Банк валюттык операциялары

    Қарыздық  операциялар

    Мерзімдік, қайтарымдық және төлемдік шарттарын қарыз алушыға қарыз беру түріндегі операция.

    Қаржылық  операциялардың түрлері әртүрлі  болып табылады. Олар мынадай көрсеткіштер бойынша таптарға бөлінеді:

• Қарыз алушының тұлғаның тұрпатына байланысты (заңды, жеке, банк).
• Қамтамасыз ету тәсілі бойынша (кепілдік).
• Несиелендіру мерзімі бойынша (қысқа, орта, ұзақ).
• Қарыз алушының қай салаға жататындағына байланысты.
• Несие берудің тәртібі бойынша (бір-ақ резерв, қайта беретін несие).

      Қарызды өтеу (жабу) әдебиет бойынша (бірден жабу, төлем мерзімін кейінге қалдыр, белгілі уақыт аралығында).

      Процент ұстау тәртібі бойынша  (қарыз берген процент белгілеу, қайтар,ан кезде т.б.)

    Коммисиялық операциялар. Клиенттің атынан банктер қызмет атындағы сол үшін коммерциялық ақы алып салады.

    Фондылық  операциялар. Клиенттің тапсыруымен бағалы қағаздардың өткізілу операциялары. Оған жататын операциялар:

вексельдермен операциялар;

қорлар  биржасында жоғары сұраққа ие болатын  бағалы қағаздармен операциялар.

1. клиенттің тапсырмасы бойынша және оның есебінен мүддесіне сол сияқты бағалы қағаздар қоржынын қалдыру.

    Кепілдік  операциялары (кепіл) банктің белгілі  шарттар орындалғаннан кейін, клиентінің қарызын үшінші адамға төлеу бойынша  кепілдік беретіндігі бойынша операциялар:

Бұл операциялар банкке коммисиялық төлемдер түрінде табыс әкеледі.

Коммисиялық операциялар қатарына мыналар жатады:

• клиенттің тапсырмасы бойынша түрлі ақша құжаттарының (түрінде) негізінде ақша алу;

• Аударма операциялары;

• Сауда делдалдық операциялар (бағалы қағаздарды, қымбат металдарды сату және сатып лау, факторинг, лизингтік операциялар)
• Жеке сейфтерде немесе коммерциялық банктердің сақтау орнында құндылықтарды сақтау бойынша операциялар.
• Траст операциялары (сенімділік операциялары)
• Клиенттерге заңдылық, кеңес беру және басқа қызмет көрсету бойынша операциялар

    Сонымен активті операциялар заңдылық нормаларды сақтай отырып, қажетті өтімділік  деңгейін қолдау және жекелеген операциялар  түрлері бойынша тәуелділікті тиімді бөлу негізінде пайда түсіру мақсатында жүзеге асырылады.

           Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды бір шоттан екінші шотқа дебеттік аударымдар (чектер), бір шоттан екінші шотқа кредиттік аударымдар (жироесеп айырысудар). Чектер (көбінесе) бір реттік мәмілелерде қолданылады, жироесеп айрысу – тұрақты және мерзім сайын қайталанып тұратын мәмілелерде қолданылады.

    Коммерциялық  банк өздерінің ведомоствалық мекемелер  арасындағы есеп айырысу формасын өздері анықтауға құқылы, ал қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі банктер мен клиенттеріне белгілі бір есеп айырысу операциясын жүзеге асыруды таңдауға мүмкіндік береді.

    Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесін  қайта ұйымдастыру негізгі екі  бағыт бойынша жүргізіледі:

    - жеке және заңды тұлғалардың  есеп айырысу формаларының пайдаланып  жүргендерін жетілдіру және жаңа  формаларын енгізу;

    -    банкаралық есеп айрысу жүйесін  қайта ұйымдастыру.

