты орындамау жеткілікті.

       Талапты қанағаттандырған субсидиялары борышқор міндеттеменің негізгі борышқордың  бұзылуымен болған, бірақ өзі өтеген барлық шығындарды регресті талап қоюы арқылы негізгі борышқордан өндіріп алуға құқылы. Несие берушінің субсидиялары борышқорға осындай талап қоюға құқылы төмендегі шарттардың болуымен байланысты:

А) негізгі  борышқор несие берушінің талабын  қанағаттандырудан бас тартса;

Б) несие  беруші қойылған талаптан ақылға қонымды  мерзім ішінде жауап ала алмас.

    Алайда  несие беруші өзінің талабын субсидияларын  борышқордың қанағаттандыруын көрсетілген  жағдайлардың бар болғаны өзінде де қоя алады. Егер бұл талап негізгі  борышқорға қарсы талап қою арқылы негізгі борышқордан даусыз өндіруге мүмкіндік туса осылай деуге себеп, ұқсас жағдайлардан несие берушіден ешқандай қиындықсыз субсидиялары борышқорға талап қоймай-ақ өзінің талабын негізгі борышқордан қанағаттандыра алады. Несие беруші негізгі борышқорға ақшалай қарызды өндіруге талап қойып, өндіре алмаған жағдайда бұл туралы талапты субсидия арлы борышқорға қоюға  құқылы емес. Азаматтық Кодекстің 368-бабымен мен 370-бабы осының дәлелі:

1. Міндеттеме тиісті дәрежеде орындалғанда тоқтатылады.
2. Міндеттеме борышқор несие берушінің келісімімен оны орындауды өзгерткенде тоқтатылуы мүмкін.

    Азаматтық Кодекстің 370-бабы бойынша:

1. Міндеттеме мерзімі жеткен, не мерзімі көрсетілмеген немесе мерзімі талап ету негізінен белгіленген біртектес қарсы талапты есепке жатқызу арқылы толық немесе бөлек-бөлегімен тоқтатылады. Есепке жатқызуға бір тараптың өтініші жеткілікті:
2. Мына талаптарды: 1) егер тараптардың бірінің өтініші бойынша талапқа заңды талап мерзімі қолдануға болса және ол мерзім өтіп кетсе, 2) азаматтықөмірінің денсаулығына келтірілген зиянды өтеу туралы, 3) алимент өндіріп алу туралы, 4) өмірбойы асырау туралы талаптарға, 5) заңда немесе шартта көзделген басқа да жағдайларды есепке жатқызуға жол берілмейді.
3. Талап борышқор талап етуді беру туралы хабарды алған кездегі негізінен туындаса және талап мерзім оны алғанға дейін туса, не ол мерзім көрсетілмесе немесе талап ету кезімен белгіленсе ол есепке жатқызылады. Субсидияларды жауапкершілігі бар тарап несие берушінің талабы бойынша талапты қанағаттандырғанға дейін, бұл туралы негізгі борышқорды ескертуі қажет.

       Негізгі борышқор несие берушінің міндеттеменің  орындау туралы талабын қанағаттандырылмаған жағдайда бұл талап орындалмаған бөлігінде басқа борышқорға (субсидиялық  борышқорға) мәлімделуі мүмкін екендігі заң құжаттарында немесе несие берушімен  борышқордың арасындағы міндеттеме ережелерінде көзделуі мүмкін. Ал, егер негізгі борышқорға талап қойылған болса, негізгі борышқорды іске қатыстыруы қажет. Несие берушіге қарсылығын негізгі борышқор субсидияларды борышқорға қарсы талап қою арқылы білдіре алады.

       Субсидияларды жауапкершіліктен борышқордың үшінші жақтардың әрекеттері үшін жауапкершіліктен ажырата білуімізқажет. Бұл тек қана міндеттемені орындалуы борышқормен үшінші жаққа жүктелген кезде орын алады. (Азаматтық Кодекстің 276-бап).

1. Егер заңдарда немесе шарттарда көзделсе, сол сияқты үшінші жақ тиісті шарт арқылы тараптардың бірімен байланысты болса, міндеттеме орындау түгелдей немесе бөлшектеп үшінші жаққа жүктелуі мүмкін.
2. Егер заңдардан міндеттеме шарттарынан немесе оның мәнінен борышқордың міндеттемені жеке өзі орындау міндеті туындамаса, несие беруші борышқор үшін үшінші жақ ұсынған орындау ісін қабылдауға міндетті.
3. Несие берушінің борышқор мүлкінен ақы өндіріп алуы салдарынан өзінің бұл мүлікке құқығынан пайдалану, иелену, кепілге салу құқығы және басқа құқықтарынан айырылу қаупі төнген үшінші жақ несие берушінің талабын борышқордың келісімінсіз өз есебінен қанағаттандыра алады. Бұл ретте міндеттеме бойынша несие берушінің құқығы үшінші жаққа өтеді.

