Мектеп оқушыларына үйірме жұмыстарында кесте тігу өнерін оқытып,үйрету әдістемесі

Біз кесте. Кестенің бұл түрімен кейбір контурлы ою-өрнектер немесі гүлдің сабағы кестеленеді. Тігілу мәнері жағынан көлемі біркелкі ілмектер шынжыр секілді бірін-біріне тіркесе тігіледі. Шынжырларының формасы мен көлемі әртүрлі болып келеді. Жіпті бекітіп, оны матаның оң жақ бетіне шығарып алған соң, ілмек тәрізді етіп созып оны сол қолыңыздың басбармағымен басып тұрасыз да, инені алғашқы шаншыған жерден дәлдеп, төмек қарай, яғни матаның астыңғы бетіне қарай шаншисыз. Тігістің теріс жағынан ине ілмектің астынан өтіп, тігістің үстіне ілмектің ортасынан шығарамыз.

Шнурокң және ңвелюшкаң тігісті кестелер. Бұл тігістермен көйлектің қалтасын, кеудесін әшекейлеуге болады. Кестеленетін материалдың өзінің жібімен төгілген кесте ерекше әдемі болып шығады. Кесте төгілетін жерді ромбылап, торға бөлу керек. Ромбының жақтары 2-3 сантиметрдей болуы керек. Сосын тор сызықтары бойымен сиректеу етіп тігіс түсіреміз. Тігістің көлемі және олардың ара қашықтығы біркелкі болғаны дұрыс, олар 5 миллиметрден аспайтын болу керек. Жаңа жіппен тігілетін келесі тігісте үнемі алғашқы тігістің әр қайсысының түбінен жоғарыдан төмек қарай шаншу керек. Бұл тігіс ңшнурокң деп аталады. Егер инені біресе жоғары, біресе төмен шаншылса, ол ңвелюшкаң деген тігіс шығады. Сызықтардың қилысқан жерін ілмектеп әдемілеуге немесе моншақ тігіп қоюға болады.

Санап кестелеу деп аталатын кестені жіп оңай суырылатын матаға кестелейді. Бұл тігіс әдетте тік сызық бойына түсіріледі. Ол бірнеше түрге: терме тігіс, қиғаш тігіс, жай айқас тігіс, қосарланған айқас тігіс, жартыкеш айқас тігіс тағы басқаға бөлінеді.

Терме тігісті өрмектің бір шетінен келесі шетіне дейін, жіптерін санай отырып, біресе оң жағына, біресе теріс жағына қарай матаның жібін бойлай ңинені алға салуң әдісімен тігіледі. Теріс жағының өрнегі оң жағының өрнегіне кері болып түседі.

Қиғаш тігіс матаның көлденеңінен 2 жібін, тігінен 4 жібін бастыра, қиғаш бағытта тігіледі.

Айқас тігіс. Кестенің ең көп тараған түрі. Бұл тігілуі қарапайым әрі әдемі кесте. Айқас тігіс кестесін селдір матаға түсіруге болады. Оның размері кестелейтін жіптің жуан-жіңішкелігіне, матаның қалыңдығына байланысты. Кестелеу барысында үстіңгі негізгі тігістің бір бағытта түсіп отыруын бақылау керек. Бұл кестені бір түсті және көп түсті жіптермен кестелеуге болады. Бір түсті жіппен кестелеген кезде көбінесе басқа түсті жіппен жиектеліп отырады. Бұл кестені үш түрлі тәсілмен тігуге болады. 1-тәсіл – матаның теріс жағынан тік тігіс түсіру. Бірқатарды солдан оңға қарай жартылай айқастырып тігіп шығу керек. Осы істегеніңізді кері бағытта қайталаймыз. 2-тәсіл – матаның теріс жағынан көлденең тігіс түсіреміз. Оңнан солға қарай тұтас айқас тігіс тігіп шығамыз. Сосын теріс жағынан инені сол жаққа қарай өткізіп, араға бір бүтін айқас тігіс қалдырады да, инені оң жақ бетіне шаншып шығарады. 3-тәсіл – көлбеу айқас тігісі. Кестелеудің төменнен жоғарыға қарай бастау керек.

Жартыкеш айқас тігіс. Бұл кестенің екі жарты тігісі болады, яғни астыңғы және үстіңгі тігістер жіпті үзбей отырып тігіледі. Түзу және қиғаш болып түсетін кестенің бұл түрі қарапайым, әдемі өрнек түзеді. Кесте 2 жүріспен тігіледі. 1-жүріс – ңинені алға салуң әдісімен сурет нұсқасының бойымен тігіп шығарылады; 2-жүріс – алғашқы жүрісте ашық қалған жерлерді қамти отырып, ңинені алға салуң әдісімен кері бағытта тағы да жүріп шығу. Түзу тігістердің ұзындығы барлық жерде де бірдей болу керек және тігістердің арасында ашық жер қалмауы тиіс.