      Халықаралық тәжірибеде қолданылатын  есеп айырысу формаларының (операцияларының) негізгі 3 тобын айтуға болады:

    -  чек және вексель арқылы инкассалық  операциялар;

    -  аккредитивтер арқылы есеп айырысу;

    -  аударым операциялары.

       Инкассалық   операциялар.  Оларды  жүргізе   отырып, банк клиенттің шотына онымен тапсырылған есеп айырысу құжаттары бойынша алынған қаражаттарды есепке алады (негізінен олар чектер мен вексельдер). Егер сатып алушы мен сатушыға бір банкте қызмет көрсетілетін болса, онда инкассалық операция тек бір шоттан ақшалай қаражаттарды шегеріп екінші шотқа кірістіру арқылы жүзеге асады. Егер оларга әр түрлі банктерде қызмет көрсететін болса, онда инкассалық  операция  алушының  шотына  ақшаны  есепке алудан бұрын, төлеушінің банкісінен ақшаны алдын ала алу қажеттілігі қиындайды.   Банкаралық  есеп  айрысудың бұл мәселесі есеп айырысу палаталарының және клиенттік палаталардың құрылуымен шешіледі.

    Аккредитивтер арқылы есеп айырысу  сатушы сатып алушыға күмәнді болып, банк кепілдемесін алғысы келгенде қолданылады. Аккредитивтер құжаттық, шақырылатын және шақырылмайтын, өтемдік болады.

    Аударым операциялары клиенттің тапсырмасы бойынша қаражаттарды банктің бір бөлімінен екінші бөліміне немесе банк корреспондентіне аудару. Бұл операцияның мәні банкіге (қабылдаушы) телеграф немесе пошта арқылы қандай сома, қандай мерзімде және кімге төлеу туралы хабарлауды сипаттайды.

    Соңғы уақытта бөлшек сауда нарығында  әр түрлі төлем карточкалары кейінен  қолданылып келеді, яғни пластикалық  карточкалар мен автоматтандырылған төлем сомалары. АҚШ-та автоматты  төлемдердің 3 түрі дамыды:

    -  электрондық есеп айрысудың бөлшек жүйелері;

    - қаражаттарды аударудың банкаралық  жүйесі;

    - банк ішіндегі компьютерлік кешендер. 
 

2.   Екінші деңгейлік  банктердің қызметтері                                                                                                                                                                   мен операциялары

      Банктер   қызметінің   мәні   оларды   басқа   органдардан ажырататын функцияларды орындаудан көрініс табады.

    Банк  қызметін – банктің клиент мүддесі  үшін белгілі бір іс-әрекеттерді орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.

    Коммерциялық  банктер негізінен өз клиенттерінің  шаруашылық қыметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың  барлық түрлерімен айналысады.

    «Қазақстан  Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы» Заңға  сәйкес банктер мынадай операцияларды  орындай алады:

• ақылы негізде депозиттерді тарату;
• клиенттер  мен   банк-корреспонденттердің   шоттарын жүргізу және оларға кассалық қызмет көрсету;
• қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
• инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің   тапсырмалары   бойынша   капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
• заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді, вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және басқа да қаржылық міддеттемелерді);
• төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да операцияларды жүргізу;
• ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзгеде міндеттемелерді беру;
• тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың орындалуын және  бұл  талаптардың  инкассациялық  (факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
• банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,   клиенттердің   тәуекелі   бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
• клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер (сейфтік бизнес);
• коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз (форфейтинг);
• клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды  (қаражаттарды  қарау  және  орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
• банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
• лизингтік операцияларды жүзеге асыру.

      Ұлттық банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету (инкассация).

      Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі  қызметтерді былай құруға болады:

• уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
• экономиканы және халықты несиелендіру  (активтік операциялар);
• қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
• инвестициялық қызметті;                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       
• клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.