       Субсидиялар борышқорға қарағанда үшінші жақ  несие берушімен азаматтық құқықтық қатынасқа түспейді. Жалпы ережеге сәйкес несие

беруші  өзінің орындалмаған немесе тиісті дәрежеде орындалмаған міндеттеме үшін талабын  орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған үшінші жаққа емес, тек  қана өзінің борышқорына қояды. Бұндай жағдайларда талапты міндеттеменің орындалмаған немесе тиісінше орындалмағаны үшін үшінші жаққа емес борышқор жауапкершілікте болады. (Азаматтық Кодекс 363-бап).

1. Үшінші жақтардың борышқор алдындағы өз міндеттеріне қатысты әрекетіне әрекетсіздігі міндеттемені бұзудың себебі болғанда да борышқор несие берушінің алдында жауап береді. Егер заңдарда тікелей орындаушы жауап береді деп белгіленбесе, борышқор несие беруші алдындағыөз міндетін жүктеген үшінші  жақтардың әрекеті немесе әрекетсіздігі үшін де жауап береді.
2. Борышқор үшінші жақтардың әрекеттерінен немесе әрекетсіздігіне  міндеттемені жауапкершіліктен олардың кінәсіздігі дәлелденгеннен кейін босатылуы мүмкін.

Кәсіпкерлік қызметі жүзеге асырған кезде  борышқор үшінші жақтардың әрекеттерінен  немесе әрекетсіздігінен міндеттемені бұзғаны үшін жауапкершіліктен егер оған дүлей күштер себепші болса басы босатылады.

3. Үшінші жақтардың құқықтары мен міндеттеме нысанын ауырлатуға байланысты міндеттеме бұзылғанда, егер ондай ауырлаты несие берушімен шарт шарт жасағанға дейін пайда болса және несие берушіге ол туралы шарт жасау кезінде ескертілсе ғана, борышқор жауапкершіліктен босатылады.
4. Заңдарда немесе шартта үшінші жақтардың әрекеттері үшін борышқор жауапкершілігін өзге жағдайлары көзделуі мүмкін.

       Кейбір  жағдайларда борышқор үшінші жаққа несие берушінің алдында өзінің міндеттемесін толығымен немесе бөліктей орындауды тапсырады.  Арбитраждық тәжірибеде мынадай жағдайболған, жеткізіп беруші сатып алушыға бірнеше жұмысшы тракторын әперген. Шартта трактордың барлық құралдарының  тізімі көрсетілген.Басқа тарап бекіткен тасымалдау шартынан шығатын егер міндеттемені тікелей орындаушы бұзса, орындаушының іс-әрекеті үшін жеткізіп беруші, яғни шартты бекіткен тарап жауап береді.  Міндеттемені негізге ала отырып, несие берушінің алдында үшінші жақтың іс-әрекеті үшін борышқор жауап береді.Өйткені осы іс-әрекетті орындаушыға жүктеуді борышқордың өзі тапсырады.

       Үшінші  жақтың іс-әрекеті үшін міндеттеме бойынша несие берушіге борышқор тиісті ақша сомасын төлеуі мүмкін. Басқаадамның міндеттемесін орындаған борышқор орындалған міндеттеме мөлшерінде сол адамға кері талап (регресс) қоюға құқылы.

       Үшінші  адамның әрекеттері салдарынан міндеттемені орындамаған борышқор осы адамнан  залалдарын өтеу талап етуге құқылы.

       Сонымен қатар үшінші тараптың жауапкершілікте болуы заңмен белгіленуі мүмкін. Бұндай ретте борышқор үшінші жақтың әрекеті үшін жауап бермейді. Борышқордың үшінші жақтардың әрекеттері үшін жауапкершіліктерінен борышқордың өз қызметкерлері үшін жауапкершілігін ажыратуымыз қажет. (Азаматтық Кодекс 362-бапқа сәйкес). Борышқордың міндеттемесін орындау жөніндегі лауазымды адамдардың немесе өзге қызметкерлерінің әрекеттері борышқордың әрекеттері болып есептеледі.

