Инфляция

    Инфляцияның үйлестірімді әсері. Ал енді инфляцияның зардабын зерттейік. Біріншіден, инфляция табысты қалай жіктейтінін және ЖІӨ-ге қалай әсер ететінін көрелік.

    Баға  деңгейі және ЖІӨ арасында белгілі  бір қарым-қатынас бар. Нақты көлем  және өндірістік бағалардың деңгейі бір қалыпта көтеріледі немесе қысқартылады. Бірақ соңғы 20 жыл ішінде көптеген оқиғалар болды. Мысалы, нақты өндірістік көлем қысқартылып, ал бағалар өсіп жатады. Нақты өндірістік көлем белгілі бір деңгейде тұр, барлығы жұмыс істеп жатыр. Нақты өндірістік көлемнің және табыстың өскенін елестетелік. Бұл жерде инфляцияның әсер етуін және табыс жіктелуін көре аламыз. Егер ұлттық табыс өзгермеген болса, онда инфляция қалай әсер етеді?

    Атаулы  және нақты табыс. Бұл сұраққа жауап беру үшін біз атаулы табыс және нақты табыстың айырмашылығын білуіміз керек. Атаулы табыс – бұл айлық немесе пайыз түрінде алынған ақшаның саны. Нақты табыс – бұл тауарлар саны немесе қызмет, яғни біз осы табыс арқылы атаулы табысты сатып аламыз.

    Егер  атаулы табысыңыз бағаның өсу деңгейіне қарағанда тезірек өссе, онда нақты табыс өседі. Және, керісінше, егер баға өсу деңгейі атаулы табыс деңгейіне қарағанда тезірек өссе, онда нақты табыс азаяды. Біз нақты табыс қалай өзгеретінен мына формуламен шығара аламыз: 

    Нақты табыстың       Атаулы табыстың                баға деңгейінің

    пайыздық  өзгеруі   =   пайыздық өсуі                   пайыздық өзгеруі 

    Егер атаулы табыс 10% өссе, ал баға деңгейі 5% өссе, онда нақты табыс 5% өседі және керісінше, 5%-дай атаулы табыс болса, инфляция 10%, сонда нақты табыс 5% болады. [17]

    Тұрақты атаулы табыс алушылар. Атаулы және нақты табыс арасындағы айырмашылық бізге белгілі. Тұрақты атаулы табыс алған адамдарға инфляция жазалаудың бір түрі. Инфляция тұрақты табыс алушылар арқылы, басқа адамдар тобына табысты жіктейді.

    Классикалық мысалға зейнеткерлерді алуға болады, оларға тұрақты зейнетақы атаулы табыс әкеледі. 1980 жылы зейнеткерлікке шыққан адамның тауарларды мол сатып  алуға мүмкіншілігі бар еді, ал 1995 жылы сатып алу қабілеті жартысына дейін төмендеп кетті, бұған жалдау төлемақысын жатқызуға болады.

    Мүлік иелері. Инфляция мүлікті сақтаушыларға да үлкен зардап әкеледі. Баға өсуінен нақты тауардың бағасы төмендейді. Мысалы, бір кісі 1980 жылдан бастап 1995 жылға дейін 1000 доллар тығып қойды делік, сонда нақты баға құны жартысына дейін төмендейді. Бірақ, сақтау формаларының бәрі пайыздық табыс әкеледі. Егер инфляция пайыздық мөлшерлемеден жоғары болса, онда сақтап қойған тауардың құны төмендейді. Мысалы, А. отбасы 1000 доллар 6%-бен банкке салды дейік. Инфляция 13%-ға өсті. Жылдың соңында 1000 доллар құны 938 доллар болады. Сонда ақша салушы 1060 алады.(1000долл.+60долл. пайзбен). [17]

    Қарыз алушы және несие беруші (дебитор  және кредитор). Қарыз алушы және несие беруші арасында инфляция табыстарды үйлестіреді. Болжалды инфляция қарыз алушыларға несие берушілер арқылы пайда әкеледі. Мысалы, сіз банктен 1000 доллар алдыңыз, оны екі жылдан кейін қайтару керек; егер осы екі жылдың ішінде жалпы баға деңгейі өссе, онда 1000 доллардың орнына 500 доллардай бересіз; сонымен инфляция кезінде бағаның құны төмендейді.