       Коммерциялық банктер өздерінің  ресурстарының жетіспеушілігінің  орнын толтыру үшін Орталық  банктен қарыз алады. Біздің  республиканың банктік тәжірибесінде бұл жиі болатын құбылыс. 1993-1994 жылдары коммерциялық банктер өздерінің ресурстарының 60%-ын Ұлттық банкінің орталықтанған несиелері есебінен толтырды. Сөйтіп Ұлттық банкінің несиелері банктердің ресурстарының тұрақты көзіне айналды.

    Депозиттік  емес пассивтерге банктік облигацияларымен және кепілге салу парақтарымен жасалатын  операциялары жатады. Бұл операциялардың мәні белгілі бағалы қағаздардың  орнына банктермен ақша қаражаттарын жұмылдырудан тұрады.

    Барлық  коммерциялық  банктер  халықтар  мен  шаруашылық органдарды несиелеу процесінде қолма-қолсыз ақша айналымы төлем құралдарын эмиссиялайды, ал олар (шаруашылық органдармен халықтар) өз кезегінде өз қаражаттарын сол банктердегі шоттарда ұстайды. Банкі арқылы өтетін қолма-қолсыз есеп айырысу оның ресурстарын көбейте отырып, есеп айырысудағы бос ақша қаражаттарды экономиканы және халықты несиелендіру қажеттіліктеріне шоғырландыруға мүмкіндік береді.

      Қазақстан Республикасында банкаралық  және халық шарушылығындағы есеп  айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол мынадай қызметтерді орындайды:

    - қолма-қолсыз және қолма-қол ақша  айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз  және қолма-қол ақша эмиссияның  мөлшеріне бақылау жүргізу;

    - барлық коммерциялық банктер  үшін (маманданғандарды қоса) біртұтас әдістемелік негізде бірыңгай мемлекеттік есеп айырысу орталығы болу;

    - есеп айырысудың, есеп берудің,  есепке алу мен жүргізудің  ережелерін жасау және оларды  унификациялау.

    Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды бір шоттан екінші шотқа дебеттік аударымдар (чектер), бір шоттан екінші шотқа кредиттік аударымдар (жироесеп айырысудар). Чектер (көбінесе) бір реттік мәмілелерде қолданылады, жироесеп айрысу – тұрақты және мерзім сайын қайталанып тұратын мәмілелерде қолданылады.

    Коммерциялық  банк өздерінің ведомоствалық мекемелер  арасындағы есеп айырысу формасын өздері анықтауға құқылы, ал қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі банктер мен клиенттеріне белгілі бір есеп айырысу операциясын жүзеге асыруды таңдауға мүмкіндік береді.

    Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесін  қайта ұйымдастыру негізгі екі  бағыт бойынша жүргізіледі:

    - жеке және заңды тұлғалардың  есеп айырысу формаларының пайдаланып  жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын енгізу;

    -    банкаралық есеп айрысу жүйесін  қайта ұйымдастыру.

      Халықаралық тәжірибеде қолданылатын  есеп айырысу формаларының (операцияларының)  негізгі 3 тобын айтуға болады:

    -  чек және вексель арқылы инкассалық  операциялар;

    -  аккредитивтер арқылы есеп айырысу;

    -  аударым операциялары.

       Инкассалық   операциялар.  Оларды  жүргізе   отырып, банк клиенттің шотына онымен тапсырылған есеп айырысу құжаттары бойынша алынған қаражаттарды есепке алады (негізінен олар чектер мен вексельдер). Егер сатып алушы мен сатушыға бір банкте қызмет көрсетілетін болса, онда инкассалық операция тек бір шоттан ақшалай қаражаттарды шегеріп екінші шотқа кірістіру арқылы жүзеге асады. Егер оларга әр түрлі банктерде қызмет көрсететін болса, онда инкассалық  операция  алушының  шотына  ақшаны  есепке алудан бұрын, төлеушінің банкісінен ақшаны алдын ала алу қажеттілігі  қиындайды.   Банкаралық  есеп  айрысудың  бұл мәселесі есеп айырысу палаталарының және клиенттік палаталардың құрылуымен шешіледі.