Санап тігілетін кесте. Бұл кестені матаның жібін санап отыру арқылы тігеді. Кесте төгілетін мата селдір болуы керек. Кестелейтін жіптің жуандау болуы керек, ашық жер қалмай, жиі тігіледі. Тігістің тік, көлденең және қиғаш болып әр түрлі түсуі мүмкін. Тік түскен тігістің саны мен биіктігінің алмасып келуі ирек-ирек өрнек түсіреді, ал тік және көлденең тігістердің жымдаса түсуінен басқа бір өрнек туады. Кестелеуді солдан оңға қарай жүргізіледі. Инені шаманың оң жақ бетіне шығарып, жоғары қарай бір тігіс түсіреді. Енді матаның астына түскен инені алғаш шанышқан жермен деңгейлестіре, оң жаққа қарай әкелесіз де, жаңа тігіс түсіреміз.

Өткерме тігісті кесте. Кестенің бұл түріне мережкалар жатады. Мережка кергіште 40-50-60-80 нөмірлі  арба-ағаш жіптермен солдан оңға қарай тігіледі. Мережка өз алдына жеке бір кесте болып қана қоймайды, сонымен бірге басқа кестелерді де толықтырып отырады. Мережканың алғашқы тігісін түсіру үшін инені келесі діңгектің жіптерінің арасынан өткізіп, мережканың 2-3 жіпті аттап материалға шаншу керек. Сосын кесте тігетін жіпті оңнан солға қарай ілмек етіп салып, мережканың 4 жібін іліп алады. Егер кестелейтін бұйымның шетін мережкамен әдептейтін болса, оны тегіс етіп қиып алу керек. Ол үшін матаның шетінен алғашқы тұтас жіпті суырып алу керек те, сосын ізімен матаны қосу қажет. Сосын тігістің енін анықтаймыз; егер оның ені 2 см болатын болса, онда мережканын жібін суыруды тігіске орын қалдыра отырып, шетінен 4,5 см аралықтан бастау керек. Салфетканы немесе дастарқанды кестелеген кезде 4 жағынан бір-бір жіптен суырып алады, ол үшін дастарқанның қарама-қарсы екі бұрышынан инені шаншып тесік жасайды да, тесіктің түскен жерінен арқаудың бір жібін қиямыз. Қиылған жіпті еппен суырып, олардың қиылысатын келесі бұрымынан тағы қиямыз. Сосын матаның барлық төрт жағынан мережканың еніне байланысты тағы да 3-4 жіптің суырады. Кесте тігілетін жіптің  жүрісі суреттерде көрсетілген. Қарапайым мережкаларға діңгектер ңжучокң, ңпанкаң және арқау өткізу арқылы жасалатын мережкалар жатады. Ұзынынан және көлденеңінен суырылған жіптердің қиылысқан жерінде пайда болған бос шаршыларға ңөрмекшің өрнегін саламыз.

Діңгек мережкасы: матаның 3-4 жібін суырып алу керек. Кесте тігетін жіпті жібі суырылған жердің оң жақ бетіне шығарады да, осы жіппен матаның теріс жағынан тігінен жатқан 3-4 жіпті алу керек. Оларды оңнан солға бір орап алып, инені екінші тігіс түсіру үшін астынан үстіне қарай мережканың шетінен 2-3 жіп төмен шаншу керек.

Мережка ңжучокң. Алдымен діңгек мережкасын жасап алады. Сосын жіппен мережканың ортасына 3 діңгекті қосып, белін буады. Ол былай жасалады: жіп 3 діңгектің астынан өтіп, қайтар жолында оларды орап алады. Келесі 3 діңгекті де осылайша орып, белінен буады.

Мережка ңпанкаң. Жалпақ мережканың ортасына суырылмаған 3-4 жіп қалдыру керек. Жіп алғашқы тігіспен жаңағы суырылмай қалған жіптерді төменнен жоғары қарай, үстінен баса отырып, олардың астымен қиғаштап төмен түсіп, матаның оң жақ бетіне шығады да, алғашқы тігіс бастаған жерге қайта оралады, яғни көлденеңінен оңнан солға қарай қиғаштап төмен түсіру арқылы жоғары бөлігін тартады. Осы мережканың негізінде басқа да бір қатар, күрделі мережкаларды тігуге болады.

