Инфляция

1948 жылдан  бастап Германияда «экономикалық  ғажайып» басталды. Оның себебі  сол уақыттарда белгісіз болған  сауатты ақша реформасы, яғни  бағаға бақылау жасауды алып  тастау және баға механизмінің еркін функциялануы болды. Осы реформа басталғаннан кейін Германияда өнеркәсіптің, сауда мен экономиканың басқа салаларының тасқынды өсуі басталды. Бүгінгі күндерде бұл ел үлкен сегіздікке кіретін гүлденген мемлекет [7].

      Ресейде жоғары ашық инфляция 1991–1995 жылдары байқалды. Баға деңгейінің максималды жоғарылауы 1992 жылы тіркелді, осы кезде бұл көрсеткіш 26 еседен де көбірек шамаға өсті, яғни орташа жылдық инфляция 2600% құрады. Бағалар әрбір 10 күн сайын екі еселенді, 1993 жылы инфляция 1000 %-ға дейін қысқарғанда екі еселену әрбір 26 күн сайын жүрді. 5 жыл ішіндегі (1995–1991) жалпы тұтыну бағаларының индексі шамамен 4500-ді құрады. 1990-жылдардың екінші жартысында Ресей Орталық банкінің қатаң ақша-несие саясатының арқасында инфляция қарқыны төмендей бастады және 2001 жылы 18,5%-ды құрады [2, 102б.].       

Ресей экономикасындағы ақша айналысының  жылдам өсуі 1992 жылы қаңтарда бір жылға есептегенде 1,4-тен 5,7-ге дейін өскенде байқалды. Бұл бағаны либерализациялау мен бағалық емес инфляциядан (тапшылық) жоғары бағалық инфляцияға (баға деңгейінің көтерілуі) өтудің құтылып кету мүмкін емес салдары болды. Бұл мына бір заңдылықты дәлелдейді: инфляция қарқынының өсуі ақшалай капиталдарға инфляциялық салықтың өсетінін, ақшалардың сатып алушылық қабілетінің төмендеуін білдіреді, бұл ақша ұстаушылардың  ақшадан тезірек құтылуға бейімділігін күшейтеді және бұл ақша айналымы жылдамдығының көтерілуіне алып келеді.      

1992 жылы  бағаны либерализациялау кезінде  бастапқы көптеген ресейлік саясаткерлер  мен экономистер ашық инфляцияға өту барысында баға 3-4 есе өседі деп ойлады, ал олар жоғарыға мың есе атылды. Демек, инфляцияның болашақ ауқымын қате бағалау орын алды. Бағаның мұндай өсімі инвестицияны тұсаулады, көптеген өндіріс түрін бұзды, ғылыми зерттеулерді тоқтатты және т.с.с.       

1992 жылдан 1994 жылдың ортасына дейін ресей  экономикасындағы ақша айналысының  жылдамдығы тұрақты түрде өсіп  отырды, бұл кезеңде ол екі  есе – 11,4 есе өсті. Дәл осы  арқылы берілген уақыт кезеңінде  ақша массасы өсу қарқынының  елеулі қысқаруы инфляция қарқынының төмендеуіне әкелмеді.      

Ұлттық  валютаға төменгі сұраныс арқылы төменгі инфляциядан жоғары инфляцияға өту кезінде ақша айналысының  жылдамдығы өсетіндігі сияқты кері жүріс  кезінде — жоғарғы инфляциядан төменгіге — ұлттық валютаға сұраныс өседі және ақша айналысының жылдамдығы төмендейді. Мұндай жағдай Ресейде 1995 жылдың аяғынан бастап байқала бастады. Бұл кезде ақша массасының жылына 20-30%-ға өсуі инфляция қарқынының дәлме-дәл өсуіне алып келмейді және бұл уақыт аралығында ақша массасының өсуі инфляция қарқынынан озып отырады (мысалы,  1996 жылы ақша массасының өсуі 28%-ды, ал инфляция қарқыны — 18%-ды құрады. 1997 жылы — сәйкесінше 33 и 12% болды).

    Таргеттеу (ағыл. targeting – бағыт алу, бағыттау, бағытталу) монетарлық саясатта – бұл ортамерзімдік перспективада негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді бағытты басқару процесі.

    Бүкіләлемдік  тәжірибеде таргеттеудің бірнеше стратегиялары  ажыратылады, олардың ішінде: номиналды  табысты таргеттеу, пайыздық мөлшерлемені таргеттеу, номиналды жалақыны таргеттеу, монетарлық таргеттеу, валюта бағамын таргеттеу (курстық таргеттеу), инфляцияны таргеттеу (3 суретті қараңыз).  

    3 сурет. Таргеттеу стратегиясының классификациясы 

    Ең  бірінші болып инфляциялық таргеттеуді қолданған 1990 жылы Жаңа Зеландияның Орталық Банкі. Соңғы он жылдың ішінде инфляциялық таргеттеуді қолданған монетарлық саясатты енгізген елдердің саны күрт өсті. Олардың ішінде: Канада (1991ж.), Ұлыбритания (1993ж.), Финляндия (1993ж.), Швеция (1993ж.), Испания (1994ж.). Біртіндеп инфляциялық таргеттеу элементтерін қолдануға келесі елдер келді: Чехия, Бразилия, Израиль, Чили, Норвегия, Исландия, Польша және Венгрия.

