Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі

    2- бөлiмi: Алынған ресми трансферттерге:

• мемлекеттiк басқарудың жоғары тұрған органдарынан түсетiн;
• Республикалық бюджеттен түсетiн трансферттер:

• ағымдағы;
• күрделi;
• субенциялар;
• мақсатты ивестицялық трансферттер.

    3- бөлiмi  несиелердi қайтаруға:

• iшкi несиелердi қайтару;
• заңды тұлғаларға жергiлiктi бюджеттен берiлген неселердi қайтару;
• шағын кәсiпкерiктi дамыту  үшiн берiген неселердi қайтару;
• ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлерiне берiлген  неселердi қайтару;
• экономика салаларын  қолдау және дамыту  үшiн берiлген несиелердi;
• басқа да несиелердi қайтару[19].

    Бұл кестеде көрiп  отырғанымыздай жалпы салықтық  түсiмдер iшiнде заңды тұғалардың табыс салығы 2007 жылы 40,3 пайызын, 2008 жылы 20,3 пайызын, ал 2009 жылдың бiрiншi қаңтарынан бастап Қазақстан Респубикасының заңына сәйкес республикалық бюджетке аударылады. Осы жылдарды бұл салықтардың ең көп үлесiн әлеуметтiк салықтарға тиесiлi болып отыр.  Ал 2009 жылы жалпы салықтардың iшiндегi ең аз орындалғаны жер салығы және көлiк құралдар мен мүлiк салықтары болып отыр. Кестенi талдау арқылы әрбiр салықтың салық  түсiмдерiндегi алатын  үлесi (сурет 6) бойынша анықтауымызға болады.

Кесте 8

Облыс бюджетiнiң  орындалуындағы салықтық түсiмдер, мың  теңге

Кесте 9

Облыс бюджетiнiң  табыстарының орындалуындағы салықтық түсiмдерi, теңге 

    Осы көрсеткiштердiң 2008-2009 жыдардағы өсу, арту қарқынын, әрбiр салықтың түсiмдерiнiң салыстырмалы  динамикасы келесi суретте көрсетiлген.

3 МЕМЛЕКЕТТІК  БЮДЖЕТТЕГІ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ

    Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесi экономикалық қатынастарға  және тиiстi құқықтық нормаларға  негiзделген әртүрлi денгейдегi бюджеттердi қамтиды. Қазақстан Респубикасының бюджет жиынтығында мемлекеттiк бюджеттi құрайтын респубикалық бюджетпен жергiлiктi бюджеттер дербес жұмыс iстейдi. Бюджет жүйесiнiң жұмыс  iстеуi бюжеттердiң әртүрлi денгейiнiң өзара байланысына негiзделген және оларды әзiрлеу, қарау, бекiту, атқару, бақылау тәртiбiмен  сондай-ақ респубикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етiледi.

    Бюджеттiк процес мемлекеттiк  кiрiстерi  мен шығыстарын  баланстайды,  теңдестiредi.  Бiрақ қазiргi кезде  барлық елдерде  дерлiк  мемлекеттiң  шығыстары, оның кiрiстерi мен табыстарына   қарағанда тез өсуде. Оның себебептерi көп, олардың iшiндегi ең  бастылары  өмiрдiң сан түрлi  салаларындағы мемлекет рөлiнiң үздiксiз артуы, оның экономикалық және әлеуметтiк  қызметiнiң кеңеюi, мемлекет аппараттары көлемiнiң өсуi және тағы басқа себептер. Бюджеттiк шығындардың көбеюi салық түсiмдерiмен  сәйкес келмейдi, сондықтан бюджеттiң тапшылығы  үздiксiз өсiп, оның көлемi ұлғаяды. Бюджет тапшылығы барлық мемлекеттерде  абсоллюттi мөлшерi бойынша да жалпы  ұлттық өнiмнiң қатынасынан да артық көрiнедi.