Мережка ңполотнянкаң. ңПанканыңң үстіңгі қатарын тігіп болып, астыңғы қатарын тігуге кірісеміз, бірмезгілде ңполотнянканыңң жалған ілмегін де іле кетіңіз. Ол үшін жіппен ңпанканыңң 2 діңгегін жасайды да, жіпті сол жағына қарай 2 діңгекті ілмектеп фол ңпанканыңң үстіңгі қатарынан ілмек жасайды, сосын оң жақтағы екі діңгектен іліп алып, алғашқы жіп іліп алынған жерге қайта төмен түсеміз. Келесі ілмекті жасауға көшу үшін оңға қарай жылжи отырып, ңпанканыңң жаңадан төрт діңгегін жасау керек, ол 4 және 5 діңгектердің арасынан жасалады.  

Торлау арқылы жасалатын  мережка. Алдымен діңгек мережкасын жасап аламыз. Сосын оңнан солға қарай діңгектерді жуан жіппен торлаймыз.

Өрмекшің. Кесте тігетін жіпті шаршы бойымен қиғаштай тартып, сосын оны тігінен және көлденеңінен орап алу керек, соңғы жіпті ортасына дейін ғана ораймыз. Барлық тартылған жіптің қиылысқан жерінен түйін жасап отырамыз ңөрмекшің, жіптің шеңбер бойымен жылжыған кезінде өрілуі арқылы пайда болады. Шеңберді айналып болған соң тартылған соңғы жіпті іліп алып, кері бұрылып, жіпті кері бағытта қайта өре бастайды. Осылайша бірнеше айналым жасаймыз. Соңғы айналымды жасап болған соң жіпті өрілмей қалған жанынан бекітіп, оны ақырына дейін өріп шығу керек. ңӨрмекшің тігілген шаршының жиегін тығыз кестемен бекітеміз.

Торлау. Жолаң қабатты  торлау деп тор көздері көлденеңінен және тігінен бір-бір тігіспен толтыруды  айтамыз, осылайша толтырған кезде әрбір тор кезде крест пайда болады. Қос қабатты торлау да дәл осы сияқты, бірақ әрбір тор көзге екі жіппен ұзынынан және көлденеңінен тігіс түсіріп отыруы керек. Әрбір тор кезде тігінен 2 және көлденеңінен 2 тігістен түсуі шарт. Паутинка-тор кезден өріліп отырған жіп осы тор кезде біресе жоғары қарай оңға, біресе төмен қарай солға, қозғала отырып, біз мезгілде жалған ілмек тастап кетіп отырамыз.

2.2. Шығармашылық жұмыс, ізденіс                      жолдары, жұмыстың орындалу барысы.

Менің негізгі шығармашылық жұмысымның тақырыбы ңӘженің өрнегің деп аталады. Жұмыстың өлшемі 110х80. Кесте, Аралас техникада орындалған. Біздің халқымыздың басынан кешірген қилы-қилы қиыншылықтары, кең байтақ қазақ жерін ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғаған батырлардың ерлігі жайлы аңыз-әңгімелерді, ақиқат шындықты біз көне көз қариялардан естіп өсіп келеміз. Міне осы қазақ халқының осындай басынан өткерген қиыншылықтарын осы ңӘженің өрнегің деген дипломдық жұмысымда көрсеткім келді. Композицияның негізгі орталық бейнесі етіп әже образын келтірдім. Әже яғни Ана образын алған себебім әлемде барлық тірі жан, табиғат, тіршілік барлығы Анадан бастау алады. Орталық бөлімде Әже бейнесі, Оң жағында ер қанаты бейнеледім, сол жағында Асан қайғы бабамыздың ңЖелмаясың және қорқыт атаның киелі қара қобызы. Әженің алдында ұлттық сусын құйылып сақталатын ңторсықң, және жеті қазынаның бірі тазы иттің бейнесі, екі қошқар бір-бірімен еркелеп, ойнап, асыр салып, сүзісіп жүр. Жоғарғы көк аспанда қазақ халқының тәуелсіз аспанында самғаған бейбітшілік құстарын бейнелеп көрсеттім.

Шығармашылық жұмыстың екі жағын қазақ халқының ұлттық өрнегімен көмкердім.

Түстік шешімде Азияға тән, әсіресеҚазақстан мемлекеті, Оңтүстік облысының ауа-райына байланысты аспаны ашық, жері кілем түстес, әсіресе көктем кезінде жердің құлпыруы көз жауын алады.