       «Борышқор бұл әрекеттері үшін, егер олар міндеттемені орындамауға немесе тиісті дәрежеде орындамауға әкеліп соқтырса, жауап береді».  Борышқордың қызметкерлері болып онымен еңбек қатынастарын құрған азаматтар танылады. Борышқордың қызметкерлерінің міндеттеменің орындалуына іс-әрекеттері борышқордың өзінің жасаған іс-әрекеті болып саналады. Малдәрігерлік шарт бойынша заңдытұлға қызметкерлерінің шарт талабын тиісті дәреже орындалмағаны үшін заңды тұлға жауапкершілікте болады. Бұлжерде борышқорға қатысты жұмысшылар үшін жақ болып есептелмейді. Кезкелген заңды тұлға өзінің қызметкерлері арқылы азаматтық айналымға қатыса алады. Осыған байланысты заңды тұлға қызметкерлерінің өзінің қызметтік немесе еңбек міндеттемелерін орындау әрекеттері заңды тұлғаның өзінің іс-әрекеті ретінде қатыстырылады. Сондықтан борышқордың өзінің қызметкерлері үшін жауапкершілігі туралы шартты түрде айтуға болады. Заңдытұлғаның міндеттеме тиісті дәрежеде орындалмағаны үшін қажетті шара қолданбағаны үшін кінәсі оның қызметкерлерінің кінәсән көрсетеді. Алайда заңдытұлға өзінің қызметкерлерінің қызметтік міндеттерін орындамағаны үшін ғана жауап береді: тауарларды қабылдап алу, банкке ақшалай төленетін құжаттарды уақытылы жіберіп отыру және т.б. Егер қызметкер қызмет істеу барысында құқыққа қарсы әрекет жасаса (мысалы өзіне алған мебельге ақша төлемесе) заңды тұлға бұндай әрекетке жауап бермейді.   

1.5  Құқықтық бұзушылықтың  басқа түрлері  үшін  жауапкершілік

       Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің кейбір ерекшеліктері  ақшалай міндеттемені орындамағаны үшін жауапкершілікпен сипатталады. Бұл жауапкершілік борышқор ақша сомасы проценттік құқыққа сыйымсыз пайдаланған кезде туындайды. Басқаберудің ақшалай қаражатын құқыққа сыйымсыз пайдалану үшін әр түрлі себептер болуы мүмкін: борышқордың ақша сомасын қайтару мерзімі келген кезді өткізіп жіберу; ақша қаражатын басқа біреудің есебінен пайдалану немесе сақтау. Процент мөлшері несие берушінің тұрғылықты жеріндегі ақшалай міндеттемені орындалатын күнгі банкілік проценттің есеп ставкасымен беріледі. Сот тәртібінде қарызды өндіру кезінде сот несие берушінің талабын қанағаттандыра отырып, талап қойған күнгі немесе шешім шыққан күнгі процент мөлшерін қолдану мүмкін. Бұл ереже егер заңмен немесе шартпен проценттің басқа мөлшері белгіленбеген кезде қолданылады.

       Азаматтық кодекстің 353-бабында ақшалай қаражатын  заңсыз пайдаланғандық үшін жауапкершілік көзделген.

1. Ақша міндеттемесін орындамау нәтижесінде, біреудің ақша қаражатын заңсыз пайдаланғаны немесе оларды төлеу мерзімін өткізіп жібергені, не оларды негізгі алғаны немесе басқа адамның есебіне сақтағаны үшін осы құжаттардың сомасында проценттер төленуі тиіс. Проценттердің мөлшері ақша міндеттемесін немесе оның тиісті бөлігін орындаған күні Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгіленген банкілік проценттің орташа есептеу ставкасы негізінде есептеліп шығарылады. Борышты сот тәртібімен өндіріп алу кезінде сот талап арыз берген немесе шешім шығарылған не ісжүзінде төленген күнгі банкілік процентті орташа есептеу ставкасын негізгі ала отырып, несие берушінің талабын қанағаттандыра алады. Егер заң құжаттарында немесе шартта проценттің өзге мөлшері белгіленбесе осы ережелер қолданылады.
2. Бөтен қаржыны пайдаланғаны үшін проценттер егер заң құжаттарында немесе шартта проценттерді есептеудің неғұрлым қысқа мерзімге белгіленбесе, бұл қаржы несие  берушіге төленген күнге дейін өндіріліп алады.
3. Егер несие берушінің ақшалай қаражатын заңсыз пайдаланудан оған келтірілген залал осы баптың бірінші тармағының негізінде оған тиесілі проценттердің сомасынан асып кетсе, ол борыштардан осы соманы асып түскен бөліктегі залалды талап етуге құқылы.
4. Өткен жылғы проценттерді борыштың негізгі сомасына қосу заңдармен көзделген реттерді қоспағанда, процентті проценттерге есептеуге жол берілмейді.