     Мемлекеттiк бюджеттiң тұрақты тапшылығының негiзiнде көптеген сабептер жатыр. Оның қатарына жоғарыда  көрсетiлген құрылымдық факторларды да жатқызуға болады. Ол мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк қызметiнiң ұлғаюы  және осы мақсатқа  шығынның көбеюiне байланысты. Артық өндiрудiң  кезеңдiк дағдарыстары кезiнде бюджетке  түсетiн  салықтар азаяды. Бюджеттiк тапшылық мемлекеттiк қаржылардың терең  сәйкессiздiгiнiң салдары. Сонымен қатар, олар ақша  айналысының  айтарлықтай  берекесiздiгiмен  де байланысты. Бюджеттiк  тапшылықтарды реттеу қазiргi мемлекеттiң экономика саласындағы  ең күрделi проблемасына айналды[24].

    Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау  кезiнде бақыаудың мынандай үлгiлерi  пайдаланады:

   1) сәйкестiктi бақылау –  бақылац обьектiсi қызметiнiң Қазақстан  Республикасы бюджет заңдарының  талаптарына сәйкестiк дәрежесiн  бағалау;

2) қаржылық есептiлiктi бақылау-  бақылау обьектiсiнiң қаржылық  есептiлiктiлiктi жасауы мен беруiнiң  дұрыстығын, негiздiлiгiн және уақтылығын  бағалау;

1. тиiмдiлiктi бақылау – бақылау обьектiсiнiң бюджеттiк бағдарламаны оның паспортына сәйкес атқаруын бағалау.

    Мемлекеттiк  бюджеттiң   2009 жылмен 2010 жылдың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы мемлекеттiк бюджетке  түскен түсiмiнiң 13,1 пайызға артқанын көруiмiзге болады. Оның iшiнде бюджеттiң табыс бөлiгiне келетiн болсақ, салықтық түсiмдер 96611 млн теңгеге, яғни 13,2 пайызға, оның iшiнде: заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы- 43390 млн. тенгеге, яғни 25,6 пайызға; жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-38440 млн. тенгеге, яғни 56,0 пайызға; әлеуметтiк салық-28486мн. тенгеге, яғни 22,9 пайызға; қосылған құн салығы-40451 млн. тенгеге, яғни 25,4 пайызға; акциздер-8532 млн. тенгеге, яғни 39,0 пайызға; мүлiк салығы-6284 млн. тенгеге, яғни 30,0 пайызға артқан; ал жер салығы-3578 млн. тенгеге, яғни 65,8 пайызға кемiген.

    Мемлекеттiк  бюджеттiң 2009жылы 2008жылға қараған кем орындалуының бiрден бiр себебi әлеуметтiк салықтың ставкасының төмендеуiнен, яғни 26 пайыздан 21 пайызға төмендеп, бюджеттiк түсiмдегi салық көлемi бiршама төмендедi.

    Мемлекеттiк бюджеттiк  түсiмдерiң соңғы жылдардығы,яғни  2010 жылы артығымен орындалғанымен оның iшiнде мүлiк, көлiк құралдар салықтары толығымен орындалмаған. Мүлiк және көлiк құралдар салығының толығымен орындалу  үшiнм жергiлiктi жердегi мүлiк салығына тартылуға тиiс, барлық мүлiк және көлiк құралдар түгел есепке алынуы тиiс. Жылжымайтын мүлiктi тiркеу орталығының жұмысын жандандыру керек. Барлық  заңды және жеке тұлғалардың мүлкi түгелдей осы орталықта  тұруы тиiс.