    2004 жылдан бастап  Ұлттық  Банктің  негізгі  мақсаты ретінде  бағалардың  тұрақтылығын  қамтамасыз ету  ақша – кредит  саясатындағы мүлдем жаңа айқындама  болып табылады.

    Негізгі мақсатты  орындау үшін Ұлттық Банкке  мынадай  міндеттер жүктелген:

- мемлекеттің ақша – кредит саясатын әзірлеу және жүргізу;

- төлем жүйелерінің  жұмыс істеуін  қамтамасыз  ету;

- валюталық реттеуді және  валюталық  бақылауды жүзеге асыру;

- қаржы жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.

    Ұлттық  Банктің  негізгі  мақсаты мен  міндеттерін осылайша түйіндеу инфляция бойынша мақсатты көрсеткіштер үшін  Ұлттық Банк жариялаған Еуроодақ стандартына  және  инфляциялық таргеттеу принциптеріне көшуді едәуір   нақты көрсетеді.

    Инфляциялық таргеттеу  принциптерін пайдаланатын көптеген  елдер  инфляция жөнінде  қойылған  мақсаттарға  қол жеткізу  жауапкершілігін  күшейту жағдайларында  инфляция бойынша  бағдарлар ретіндегі  тұтыну  бағаларының индексіне  сүйенбейтін болады.Оның орнына  инфляциялық  үрдістердің  негізгі  бағыттарын көрсететін баға индекстерін қарастырады және монетарлық емес тұрғыдағы («базалық инфляция» индекстері) түрлі дәрежедегі күйзелістердің ықпалын жояды.

    Ұлттық  Банк 2004 жылдан бастап  «базалық инфляция» индексіне  қарай бағдарлар  белгілейтін болады.

    2004 жылы  ақша – кредит саясатының  негізгі  мақсаты  орташа  жылдық «базалық инфляцияны» 4-6% шегінде ұстап тұру ретінде қалыптастырылған. Мұндай бағдарлар базалық инфляцияны  есептеу әдістемесі  бекітілгеннен кейін және ол нақты  бойынша нақты есептеу жүргізілгеннен кейін тағы да түзетілетін болады.

    Инфляция  жағдайында Үкімет «қымбат – ақша  саясатын ұстануға мәжбүр болды, Ұлттық банк несие  беру «процентін  және міндетті резерв нормасын өте  жоғары деңгейде ұстап отырды. Осылай  жүргізілген монетарлық  (ақша – қаржы) саясаттың нәтижесінде инфляция  ауыздықталды, сонымен бірге ішкі  өндіріс пен нарық екі – үш есе кысқарды,  ұлттық  өндіріс орындары тоқтап қалды, жұмыссыздық күрт өсті. Негізінен  сыртқа  өнім шығаратын шикізат өндіру  салалары жұмысын  тоқтатқан жоқ,  керісінше  экспорт көлемін айтарлықтай өсірді. Нарыққа  көшу жылдары Қазақстанда  бұрынннан  қалыптасқан  өндірісаралық диспропорциялар қысқарғанның  орнына арта түсті.

