Банктер мен банктен тыс мекемелердің несиелерін есепке алу

     Ағымдағы  салықтык кезенде өткен кезендер үшін төленген салык кай кезенде төленсе,сол кезеңнің шегеріміне жаткызылады.

     Тіркелген активтер бойынша шегеріс жасау. Тіркелген активтерге-салык төлеушінің бухгалтерлік балансында ескерілген және кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын негізгі құрал-жабдықтар мен материалдык емес активтер жатады. Негізгі құрал-жабдыктардың мынадай түрлеріне амортизациялық аударылымдар есептелінбейді: жер; өнім беретін ересек малдар; мұражай құндылықтары; сәулет және өнер ескерткіштері; жалпы жұрт пайдаланатын автомобиль жолдары, тротуарлар, бульворлар, скверлер; аяқталмаган күрделі құрылыс; фильм қорына жататын объектілер; бұрындары толыгымен шегеріске жатқызылган негізгі қүрал-жабдықтардың құны; инвестіциялық жобалардың шеңберінде пайдалануга берілген негізгі қүралдар. Амортизациялауға жататын негізгі құралдар өздеріне тиесілі шектеулер мөлшерлемесімен есептелінеді. Амортизацияның мүлік түрі бойынша шектелген мелшерлемесі "Негізгі құралдардың есебі" тарауында келтірілді.

     Салық төлеуші өз еркі бойынша баска  да шектеу мөлшерлемесін қолдануына құкылы, бірак ол қойылған (белгіленген) шектен жоғары болмауы керек. Өндірістік мақсат үшін өз күшімен салынған күрылыстардың шығыстары және өндірістік мақсатта үш жылдан кем емес пайдаланатын технологиялық күрал-жабдыктардың құны; салык телеушінің еркі бойынша амортизациялау мерзімінің кез-келген сәтінде қалған амортизацияның шегінде шегеріс жасай алады.

     Ғимараттар, қондырғылар, құрылыстар объектілері бойынша амортизациялық аударымдар жеке анықталады. Салыктык кезеңнін соңына топ ішіндегілері бойынша баланстың қны анықталады:

                   
 
 
 

     Жарлық  капиталға салым ретінде алынған, тегін алынған, сатып алынған кезде, олар келіп түскен негізгі кұралдардын баланстық құнын өсіреді. Ал есептен шыққан кезде, олар сол баланстық кұнын төмендетеді.

     Қаржылық  лизингіге берілген (қаржылық лизингі бойынша) тіркелген активтердің лизингі алушының ішкі тобы бойынша баланстық құны есептелінеді.

     Каржылық лизингіге берместен бұрын тіркелген актив баланстық құнында көрсетілген болса, онда оны берген кезда лизингі беруші өз балансынан азайта алады.

     Жөндетуге жумсалатын шыгыстар бойынша шегерімдер. Шегерім әрбір ішкі топқа кіретін негізгі құралдарды жөндеуге жұмсалатын шығыстар бойынша әрбір ішкі топқа қатысты рұқсат етіледі. Әрбір ішкі топ бойынша негізгі құралдарды жөндеуге жұмсалатын шығыстар сомасы ішкі топтың салық жылының аяғындағы құндык балансынын 15 пайызының шегінде шегеріледі. Аталған шектен асатын сома ішкі топтың баланстық құнын арттырады. Егер ол Республикалық немесе жергілікті бюджеттерден алынған субсидиялардың есебінен жүргізілген жөндеу болса, онда олардың баланстық құны арттырылмайды және шығыстар шегерімге де жатпайды.

     Салык салынатын табысты аныктаған кезде жылдык жиынтык табыстан келесі шығыстар шегеруге жатпайды:

     -    жылдык жиынтык табысты алумен байланысты емес шығыстар;

     - күрделі сипаттағы шығыстар, яғни тіркелген активтерді салуға және сатып алуға кеткен шығыстар;

     -    мемлекеттік бюджетке төленетін айыппұлдар мен өсімдер;

     -   жылдық жиынтык табысты алумен байланысты болса да, бірак Салык Кодексінің белгіленген нормасынан артық болса, онда ол шегерімге жаткызылмайды;

     Қазакстан Республикасының заң актісімен  белгіленген, нормадан жоғары, төлеуге (төленуге) жататын міндетті бюджет төлемдерінің баска да сомасы;

     - кәсіпкерлік қызметте пайдаланбайтын, құрылыс объектілерін салу, пайдалану және күтіп-ұстау шығыстары;

     -    тегін берілген мүліктердің, жұмыстардың, қызметтердің құны.

     Кәсіпкерлік кызметтен тартқан зияндар (егер шегерім түзетілген жылдық жиынтық табыстан асып кетсе), сондай-ак салық төлеушінің кәсіпкерлік қызметінде пайдаланған ғимараттардан, кондырғылардан тарткан зияны салық төлеушінің келешектегі табысының есебінен өтеу үшін үш жылға дейін төлеу мерзімі кейінге калдырыладьг.

     Бағалы  кағаздарды сатқан кезде шеккен зияны  олардың кұнын есірудің есебінен өтеледі, бұл шара мүмкін болмаған жағдайда оның өтелу мерзімі үш жылға дейін кейінге калдырылуы мүмкін. 

     Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп айырысулар. Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 4310 "Кейінге калдырылған табыс салығы" шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салык есебінің талаптарындағы айырманын нәтижесінде пайда болған уақытша сомалары көрсетіледі.

     Бухгалтерлік  есепте табыс пен зиян есеп саясатында каралған және есеп стандарттармен қарастырылған кағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық емепте табыс пен зиянның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен аныкталады.

     Бүл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгіқұүрал-жабдықтарды жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды) сату кезіндегі күнның, сондай-ақ акша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік кызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады; бұл хабарламада салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиісті заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.

     Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің тендігін сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.

     Осының  нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ак уақытша айырмашылықтардан салықтык тиімділік туындайды.

     Тұрақты айырмашылықтар — бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен занды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылыктар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.

     Тұракты айырма ретінде келесі мысалды келтіруге болады:

     - жылдық жиынтық табыспен де, шаруашылык жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік қызметімен де байланысты емес шығыстар (демалыс үйлеріне жолдама алу, бассейінге абономенттерді алу, спорт құрал-жабдықтарын алу және т.б.), бұл аталған шығыстар бухгалтерлік есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде олар шегерім ретінде танылмайды;

• бюджетке төленетін айыппұл санкциялары бухгалтерлік есепте жылдық табыстан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерілмейді;
• нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары бухгалтерлік есепте кезең, шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді.
• коршаған ортаны ластаудан тазартуға кеткен шығындар бухгалтерлік есепте кезен, шығыстарына жатқызылады, ал салық  есебінде ол жылдық жиынтык, табыстан шегеруге жатпайды;
• марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде бухгалтерлік есепте шығыска жатқызылады, ал салық есебінде — белгіленген шектеулер шегінде ғана ескеріледі;
• несие бойынша, соның ішінде қаржылык лизингі бойынша да, депозит бойынша да, сондай-ақ сенімді басқаруға алынған мүліктер бойынша да Қазакстан Республикасының Ұлттық банкісінің белгілеген қайта каржыландыру коэффициентінің 1,5 есе еселенген ресми мөлшерлемесінің шегіндегі сомасымен есептейді, ал егер де ол шетелдік валютада орналастырылса, онда Лондондық банк аралық нарықтың 2 есе еселенген мөлшерлемесінің негізінде есептелінеді.
• сақтандыру пайдасы бухгалтерлік есепте ешқандай шектеусіз шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде — ол шегеруге жатпайды, егер ол шегеруге жатқызылған жағдайда класы бойынша өкілетті органдардың белгілеген шегінде ғана жүзеге асуы мүмкін;
• кәсіпкерлік қызметіңде пайдаланбайтын объектілердің пайдалануы мен күтіп-ұстау шығыстары бухгалтерлік есепте толық көлемінде шығыс ретінде есептелінеді, ал ол салық есебінде шегерімге жатпайды.
• және баска да шығыстары;

     Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде, ал салық салынатын табысты есептеген кезде баска есептік кезенде есептелінеді. Сондықтан біріңде болған айырма, екіншіде жойылады. Мысалға:                                                                                                                                                                                                                                                                                  

• материалдык емес активтер мен негізгі кұралдар бойынша жасалатын амортнзациялық аударымдар.

     Бухгалтерлік  есепте амортизациялық аударымдар үшін әртүрлі тәсілдер мен нормалар пайдаланылады және ондағы есептелген сома шығын ретінде қабылданады. Салық есебіндетек калдығын азайту тәсілі пайдаланылады. Сондай-ак екі есептің пайдаланатын нормасы да әрқилы болуы мүмкін, нәтижесінде салық есебі бойынша объекті толық амортизациялануы мүмкін, ал бухгалтерлік есепте ол жалғасуы мүмкін.

• бухгалтерлік есепте негізгі кұралды жөндеу шығындарын толық көлемде алады, ал салық есебінде оның құндық балансының 15% тең сомасын ғана алады;
• 15% асқан сомасы нсгізгі құралдың құндық балансына косылып, одан амортизация сомасы есептелінеді, яғни салық салынады. Бухгалтерлік есепте тап бұндай операциялар көрініс таппайды.
• бағалы қағаздарды сатудан жабылмаған зиян оларды сату кезінде пайда болады, сол пайда болған кезінде бухгалтерлік есепте есептеу әдісі бойынша көрініс табады. Салык есебінде аталған зиянды құнның есімінің есебінен жабады (компенсацияланады), ал егер де ол жабылмаса, онда оның жабу мерзімін үш жылға дейін созады;
• салық бойынша шығыстар (корпоративтік салығын, табыс салығын коспағанда) бухгалтерлік есепте есептеу тәсілі бойынша көрініс табады, ал салық есебінде — шегерімге тек төленген салық кана алынады;
• теріс бағамдық айырма бухгалтерлік есепте толық көлемінде алынады, салық есебінде шегерімге жатқызу үшін шектеулер қойылады.

   Айырма  сомасы негізінен шектеудің салдарынан пайда болады, ал ол келесі салықтық кезендердің іздестіру барсында компенсацияланады. Құрылыс салуға алған несие (қарыз) бойынша бағамның теріс айырмасы оны жүргізудің кезеңдік төлеміне байланысты пайда болады және салық есебінде оның объективтік құны ескерілсе, бухгалтерлік есепте ол шығыс ретінде танылады;