    Бұрын соңды салыққа  қатысты заңдар бiр жүйеге  түсiрiлмегенде оның үстiне аталған  салық жүйесiнiң тұгелдей iргетасын  қалаудан, яғни бәрiн жаңадан бастадық. Салық заңдарын дайындау, оны  қалыптастыру, кез -келген мемлекетте  болатын  күрделi процесс. Өйткенi, онда қоғамның барлық тобының  мүддесiн тепе-тең жағдайда қарастыру  талап етiледi.  Елiмiздегi салық  заңдарының қалыптасуы қоғамдық  түпкiлiктi реформалау уақыты мен  түспа түс келедi. Осының бәрi  жинақталып келiп, салық заңдарының  көп жағдайда талас тартыс  шеңберiнде өрбуiне әкеледi.Әу  баста салық жүйесiнде жiберiлген  кемшiлiктер де, қателiктер де жеткiлiктi болады. Оған үкiметтiң рүқсатымен  салықтан босатылған  ұйымдардың  қызметi де өзiнiң зардабын тигiзбей  қойған жоқ [27].

    Қазiргi  кезде экономика  тұрақтады.  Ең алдымен, ол негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердiң  тұрақтануы мен, iшкi жалпы өнiмнiң  өсуiмен сипатталады.  Өндiрiстiк  өнiмнiң өсуi де  мұнайға дүниежүзiлiк  бағаның өсуi де, салық жүйесiнiң  бiр арнаға түсiрiлуiне ұйытқы  болады. Бұрынғы кеңестiк елдер  аумағында Қазақстан мен Ресейде  iшкi өнiм өндiрiсiнiң көлемi бiртiндеп  ұлғайып келедi.  Қазақстан ТМД  аумағында орташа айлық мөлшерi жағынан бiрiншi орынға шықты. Осы   оң нышанды  қалыптасқан жағдайлар  жиынтығы жаңа Салық Кодексiн  қабылдауға мүмкiндiк берiп отыр.

    Салық кодексiнiң жобасын  талқылау барысында Парламент  депутаттары тарапынан әлеуметтiк  салық пен қосымша құн салығына  байланысты ұсыныс көтергендi.Әлеуметтiк  салық 26 пайыздан -21 пайызға, қосымша  құнға салынатын салық ставкасы 20 пайыздан 16 пайызға төмендетiлдi. Салықтық  жүктеменi осылайша төмендету бiздiң  елiмiзде реформаны жүзеге асырудан  берi  тұңыш рет қолданып отырғандығын  айта кету керек.Әрине, бұл  үлкен қадам. Өйткенi  бұл кәсiпкерлiктi дамыту  үшiн қажеттi жағдай жасауға  көмектеседi. Кәсiпкерлiктi қодап оларға  жағдай жасасақ бюджетке түсетiн  түсiмде ұлғаяды.Әлеуметтiк салық  ставкасын төмендету еңбек ақы  мөлшерiне де оңтайлы  ықпал  жасайды.

    Салық кодексi  кәсiпкерлiктi дамытуға да өзiндiк  үлес  қосатын болды. Бүрын салықтан  жалтарғандар өте көп болғандығы  жасырын емес. lшкi табыстың 40 пайызына  жуығы өткен кезеңде  көлеңкелi экономикаға  жұмыс iстегенi де  белгiлi. Сол себептен қабылданғалы  отырған кодекстiң бiр ерекшелiгi, салықтан жалтарғандарды  айқындап  отырады.Салық жинау тәсiлдерiн  жетiлдiру жолдарында енгiзетiн  тағы да бiр  өте маңызды  жаңалық, декларация экономикалық  қызметтiң  кодтары  көзделген   және салық төлеушiлер  кәсiпорын  қызметiнiң  үш түрiнiң проценттiк  арақатынасын көрсетуге тиiстi болады.

    Мысалға, металлургия  кәсiпорны металлургия өнiмдерiн  шығарады, мұнымен қоса, онда жолай  химия өндiрiсi және машина жасау  өнiмдерiн шығарудың қандай  да  бiр түрi бар. Экономикалық қызметтiң негiзгi түрлерi туралы мәлiметтер бұларды одан әрi  электрондық өңдеу мен талдау  үшiн ақпарат легiне жиналатын болады. Осы мәлiметтердi талдау негiзiнде экономикалық қызметтiң  нақтылы түрiне тән салық жүктемесiнiң деңгейi, жалақы көлемi, капитал көлемi,айналым көлемiне қосымша  құнға  салық  үлесi және басқалары сияқты орталандырылған өлшемдер айқындалды.