    Жалпы алғанда, инфляцияға  қарсы саясаттың  ұзақ мерзімдік стратегиялық  және  күнделікті  жүргізіліп  отыратын ағымдық, тоқтаусыз  тактикалық  түрі болды. Монетарлық саясат негізінен  күнделікті  жүргізіліп отыратын, айналымдағы ақша  көлемін  қадағалап  реттейтін  тактикалық  саясат түріне жатады. Әрине, белгілі бір жағдайларда, мысалы, гиперинфляция  кезінде, бұл әдіс негізгі реттеу әдісіне  айналуы  заңды да. Бірақ, жалпы алғанда,  дамыған Батыс елдерінің  тәжірибесі көрсеткендей, күнделікті тактикалық, ұзақ мерзімдік стратегиялық даму саясатының  шеңберінде  жүргізіліп отырады екен. Қазақстанда  2001-2003 жж. арналған Ұлттық өндірісті дамыту бағдарламасы жасалған. Қазақстан Үкіметі 2001 – 2005 жж. арналған  қысқа мерзімдік Ұлттық өндіріс салаларын қолдау бағдарламасын бекіткен болатын. Сонымен қатар, қазіргі уақытта Қазақстаннның барлық  әкімшілік – экономикалық  аймақтарының (облыстарының) Экономикалық - әлеуметтік  бағдарламалары  жасалып, іске  асырылуда. Осы бағдарламаның барлығын стратегиялық саясаттың  құралы ретінде қарастыруға болады. Қазақстанда  да монетарлық қаржы саясаты ұзақ және орта мерзімдік реалды экономиканы қолдау және дамыту бағдарламаларының шеңберінде жүргізілетін болады.

    Құнсызданудың (инфляцияның) жағымсыз әлеуметтік және экономикалық салдары көптеген елдер үкіметтерін белгілі экономикалық саясат жүргізуге мәжбүр етеді. Бұл жерде экономистер ең алдымен мына сұрақтың жауабын табуға ұмтылады: күрделі де тегеурінді іс – шаралар арқылы инфлияцияны жою керек пе, әлде инфляция жағдайына икемделген дұрыс па?

    Инфляцияға  қарсы саясатты сипаттағанда, екі  әдістемені бөліп айтуға болады. Бірінші  әдістеме шеңберінде белсенді бюджет саясаты жүргізіледі – сұранымға  ықпал жасау мақсатында мемлекеттік  шығындар мен салықтар реттеледі. Инфляция жағдайында мемлекет шығындарын қысқартып, салықтарды көтереді. Осының нәтижесінде сұраным қысқарады, инфляция қарқыны төмендейді. Бірақ сонымен бірге өндіріс өсуі  де  тырып,  жұмыссыздықты арттырып жіберуі мүмкін. Ол қоғам үшін инфляцияны  тежеудің  құны  болады. Құлдырау жағдайында  бюджет саясаты  сұранымды  кеңейтуге  бағытталады. Егер сұраным  жеткіліксіз болса, онда  мемлекеттің инвестиция бағдарламасы іске  қосылады және  шығындар  артады,  салықтар  төмендетіледі. Ең алдымен  табысы төмен  нарық  субъектілеріне салынатын  салық  қысқартылады. Бұл бірден нәтиже береді: сұраным  тез өседі, ол өндіріске  ықпал жасайды,  жалпы экономикалық   өсу  басталады. бірақ  60 – 70 жылдары дамыған елдердің  тәжірибесі көрсеткендей, сұранымды бюджет арқылы ынталандыру инфляцияны күшейтуі мүмкін екен. Сонымен  бірге бюджет шығындарының артуы  бюджет тапшылығын қалыптастырады және салық пен шығын арқылы экономиканы реттеудің мүмкіншілігі қысқарады.

    Екінші  әдістемені жаңа  классикалық  бағыттағы  экономистер  ұсынады. Олар бірінші орынға ақша – несие арқылы  реттеу  әдісін  қояды. Бұл әдіс  экономика жағдайына жанама  түрде икемлді ықпал жасайды. Бұл саясатты үкіметке тікелей бағынбайтын Орталық банк жзүргізеді. Орталық банк  айналымдағы ақша көлемін өзгертеді және қарыз пайызы (процент)  келісімін реттейді, сонымен  экономикаға  ықпал жасайды.

