Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі

    Мемлекеттiк бюджет экономикаға  қатты әсер етедi, себебi ол  бұл жерде  ұлттық шаруашылықтың  бюджет қызметiн атқарып түр. Мемлекеттiк бюджет материалдық өндiрiс өрiсiнде үлкен қызмет атқарады, себебi ол бұл жерде өсу симмуляторының қызметiн атқарып түр. Бюджеттiң қоры жекелей және қоғамдық қор айналымын қамтамасыз ету  үшiн де қолданылады. Бюджет жүзеге аспай қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседi. Сондай-ақ кәсiпорындардағы жұмыстың қарқынды және өтiмдi болуын қадағалап отырады. Мемлекеттiң, бiлiмге, денсаулық сақтауға, әлеуметтiк сақтандыруға және әлеуметтiк қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет шеңберiнде өтiлетiн мәдени шығынның орнын толтырып отырады.

Қазақстан  Республикасының ²бюджет жүйесi туралы² заңы республиканың түрлi денгейiндегi бюджеттерiн қалыптастыру процессiнде орын алатын қаржы қатынастарын реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң жасалу, қаралу, бекiтiлу, атқарылу және бақылану процесiн белгiлейдi.

    Бюджет - мемлекеттiң өз  мiндеттерiн жүзеге асыруына арналған  және тиiстi заңдарға сәйкес белгiленген  салықтар мен өзге де кiрiс  көздерiнiң және түсiмдердiң есебiнен  құралатын орталықтандырылған ақша  қоры.

 Бюджет - мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.

Қаржылық  байланыстардың орасан зор әр алуандығына  жеке ортақ ерекшеліктерімен көзге  түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші  субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын  құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы  қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұныны  құрайды. /3, 208 б/

Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн, талдамалы ақпарат ретiнде пайдаланылатын және бекiтуге жатпайтын жиынтық бюджет.

Экономикалық  қатынастардың жиынтығы ретінде  мемлекеттік бюджеттің объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы  ретіндегі оның өмір сүруінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, мемлекеттің табиғатымен  және функциясымен байланысты. Бұл  тиісті орталықтандырылған ресурстарды  қажет етеді. Ақша қаражаттарын орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында  үздіксіз ауыспалы айналымды ұйымдастыру  үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін  қамтамасыз ету үшін қажет.

Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік  бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория ретінде көрінеді.

Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен  үйлесімін қамтамасыз етуге, оның салалық  және аумақтық құрылымын жетілдіруге  жетуге, экономиканың салаларын дамытудың  бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге  мүмкіндік береді.

    Қаржыны орталықтандырудың  арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің  экономикалық және әлеуметтік  саясатын табысты іске асыру  үшін жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік  дамудың шешуші учаскелеріне  шоғырландырылады.

    Сөйтіп, объективті бөлгіштік  қатынастардың экономикалық нысаны  бола отырып, құндық бөліністің  ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік  бюджет айрықшалықты қоғамдық  арналымды орындайды – жалпымемлекеттік  қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория ретінде көрінеді.

    Қаржы қатынастарының  белгілі бір жиынтығы ретіндегі  мемлекеттік бюджетке ең алдымен  жалпы қаржы категориясынан ажырататын  өзгеше белгілер тән: бюджет  қатынастарының бөлгіштік сипаты  бар, әрқашан ақша нысанында  жүзеге асырылады, мақсатты ақша  қорларын қалыптастырумен және  пайдаланумен қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына  белгілі бір өзіндік ерекшелік  тән, алайда ол қаржымен ортақ  өзгеше белгілердің шеңберінен  шықпайды.

    Құндық бөліністің айрықшалықты  сферасы ретінде мемлекеттік  бюджет мына өзгеше белгілермен  сипатталады:

1) мемлекеттен жалпы қоғамдық  өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен  және оны қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыруға пайдаланумен  байланысты бөлгіштік қатынастардың  айрықша экономикалық нысаны  болып табылады;

2) құнды жасау және оны тұтыну  процесін шарттастыратын материалдық  өндіріс қаржысынан және құнды  тұтынуға қызмет ететін өндірістік  емес сфера қаржысынан мемлекеттік  бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық  шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық  қызметтің сфералары арасында  құнды қайта бөлуге арналған;

3) қоғамдық өнімнің оның тауар  нысанындағы қозғалысымен тікелей  байланысты емес құндық бөліністің  стадиясын білдіреді және одан  белгілі үзілісте жүзеге асырылады,  ал қаржы қатынастары материалдық  өндірісте де, өндірістік емес  сферада да тауар-ақша қатынастарымен  тығыз тоқайласып жатады.

    Мемлекеттік бюджет, кез  келген басқа экономикалық категория  сияқты, өндірістік қатынастарды  білдіреді және оларға сәйкес  келетін нақты материалдық-заттық  түрінде болады: бюджет қатынастары  мемлекеттің орталықтандырылған  ақша қорында – бюджеттік қорында  затталынады. Мұның нәтижесінде  қоғамда болып жатқан нақты  экономикалық процестер мемлекеттің  жұмылдыратын және пайдаланатын  ақша қаражаттарының ағымында  өзінің көрінісін табады. Бюджеттік  қор – бұл қоғамдық өнім  мен ұлттық табыстың құндық  бөліністің белгілі стадияларын  өткен және ұлғаймалы ұдайы  өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени  қызмет көрсету, қорғаныс және  басқару жөніндегі қажеттіліктерді  қанағаттандыру үшін мемлекетке  түсетін бөлігі қозғалысының  объективті шарттасылған экономикалық  нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы  мен пайдаланылуы құнды бөлу  және қайта бөлумен байланысты  оның қозғалыс процесін білдіреді.