    Инфляцияның Ұлттық Банк болжамының деңгейіне жақын  болуы монетарлық сасаттың жеңісі болып табылады. Қазақстанда да болжамды деректер жасалынып, олар нақты деректермен салыстырылып жүр (2-кестеден қараңыз). Инфляция деңгейі көрсеткішінің қажеттілігі тек ақша нарығын көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар экономиканың бүкіл жағдайын көрсететіні екендігі тек ІІ Дүниежүзілік соғыстан кейін ғана ғылыми тұрғыдан дәлелденді. [22]

    Инфляциялық таргеттеудің негізгі элементтері:

1. ортамерзімдік көрсеткіштерді жария ету;
2. ақша-кредит саясатының негізі ретінде баға тұрақтылығының институционалды келісімі;
3. ортамерзімдік бағдар алудағы тәуелсіздік;
4. ақша-кредит саясатының жоғары транспаренттілігі;
5. қадағалау органдарының жоғарғы жауапкершілігі.

    Ұлттық  Банктің инфляциялық таргеттеуге  көшуінің қажеттілігінің терең түсіндіру  үшін 4 бөлімнен тұратын инфляциялық таргеттеудің негізін көрсетуге болады:

1. күшті жақтары (strenght);
2. әлсіз жақтары (weakness);
3. мүмкіншіліктер (opportuinies);
4. қатерлер (threans);

    Күшті жақтары.

    Соңғы жылдардың қорытындылары бойынша  Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағы республикалырының арасында көшбасшылық позиция тұр (экономикалық қарқынды даму, инфляция деңгейінің тұрақты болуы, ұлттық валютаның тұрақтылығы, бюджет дифицитінің аздығы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы, Қазақстанға инвестициялық рейтингтің берілуі). Елдегі саясаттың тұрақтылығы да жаңа ақша бағыттарына көшуде басты рөлдерді алады.

    2004 жылдан бастап қаржы нарығындағы  бақылаушы және тұрақтандандырушы  функцияларды Қазақстан Республикасының  бақылаушы және тұрақтандандырушы  Агенттігі атқарады. Қаржы нарығындағы  бақылаушы және реттеуші функцияларының бөлінуі Ұлттық Банктің ерекше статусын белгіледі. Бүкіл ТМД елдерінің арасында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі орталық банкке қатысты функциялары бар бірғана банк.

    Ұлттық  Банк – елдегі инфляцияны төмендетуге бағытталған ақша-кредит саясатын тәуелсіз өткізуші болып табылады. Инфляцияны төмендетуге бағытталған ақша-кредит құралдарының толық арсеналы Ұлттық Банктің иелігінде.

    Елдегі  инфляция процесстерін және ликвид деңгейлерін  қазіргі таңда аса маңызды  және оптималды құралдарының бірі ақша нарығындағы айырбастау ставкалары арқылы реттейді. Инфляция қызуын төмендету үшін Ұлттық Банк ақша-кредит саясатын қатаң тәртіпке бағыттап, қайта қаржыландыру ставкаларын көтеріп, 8%-ға дейін жеткізді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, қайта қаржыландару ставкасы жылдық инфляция деңгейінен сәл жоғары болу керек.

    Ақша-кредит құралын қолдану деңгеінде де, Ұлттық Банктің дербестігі инфляциялық таргеттеуді енгізудің ең бірінші талабы болып табылады. Бірақ Ұлттық Банк дербес болса да, өз құралдарын фискалдық бағытта, яғни бюджет дефицитінің (сеньораж) эмиссиялық қаржыландыруында мүмкіншіліктері шектеулі. 1998 жылдан бастап Ұлттық Банктің бюджетті қаржыландыруы тоқтатылды және заң жүзінде бекітілді : «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы».

    Соңғы жылдары теңге енгізілгені кезден бастап алғаш рет ұлттық валютамыздың АҚШ долларына шаққанда тұрақтандырылғаны байқалды және ол Қазақстанның бүкіл қаржы секторында көрініс тапты. Ұлттық валютаның ревальвациясы коммерциялық банктердің депозит базасының деңгейінің өсуіне әсер етті. Сақталып отырған теңгенің тұрақтылығы болашақта Қазақстан экономикасын дедолларизацияға әкелуі мүмкін. Қаржы сегментіндегі жайлы жағдайдың сақталып отыруы пайыз ставкаларының процесін құрудағы маңызды рөлін атқарып төмендеуіне себепші болады.

    Әлсіз жақтары. Қазақстанның шикізатқа бағытталған  экономикасы, экспортқа шығарылатын  көлемі мен дүниежүзілік шикізат  ресурстарының бағасына тәуелділігі  төлем балансымен ұлттық валютаға әсерін тигізеді.