    Сонымен инфляция салдары барлық әлеуметтік топтарға, экономикалық секторларға  әсерін тигізбей қоймайтындығын айтуға болады. Қазіргі таңда көптеген экономистер  оны шешудің сан алуан жолдарын талдау үстінде. Бірақ көптеген білікті экономистердің пайымдауынша оны ақша-кредит саясаты арқылы жүргізу керек.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    3. Әлемдегі және Қазақстан Республикасындағы инфляцияны талдау 

    3.1  Әлемдегі инфляцияны талдау        

Әлемдегі  инфляциялық құбылыстарды зерттеу  көбінесе гиперинфляциямен байланысты. Себебі гиперинфляция мемлекеттің  экономикалық өміріне айтарлықтай  әсер етеді және әлемдік экономикада өшпес із қалдырады. Әлем елдеріндегі гиперинфляцияға мысал ретінде Германиядағы 1920–1923 жылдардағы инфляцияның орташа қарқыны айына 322% құрағанын айтуға болады. 1980-жылдардағы азаматтық соғыс кезінде Никарагуада бағалар 33000%-ға өсті. Жоғарғы гиперинфляция Венгрияда екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында және соғыстан кейінгі жылдарда байқалды. 1945 жылдың тамызынан 1946 жылдың шілдесіне дейінгі аралықта инфляция қарқыны айына 19 800%-ға тең болды [4].      

Гиперинфляцияның  нәтижесі ақшаға деген толық сенімсіздік  болып табылады, бұның салдарынан айырбасқа және ақшалай еңбекақыдан  заттай формадағы еңбекақыға ішінара оралу орын алады.      

Жалпы алғанда гиперинфляция сирек кездесетін құбылыс, алайда ол 20-жылдардың басында Германияда, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Греция и Қытайда орын алды. Гиперинфляция 1984-1985 жылдары Боливияда, сондай-ақ Перуде, Аргентинада, Бразилияда, Никарагуада, 1992—1993 жылдары Грузияда болды. 1994 жылы Югославияда орташа айлық инфляция деңгейі 1660%-құрады және бір жыл ішінде бағалар 310 млн. пайызға өсті. Бүкіл белгілі гиперинфляциялардың ішіндегі ең жоғарғысы 1945 жылы тамыз – 1946 жылы шілде аралығында Венгрияда байқалды, мұнда баға деңгейі бір жылда 3,8x1027 рет, орташа айлық өсуде 198-ге 2 рет көтерілді.       

80-жылдардағы  әр түрлі елдер тобындағы инфляция  дамуының жалпы картинасын 1-кестеден  көруге болады. 

1-кесте                            Жеке аймақтардағы инфляция (1981-1990жж.),% 

Келтірілген мәліметтер 80-жылдары инфляцияның  ерекше  жоғары қарқыны Латын Америкасы елдерінде байқалғанын көрсетеді. Бұл жағдайлар Орталық банк арқылы монетаризацияланған, яғни ақша басып шығарушы станоктар арқылы төленген үлкен және тұрақты мөлшердегі бюджет тапшылығымен түсіндіріледі. Бюджет тапшылығын осылай қаржыландыру жолы латынамерикандық елдердегі келешекте сырттан қарыз алу мүмкіндіктерін шектеген үлкен көлемдегі сыртқы қарыздардың болғандығымен шартталады [10].      

Екінші  дүниежүзілік соғыстан кейін Германия тағы да күрделі инфляцияға жолықты, алайда оның өсімі Англия, Франция және АҚШ-тың оккупациялық үкіметінің көмегімен басылды. Нәтижесінде елдегі өндіріс көлемі екі есеге қысқарды. Баға жүйесі жұмыс істемегендіктен адамдар айырбасқа жүгінуге мәжбүр болды. Тіптен кәсіпорындарда еңбекақы өндірілген тауарлармен төленді. Алайда бұлай ұзаққа созыла алмады, және елде жекеменшік «ақшалармен» — темекі және шараппен — балама нарық қалыптаса бастады.  Алғашқысы шағын сауда келісімдерінде, ал шарап үлкен келісімдерде қолданылды. М. Фридмен бұл «ақшалар» туралы өзіне кездескен ақшалардың ішіндегі ең өтімдісі деп айтқан.