    Экономикалық категория  ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің  орталықтандырылған ақша қорын  жасау және оны ұдайы өндіріс  пен қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану  жолымен қоғамдық өнімнің құнын  бөлу және қайта бөлу процесінде  мемлекет пен қоғамдық өндірістің  басқа қатысушылары арасында  пайда болатын ақша қатынастарын  білдіреді.

    Мемлекеттік бюджет экономикалық  категория ретінде жалпы қаржы  категориясына сай келетін бөлу  және бақылау функцияларын орындайды.  Бұл функциялардың іс-қимылы, мазмұны,  мәні мен маңызы бюджет қатынастарының  қаралған айрықшалығымен айқындалады.  Сонымен бірге мемлекет қаржысының  негізгі буыны ретінде мемлекеттік  бюджет бөлгіштік функция шеңберінде  қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі  өнімді қайта бөлу; экономиканы  мемлекеттік реттеу және ынталандыру;  әлеуметтік саясатты қаржымен  қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының  орталықтандырылған қорын жасау  және пайдалануға бақылау жасау  сияқты сипатты функцияларды  орындайды.

    Мемлекеттік бюджетте  қоғамдағы барлық экономикалық  процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ  барлық негізгі қаржы институттары  – салықтар, мемлекеттің шығыстары,  мемлекеттік кредит, мемлекеттік  қарыздар және т.т. өзінің шоғырланған  көрінісін табатындықтан бюджет  мемлекеттің негізгі қаржы жоспары  ретінде сипатталады. Ол нақты  кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының  шешуші бөлігінің қозғалысын  анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы  жоспары деп мойындау оның  ұлттық табысты қайта бөлудегі  маңызды орнын, қаржы жоспарларының  жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі  айрықша рөлін айқындайды. 

    Негізгі қаржы жоспары  мемлекеттің қаржылық қызметінің  жемісі болып табылады. Елдің  негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері  республика Парламентінің жыл  сайын қабылдайтын Республикалық  бюджет туралы заңына сәйкес  сөзсіз орындауға жатады.

    Мемлекеттік бюджет ұлттық  экономиканы басқарудың басты  механизмдерінің бірі. Ол экономикаға  мемлекеттің орталықтандырылған  ақша қорын жасау мен пайдаланудың  нысандары мен әдістерінің жиынтығы  болып табылатын бюджеттік механизм  арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға  ықпал етудің құралы ретіндегі  бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу орталықтандырылған  ақша қорының сандық көлемін  анықтау, оны жасау мен бөлудің  нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде  қаржы ресурстарын қайта бөлу  жолымен жүзеге асырылады.

    Ақырында, мемлекеттік бюджет  мемлекет заңдарының бірі болып  табылады (мысалы, келесі қаржы жылына  арналған республикалық бюджет  туралы заң).

    Мемлекеттік бюджет –  ұлттық табыс пен жалпы ішкі  өнімді қайта бөлудің негізгі  құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс  бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30 %, жалпы ішкі өнімнің 10 % бөлінеді  және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның  бүкіл аумағында өндірістік күштерді  неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің  талаптарын ескере отырып салааралық  және аумақтық қайта бөлу үшін  пайдаланылады.

    Шығыстар мен салықтар  арқылы бюджет экономика мен  инвестицияларды реттеудің және  ынталандырудың, өндіріс тиімділігін  арттырудың маңызды құралы болып  табылады.

1.2 Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі

“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi төлем ретiнде қарастырылады. /3, 19 б/

Салықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:

1. Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының қалыптасуындағықаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн көрсетедi.
2. Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық қатынастарын көрсетедi.

Салықтар  жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда  болуымен қатар өмiр сүруi мен  дамуының негiзгi қаржылық көзi болып  табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр мемлекетке өзiнiң iшкi және сяртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр  деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы дамытуға, ынталндаруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет  ететiн салаларына қолдау құралы ретiнде  пайдаланылады. /3, 25 б/

Осы салық  салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi. Экономистер, философтар, аңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса, салық салу теориясының негiзiн  салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер  құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.

“Салық” ұғымы  әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық”  ұғымы бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi төлем ретiнде қарастырылады.

Салық салудың  жағымды және жағымсыз әсері неғұрлым теңестірілетін болса, салық жүйесі әлеуметтік үдеріске соғұрлым жақсы  әсерін тигізеді. 

Мемлекет  пен салық төлеушілердің салық  жүйесіне деген қатынасы әр түрлі. Мемлекет салықтық түсімдердің көп болуына  мүдделі, ал, салық төлеуші керісінше.

Мемлекет  салық саясатын оның қайшылығын неғұрлым азайта отырып жүргізуі керек. Бұл, салық  жүйесі салық төлеушіге неғұрлым аз салмақ салған кезде мүмкін болады, сонда ғана, салық төлеуші салықтық төлемдердің ұтымды түрде пайдаланылып жатқандығын, оның қоғамның болашағы үшін жиналатындығын  сезінеді.