Көбінесе жылы түсте анық, өзіміздің ұлттық кілем, киіз түстері кездеседі. Сондай-ақ ою-өрнектерде де табиғи түстерді пайдаландым. Бұл шығармашылық жұмыс аралас техникада арналған. ßғни кесте өнерінің тепшіп шалу түрін негізге ала отырып қайыс, губка, әсем моншақтарды пайдалаландым.

Дипломдық жұмысымның шығармашылық бөліміне көптеген ізденіс жолдарымен айналыстым. Оларды графикалық тәсілде, және түстік шешімде іздендім.

Шығармашылық жұмыстың орындалу барысына және қажетті құрал-жабдықтарына келер болсақ:Қажетті құрал-жабдықтар: кергіш (рамка), мата, қайшы, оймақ, ине, түрлі-түсті жіптер, қалай, фломастер (маркер) сызғыш жұмыстық орындалу барысы: кергішке керілген мата бетіне дайындалған композиция нобайын эпидоскоп арқылы масштабын үлкейтіп түсіреміз немесе тор лап қаламмен түсіріп шығамыз. Мата бетіне түскен композицияны жіппен тігу барысында жіп кірлемес үшін фламастермен немесе маркермен қалам үстінен басып сызып шығамыз.

Жасалған нобайдың түстік шешіміне қарай отырып қажетті жіп түстерімен жұмысты тігіп бастаймыз.

Жұмыс соңында тепшелетін жерлерді тепшіп шығамыз, қажетті жерлеріне моншақтарды қадап әшекейлеп шығамыз. Жұмыстың орындалу барысында түстік шешімдер өзгеріп кетуі әбден мүмкін. Оның себебі жіп түстеріне байланысты болады.

Жұмыс біткен соң оған багет яғни рама кигізіп безендіреміз. Жұмысты безендірудің өзі де үлкен роль атқарады. Багет яғни рама жұмыстың өлшеміне және композицияға, түстік шешімге лайықты болуы қажет.

Дипломдық жұмыста бұл тақырыпты алған себебім: келер жас ұрпақтың бойына ата-бабамыздан сыр шертіп келе жатқан қазақ халқының кесте өнерінің тарихын тігілу жолдарын сақтай отырып жаңаша стильдерін сіңіру болып табылады. Ондағы Әжеміздің әсем ою-өрнектерін, түстердің табиғи шынайылығын, қазақ халқының тарихын, символдарын ашып көрсеткім келді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Мектеп оқушыларына  үйірме жұмыстарында кесте тігу  өнерін оқытып, үйрету әдістемесі.

Үйірме жұмысында кесте тігудің тақырыптық жоспары.

 

Барлығы: 44 сағат.

Теориялық: 12 сағат

Практикалық: 32 сағат.

 

 

Р/с	Тақырыбы	Жалпы сағат саны	Теориялық	Практикалық
1.1     1.2       1.3       1.4             2.1   2.2   2.3.         3.1       3.2           3.3     3.4       3.5       3.6	І Бөлім. Бейнелеу өнері және оның түрлері.   Бейнелеу өнерінің түрлерімен таныстыру.   Сәндік қолданбалы өнер жайында мәлімет беру және оның түрлері     Ою-өрнек туралы мәлімет және ою-өрнектерді қағаз бетіне стилизациялап түсіру.   Ою-өрнектерден композиция құрастыру.   ІІ Бөлім Бейнелеу өнердің саласы Сәндік қолданбалы өнерінің түрі кесте тігу өнері   Кесте тігу өнерінің шығу, даму тарихы   Кесте түрлері.   Кесте тігуге арналған құрал-жабдықтар.   ІІІ Бөлім Кесте тігуге дайындық және кесте тігу жолдары.   Кесте тігуге арналған құрал-жабдықтарды дайындау (кергіш, мата, жіп, ине т.б).   Кесте тігуге композиция дайындау, графикалық тәсілде және түрлі-түсте. (акварель, гуашь).       Дайындалған нобайды мата бетіне түсіру.   Оқушыларға құрал-жабдықтарды дұрыс пайдаланауды үйрету, техникалық қауіпсіздігі.   Кестені тігуге кірісу және тігілу жолдары. (айқас тігу, тепшіп тігу, шалып тігу, айқыш-ұйқыш т.б.)   Жұмысты аяқтап безендіру. (моншақтар қадау, безендіру).	2     2       6       4             2     2   2           4       4         2     2       8       4	2     2       2       -             2     2   -           -       -         -     -       -       -	-     -       4       4             -     -   -           4       4         2     2       8       4