    Мұның өзi салық әкiмшiлiшгiнiң  бүкiл жүйесi мен салық тексерулерi  тәртiбiн түбiрiнен өзгертетiн  немесе мүлде жаңа құбылыс, яғни мәнi мынада: белгiлi бiр қызмет саласындағы кәсiпорыннның өлшемдерi орташа немесе орташадан жоғарыға жақын болса, онда мұндай кәсiпорынды салық органдары ең болмағанда бiрiншi кезектегi тәртiппен тексермейдi. Іызметтiң осы  саласы  үшiн қабылданған орташадан төмен көрсеткiштерi бар кәсiпорындар салық тексерулерiне  жатқызылады және  экономикалық қызмет түрлерi бойынша декларацияларды  электрондық талдау ұқыпты және ұқыпсыз салық төлеушiлер арасындағы беделдi неғұрлым дәл айқындауға мүмкiндiк бередi.  Яғни жүйе былайша  көрiнiс табады: салық төлеушiнiң қызмет салалары бойынша орташаландырылған өлшемдерге  қатысты  оның салық төлемдерiнiң мөлшерi көп болған сайын салық инспекторы соншалық сирек, мүмкiн бiрнеше  жыл iшiнде тексеруге келедi. Осыған байланысты  қызмет сапалары бойынша тоқсандық, жарты жылдық және жылдық ағымдағы орташаландырылған өлшемдердi жариялап отырған тиiмдi. Мұндай шаралар ұқыпсыз салық төлеушiлердiң бизнестi неғұрлым адал  жүргiзуiне итермелейдi.

    Осының бәрi салық  төлеушiлердiң қалыптасқан ортасын  салық мәдиниетiн арттыру жағына  қарай байыпты  түрде өзгертуге тиiс  және салық есептiлiгiнiң электрондық талдауы фискалдық саясатты  жүргiзуге байыпты түрде әсер ете алады. Ол уақыттың қысқа аралығында сол немесе өзге салық көрсеткiшiнiң кәсiпорындардың экономикалық жағдайына және бюджетпен өзара есеп айырысуларына әсер етуiн бағалауға мүмкiндiк бередi.

    Жаңа жүйенi енгiзуге  орай келешекте мемлекеттiк бюджетке  түсiмдер көбеюге тиiс және  нәтижесi ретiнде – барлық салық   төлеушiлер  үшiн салық жүктемесi одан әрi азайтылмақ. Салық кодексi шеңберiнде енгiзiлетiн тағы бiр жаңалық шот фактуралар тiзiмi болып табылады[28].

    Таяудағы уақытта заң  жүзiнде тiзiм нысаны енгiзiлмек. Қазiр бұл құжат  Қазақстан Республикасы әдiлет министiрлiгiнде құқықтық сараптама мен тiркеуден өтуде. Ол қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн салық органдары шот—фактуралар тiзiмдерiнiң есебiн  жүргiзетiн болады. Бұл жүйе қосылған  құн салығына  қатысты әкiмшiлiк   жүргiзудi жақсартпақ. Тiзiмде әрбiр шот—фактурада тiркелген мынадай деректер көрсетiледi: төлеушiнiң атауы, СТТН, тауар түрi, өткiзу көлемi, қосымша  құнға  салық және басқалары. Осынау тiзiмдердiң бәрi қағазбен, сондай-ақ электрондық түрiнде қабылданатын болады. Осыдан кейiн барлық тiзiмдер арнайы машинаға салынады және компьютерлiк өңдеу көмегi мен әр түрлi  айқындамалар бойынша  жанаспаушылық анықталмақ.