    Қазақстанның  қаржы секторы реалды секторға қарағанда жоғарғы деңгейде даму үстінде. Депозиттік базаның және несиелік экономиканың кеңеюіне қарамастан, реалды секторды қанағаттандыруға қаржының жетіспеушілігі, оның кейінгі экономикалық дамуына әсерін тигізеді. Соның салдарынан басқа жаңа қаржы көздерін іздеуге тура келеді.

    Экономикаға «долларизация» деңгейіндегі монетарлық құралдардың әсері қаржы-несие сферасын әлсіретеді. Бұл оның инфляцияға әсерін тигізе алатындағын көрсетеді. Экономикадағы «долларизация» деңгейін жоғарғы деңгейде сақтап қалу қаржы-несие саясатына және Қазақстан экономикасына асау жеріне кері әсерін тигізеді.

    Ұлттық  Банктің бағалы қағаздар портфелі көлемінің  жетіспеушілігі – ашық рынокта кең  көлемде операциялар жасауға  кедергі келтіреді. Міне осы операциялар  инфляциялық таргеттеуге жоғары талаптар қояды.

    Қазақстанның  2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық даму стратегиясының қабылдануы және Қазақстан экономикасындағы диверсификация процесінің жылдамдығы – экономикалық әр жақтылығы. /22, 60б./Бұл өз кезегінде экономиканың дүниежүзілік конъюктураға тәуелділігін төмендетеді. Бұл жерде ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекеге түсе алатын елдің индустриалды комплексін құру туралы айтылған. 

    Инфляция  инфляциялық таргеттеу кезінде  маңызды рөлді атқарады. Сонымен  қатар, ауыспалы ұсыныс пен сұраныс, ақша агрегаттары, пайыздық ставкалар, валюталық бағам, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, инфляция және баға мен инфляциялық тосу бірге қолданылады. Осыған байланысты Ұлттық Банк трансмиссиондық модель дайындап, ақша-кредит саясатының экономикаға әсерін бақылап, «базалық инфляцияның» индексі саналуда.

    Бүкіл әлемдік мұнайға деген баға тербелісі  Қазақстан экономикасына кері әсерін тигізу қаупі тұр, себебі айырбастау курсы тұрақты болмай мұнай шығару экспортының көлемінің ұлғаюына байланысты ұлттық валютамыздың курсының ревальвациясына, ол өз кезегінде «Голланд ауруының» симптомдарына әкелуі мүмкін. Көрші елдердегі экономикалық тұрақсыздық та біздің елдің экономикасына зардабын тигізу қаупі бар.

    Отандық қаржы нарығының сиымдылығының  жеткіліксіздігі оған шетел капиталын толық жұтуға мүмкіншілік бермейді. Қысқа мерзімді спекулятивті капиталдың келуі экономиканың күйреуіне, сонымен қатар, елде экономикалық кризиске қақтығысу қаупі болуы мүмкін.

    Сонымен қорыта келе, инфляциялық таргеттеу принциптеріне көшу процесі, көптеген элементтердің институционалдық негізі инфляцияның бағыт көрсеткішінің Қазақстанда жұмыс жасауымен және осы режимді орнықтыруға барлық жағдайлар жасалғанымен жеңілдетіледі. Бірақ, тек қана практика жүзінде ғана қорытындыға келіп, осы режимнің ақша-кредит саясатындағы орнын анықтауға болады.          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    3.2 Әлемдегі инфляция мен Қазақстаның инфляциясының ара қатынасы

   Нарықтық  қатынастарға енудің Ресейлік және Қазақстандық жолы басынан бастап тауарлардың  да, мемлекеттік бюджеттің де тапшылығының жоғары деңгейімен, яғни мемлекеттік шығындардың мемлекеттік табыстардан асып кетуімен айқындалды. Сондықтан да инфляцияның орын алуы таңқаларлық жағдай емес еді. Төменде келтірілген 1-кестеде оның көлемі көрсетілген. 

1-кесте – Экономикалық реформа барысындағы Ресей мен Қазақстандағы инфляция 

   Инфляция  ақша белгілерінің айырбастаудың үздіксіз үдерісін және қоғамдық капиталдың ұдайы  өндірісін қамтамасыз етуге қажетті  мөлшермен салыстырғанда басы артық  санының шығарылуымен байланысты құнсыздануы  болып саналады десек, онда Филлипс қисығы бұл үдерісте жұмыссыздық деңгейі мен инфляция қарқыны арасындағы тәуелділікті сипаттайды.

   Филлипс еңбек өнімділігі өсуінің шамамен 2%-дық қарқыны кезінде Ұлыбританиядағы  жұмыссыздық деңгейі мен инфляция қарқыны арасындағы ара қатыс графигін жасап шықты 4-сурет).  

4-сурет – 1960 ж. Ұлыбритания үшін Филлипс қисығы 

   1-суреттен  көрінгендей, Ұлыбританияда баға  деңгейінің тұрақтылығы жұмыссыздық  деңгейі жылына 2%-дан төмен түспеген  жағдайда ғана сақталуы мүмкін, егер жұмыссыздық 2%-ға дейін қысқарса, онда баға 1%-ға көтеріледі, ал 1,5%-ға дейін қысқарса, онда бағаның өсуі 2,5%-ды құрайды.